O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Seminar mashg’ulotlari uchun savol va topshiriqlar 
1. «Kalila va Dimna» asari arab tiliga kim tomonidan tarjima qilingan? 
2. «Kalila va Dimna» qanday asar? 
3. Arab tanqidchiligida «yangilanish harakati» 
4. Abu Nuvas hamriyot asoschisi. 
5. Abul Ataxiya zuhdiyot janri asoschisi. 
6. Kim tomonidan vasf janrining mavzusi kengaytirildi? 
Mustaqil ish uchun savol va topshiriqlar 
1. Bashshar ibn Burdning hayoti va ijodi. 
2. Yangilanish harakati. 
3. Ibn –Muqaffa ijodiga bir nazar. 
 
 

---

87 
V BOB. QADIMIYATGA QAYTISH DAVRI 
5.1. ABU TAMMOM VA AL BUXTURIY IJODI 
Darsning maqsadi: O’rta asr arab adabiyotida qadimiyatga qaytish davri 
vakillari Abu Tammom va Al-Buxturiylar ijodi bilan tanishtirish. 
Tayanch so’zlar va iboralar: «vasf», mustaqil janr, «Kitab al-xamasa», al-
Buxturiy, Jasim, Manbij. 
 
Iqtisodiy rivojlanish darajasi bo‘yicha har xil hamda etnik jihatdan turlicha 
bo‘lgan Abbosiylar davlati uncha mustahkam bo‘lmagan tuzilma chiqdi. Yirik 
feodal yer mulkining o‘sishi hamda mahalliy separatistik tamoyillarning 
kuchayishi sababli nisbatan siyosiy barqarorlik boshlangan qisqa davrdan so‘ng 
xalifalik VIII asr oxirida parchalanib, markaziy hokimiyat asta-sekin obro‘sizlana 
boshlaydi hamda viloyatlar hududlarida amalda mustaqil bo‘lgan davlatlar 
shakllanadi (VIII asr oxirida Marokashda – Idrisiylar davlati, IX asr boshida 
Tunisda va Jazoirda Aglabiylar davlati, IX asr o‘rtalaridan boshlab Misr va 
Suriyada – Tuluniylar, so‘ngra X asr o‘rtalaridan boshlab – Fotimiylar davlati). 
IX asrda xalifaga O‘rta Osiyo va Kavkaz hududlari nomigagina bo‘ysungan. 
VIII–IX asrlardagi feodallarga qarshi dehqonlarning kuchli qo‘zg‘olonlari Eron, 
O‘rta Osiyo, Kavkaz hamda barcha joylarda diniy tus olgan boshqa viloyatlardagi 
ana shunday qo‘zg‘olonlar ham Bag‘dod xalifalarining hokimiyatini yemirardi.
IX asr o‘rtalarida mamlakatning siyosiy hayotiga turkiy va Shimoliy 
Afrikadan kelib chiqqan jangchilardan iborat saroy armiyasining ta’siri ham 
kuchaya boshlaydi. Qo‘shinga yollanma jangchilarni keng miqyosda jalb qilishni 
turklar va berberlardan iborat ko‘p ming sonli qo‘shin tuzgan xalifa al-Mu’tasim 
(833–842) asos solgan. Biroq asta-sekin xalifalar armiyasi sarkardalari qo‘lidagi 
o‘yinchoqqa aylana borganlar.
Qadimiyatga qaytish davri vakillari adabiyotdagi qadimgi arab shakllarini 
tiklashga da’vat eta boshladilar. Ular «yangilanish» adabiyotiga qarshi hujum 
qildilar. Boshqa tomondan, islomgacha bo‘lgan she’riyat she’riy va axloqiy 
ideallar manbai sifatida qabul qilindi. Qadimgi qahramonliklar she’riyatining 

---

88 
butunligi, axloqiy pokligi «yangilanish» she’riyatining ikkiyuzlamchiligiga qarshi 
qo‘yildi. Aynan «qadimgi davrga qaytish» yozuvchi va shoirlari dastlabki qadimgi 
arab she’riyati antologiyalarini yaratdilar va arab mumtoz uslubiyatining 
qonunlarini ifodalashga uringan arab she’riyatining nazariyotchilari sifatida 
namoyon bo‘ldilar.
IX asr she’riyatidagi «klassisizm» adabiyotning taqdiriga ko‘proq salbiy 
ta’sir etdi. Islomgacha bo‘lgan shoirlarga taqlid etishga intilgan saroy shoirlari 
an’anaviy mavzularni ishlash va odatdagi qolipga aylangan obrazlarga murojaat 
etishda davom etdilar. Biroq, reaksiya kuchayganiga qaramay, IX asr yetarlicha 
yorqin ifodalangan o’ziga xoslik uslubga ega bir qator yirik shoir va nasrlarni 
ilgari surdi. Bular quyidagilar: Abu Tammom, al-Buxturiy, Ibn ar-Rumiy, Ibn al-
Mu’tazz, al-Jahiz. Ularning ijodi fikrining teranligi va temperamenti bilan 
o‘quvchini lol qoldiradi. IX asr adiblari (she’riyatda ham, nasrda ham) o‘ziga xos 
bo‘lgan jihat hayotning o‘zi ilgari surayotgan falsafiy va axloqiy muammolarga 
qiziqish edi. Yunon mantig‘i bilan intizomlashgan badiiy ong falsafiy g‘oyalarni 
ifodalash uchun aniq-ravshan iboralarni oson topdi. IX asr arab shoirlari 
islomgacha bo‘lgan an’analarni davom ettirib, Iroq, Suriya hamda xalifalikning 
boshqa viloyatlari tabiatining manzaralarini qiziqish bilan chizardilar. Ularning 
tavsiflari o‘zining balandparvozligi va rang-barangligi bilan islomgacha bo‘lgan 
shoirlarning qasidalaridagi tavsiflardan ancha ustun edi. IX asr shoirlarining 
she’rlarida «yangilanish» davri epikurchilarining she’riyatida orqaga surilgan 
qahramonlik motivlari yana yangradi. Hatto, eng konservativ va barqaror 
an’analarga ega bo‘lgan janr bo‘lmish madhiyalar ham «qadimgi davrga» qaytish 
iste’dodli shoirlarining ijodida yangicha, jonli va ifodali yangradi.
Qadimgi davrga qaytish harakatining birinchi taniqli arbobi Abu Tammom 
edi.