O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Al-Haririy (1054–1122). Maqoma janri basralik arab mashhur uslubchi al-
Haririy ijodida yanada rivojlantirildi. Ipak sotuvchi savdogar otasidan al-Haririy 
minglab xurmo daraxtlari ekilgan katta yerni meros qilib olgan. Bu esa unga 
o‘zini adabiy faoliyatga butunlay bag‘ishlash imkonini bergan. Rivoyatlarga 
qaraganda, shoir nihoyatda xunuk bo‘lgan. Buni anglagan shoir hatto bitta 
she’rida do‘stlariga uning she’r o‘qishini tinglaganda asardan olgan taassurotlari, 
xunuk basharasi ta’sirida yo‘qolib qolmasligi uchun, unga qaramaslikni maslahat 
bergan. 
Al-Haririy juda alg‘ov-dalg‘ov davrda yashagan. Biroq al-Haririy siyosiy 
kurashda ishtirok etishdan o‘zini tortgan va hokimiyat vakillari bilan kelishishga 
harakat qilgan. U Basrada ancha yuqori lavozim – axborot xizmatining boshlig‘i 
lavozimini egallab turgan, Bag‘dodga ko‘p borgan hamda xalifalikning ko‘plab 
yuqori martabali shaxslari bilan xat yozishib turgan. U xalifa al-Mustarshid 
(Saljuqiylar davlatining susayishi xalifalik hokimiyatining kuchayishiga olib 
kelgan) 
hamda 
Dubays 
(Iroqdagi 
kichikroq 
podsholik 
hukmdori)ning 
homiyligidan foydalangan. Dubaysni al-Haririy hatto o‘z maqomalaridan birida 
ulug‘lagan. 
Mumtoz arab tilining ishqibozi va bilimdoni al-Haririy mumtoz adabiy til 
normalaridan jonli nutq tomoniga har qanday og‘ishga qarshi chiqqan. Uning 
qalamiga mansub tilshunoslikka oid bir qancha asarlarda (masalan, «Marvarid 
ovlovchining topgan marvaridi» risolasida) u o‘z asarlariga so‘zlashuv lahjalari va 
iboralarini kiritgan yozuvchilarga qarshi chiqadi. Al-Haririy o‘zining «Shiniya» 
va «Siniya» kabi risolalarida arab tilini nihoyatda yaxshi bilishini namoyish etgan. 
Tilshunoslik bobidagi chuqur bilimlari al-Haririyga maqoma yozishdek qiyin 
vazifani uddalash imkonini bergan. Bu esa unga arablar o‘rtasida buyuk adib 

---

126 
sifatida tanilishiga yordam bergan. Arab tanqidchiligi al-Haririy maqomalarini 
arab uslubiyotining durdonalari deb hisoblaydi. Ular qofiyali bejamdor nasrda 
yozilgan bo‘lib, shunday filologik hiylalarga to‘laki, hatto ma’lumotli arablar ham 
uni sharhlarsiz tushunmaydilar. Mualliflikni o‘zlashtirib olishda shubha qilingan 
al-Haririy sinab ko‘rilgani haqidagi latifa saqlanib qolgan. Ushbu sinov vaqtida 
al-Haririy hech qanday asar yarata olmagan. Biroq bu tabiiy holat, zero 
maqomalar ustida ishlash jarayonida muallifga har xil adabiyotlar – 
ma’lumotnomalar, lug‘atlar va boshqalar zarur. Ammo al-Haririyda sinov vaqtida 
bular bo‘lmagan. Al-Haririy maqomalarida ijodiy ilhomga qaraganda ko‘proq 
bilimdonlik va mehnatkashlik seziladi. 
Al-Haririy qalamiga 50 ta maqoma mansub bo‘lib, ularning to‘plamini 
muallif xalifa al-Mustarshidning vaziriga taqdim etgan. Al-Haririy al-
Hamadoniyga taqlid qilib, o‘z maqomalarida qahramon sifatida ma’lumotli va 
tadbirkor qashshoq daydi Sarujlik (Shimoliy Ikki daryo oralig‘idagi shahar) Abu 
Zayddan foydalangan. Al-Hamadoniy maqomalarida bo‘lgani kabi al-Haririy 
maqomalarida ham voqealar sayyoh savdogar nomidan hikoya qilinadi. Ushbu 
savdogar shahardan shaharga ko‘chib yuradi va maqomalar qahramonining 
navbatdagi hiyla-nayranglariga muqarrar ravishda guvoh bo‘ladi. Al-Xaris ibn 
Hammom ismli savdogar obrazi bir qancha juda ifodali jihatlarga ega. 
To‘qqizinchi – «Iskandariya maqomi»da, masalan, al-Xaris sayohati vaqtida yangi 
shaharga kirib, avvalo shahar qozisi bilan tanishishga urinishi xabar qilinadi. 
Bundan maqsad «uning ta’siri qiyin vaziyatlarda tayanch bo‘la olishi va o‘zgalar 
yurtida shahar hokimiyatining siquvlaridan qutulish» bo‘lgan. Har bir shaharda 
taqdir uni doimo yangi sifatda paydo bo‘luvchi va o‘z ishlarida aql, arab adabiy 
tilini juda yaxshi bilishi va shoirlik bobidagi ixtirochiligi bilan ajralib turadigan 
Abu Zaydga yo‘liqtiradi. 
Al-Haririy maqomalarining asosiy qahramoni ko‘p jihatdan al-Hamadoniy 
maqomalaridagi Abul Fathni eslatadi hamda go‘yoki uning keyingi rivoji 
hisoblanadi. Ma’lum ma’noda, ushbu obraz ancha xalqchil bo‘lib, arab xalq 
latifalarining qahramoni bo‘lgan Juhiy obrazi jihatlariga ham ega. Ular Xo‘ja 

---

127 
Nasriddin haqidagi latifalar shakllanishiga ta’sir ko‘rsatgan. Abu Zayd – ayyor 
odam bo‘lib, o‘zining xarakterida hiyla va yaxshilikni, andishasizlik va 
oliyjanoblikni birlashtirgan. Har safar odamlar orasida yangi qiyofada paydo 
bo‘ladigan Abu Zayd o‘zining o‘ylab topilgan sarguzashtlari haqida hikoya qiladi 
hamda tinglovchilarni so‘z ustaligi bilan qoyil qoldirib, maqsadiga erishadi. 
Uning maqsadi esa arzimas – ovqat va boshqa shaharga ketish uchun biroz pul 
topish. Abu Zayd o‘zining mustaqil maqomini juda yuksak qadrlaydi. Oltinchi – 
«Marag‘iy maqomasida» al-Xaris ibn Hammom Abu Zaydning notiqlik san’ati 
tanazzulga uchraganidan shikoyat qilayotgan suhbatdoshlariga javoban boshni 
aylantiradigan risola to‘qiydiki, unda faqat bayt ostidagi va ustidagi nuqtalari 
bilan ajralib turadigan bir xil ko‘rinishdagi ajoyib asar yaratadi
*
. Abu Zaydning 
san’atiga qoyil qolgan mahalliy hukmdor unga saroyda katta lavozim taklif etadi. 
Ammo Abu Zayd bu taklifni rad etadi: «Men uchun kambag‘al bo‘lib, bir 
mamlakatdan boshqasiga o‘tib yurish turli noqulayliklarga ega bo‘lgan 
lavozimdan afzaldir. Qanchalik katta lavozimga ega bo‘lmaylik, biz, o‘zgalarning 
takabburligi va ta’nalariga chidashga majbur bo‘lamiz. Hech bir hukmdor 
xizmatimga munosib mukofot bermaydi. Hech kim o‘z xizmatchilarini himoya 
qilmaydi». 
O‘n ikkinchi – «Gut (yoki Damashq) maqomasida» kun kechirish uchun 
so‘zlar yordamida pul topishga majbur bo‘lgan Abu Zaydning ijtimoiy maqomi 
aytiladi. Maqoma qahramoni darvesh niqobiga kirib, Damashqdan Bag‘dodga 
ketayotgan sayyoh savdogarlarga ularni «faqat so‘zlar bilan» qo‘riqlashni va’da 
qiladi. Butun yo‘l mobaynida Abu Zayd duo qilib boradi. Yo‘l oxirida esa 
savdogarlardan pulini olgach, karvonni tashlab, mayxonaga jo‘naydi. Ibn 
Hammom oldida o‘zini oqlab, u o‘zining quvnoq, tashvishsiz hayotini himoya 
qilib butun boshli qasida aytib beradi, o‘zini «dushmanning taqdiri bilan 
quviladigan ehtiyoj farzandi» deb ataydi hamda o‘zining unchalik yaxshi 
bo‘lmagan harakatlarini turmush qiyinchiliklari bilan oqlashga harakat qiladi. Abu 
*
Arab tilida ayrim harflar bir xil shaklga ega bo’lib, faqat bayt osti va usti nuqtalari bilan ajralib turadi. 

---

128 
Zayd o‘z suxandonligidan faqat g‘arazli maqsadda foydalanmaydi, balki 
kambag‘allar va adolatsiz xafa qilinganlarni himoya qilish (masalan, aybsiz 
qamalganlarni qutqarish, noto‘g‘ri hukm chiqargan qozini aldash, jinoyatchining 
afv etilishiga erishish)da ham qo‘llaydi. Abul Fatx kabi Abu Zayd ham o‘z 
davriga xos shaxsdir. Ma’lumotli va tadbirkor daydi va tavakkalchi tipi o‘zaro 
nizolardan parokanda bo‘layotgan mamlakatdagi voqelik tufayli yuzaga kelgan 
edi. «Iskandariya maqomasida» Abu Zayd o‘zi haqida shunday deydi: «Ilgari 
mening ma’lumotim menga boylik manbai bo‘lib xizmat qilgan. Lekin hozir 
ma’lumotli odam qadrlanmayapti. Ma’lumotlilik eng arzon va hech kimga kerak 
bo‘lmagan mol hisoblanadi». 
Maqomalar muallifining asosiy qahramon – hozirjavob daydi shoirga 
munosabati ham o’zgaruvchandir. Abu Zayd ibn Hammomni ko‘p marotaba alday 
olganiga qaramay, hikoyachi nafaqat unga nisbatan adovat his qilmaydi, balki 
aksincha, u haqda oshkora muhabbat bilan gapiradi. Abu Zaydning hayotga 
moslashganligi, topqirligi, bilimdonligi, hozirjavobligi hikoyachini qoyil 
qoldiradi, uning nojo‘ya ishlari, makr-hiylalari xayrixoh ta’nalar, xolos. Biz 
maqomalarda 
jonga 
tegadigan 
didaktikani 
ham, 
pand-nasihatni 
ham 
uchratmaymiz. Muallifning qahramonga munosabatida inson tabiatining o’ziga 
xoslikligi va boy imkoniyatlariga nisbatan mehr his qilinadi. Bu esa, Uyg‘onish 
davri 
madaniyatiga 
juda 
xos 
jihatdir. 
Al-Haririy 
maqomalari 
al-
Hamadoniynikidan 
adabiy 
jihatdan 
puxtaroq 
ishlangani, 
tuzilishining 
mukammalroq ekanligi, shaklining nozikligi bilan farq qiladi. Al-Haririy 
maqomalarining syujeti va tuzilishi odatda muallif o‘zining mohir shoirlik 
texnikasini namoyish qila oladigan qilib qurilgan. Masalan, uchinchi – «Dinor 
haqidagi maqomasida» juldur kiyimdagi ma’lumotli qashshoqning ko‘rinishidan 
ajablangan Ibn Hammom agar u tangani «durdona she’rlar» bilan tarannum etsa, 
unga oltin dinor berishini va’da qiladi. Abu Zayd shu yerdayoq to’satdan katta 
madhiya to‘qiydi. 

---

129 
Abu Zaydning mahoratidan qoyil qolgan Ibn Hammom agar shoir tangaga 
haqorat ma’nosida she’r yozsa, yana bir dinor berishini va’da qiladi. Shoir darhol 
yangi she’rini aytib beradi. 
Muallif shoirning ayni bir narsani bir xilda sharaflash va ustidan kulish 
qobiliyatiga qoyil qoladi. Biroq bu yerda o‘z qarashlarini oson o‘zgartiradigan va 
turli sharoitlarga moslashuvchi saroy shoirlarining axloqi ongli yoki ongsiz 
ravishda parodiya qilinadi.
Al-Haririy Al-Hamadoniyga taqlid qilib, o‘z maqomalarini tegishli epizod 
bo‘layotgan joyning nomi bilan ataydi. Eng qizig‘i, bunda ushbu joyga xos 
bo‘lgan so‘z va ifodalardan mohirlik bilan foydalanib, shevalarni a’lo darajada 
bilishini namoyish qiladi. 
A.E. Krimskiyning fikricha, al-Haririy arab adabiyotiga ko‘proq salbiy ta’sir 
ko‘rsatgan. Arablar uning maqomalarini o‘rganish davomida badiiylik idealini 
tabiiy she’riyatda emas, balki jimjimadorlik va so‘z o‘yinida ko‘rishga 
o‘rgandilar. 
Biroq, al-Haririy maqomalarining jonli, ba’zan hatto jozibali qahramoni 
hamda «mumtoz davrning eng oxirgi taniqli shoiri»ning benuqson she’riy 
texnikasi hozir ham arab ma’lumotli kitobxonini qoyil qoldirishda davom 
etmoqda.