O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
7.2. SIRATUL-ANTARA Darsning maqsadi: Mazkur bobda hamda katta hajmdagi nasriy asarlardan “Sirat al-Antara” va uning mazmun-mohiyati haqida so’z boradi. Tayanch so‘zlar va iboralar: “Sirat al-Antara”, risarlik romani, Abs qabilasi, Abla, Xira podshosi, al-Munzir. Xalq romani. Antara haqidagi roman. XII asr boshida arab adabiyotida yangi nasriy janrlar rivojlanadi. Nasroniylar qo‘shinining xalifalik hududiga bostirib kirishining va Yaqin Sharq hududida mahalliy aholini shafqatsiz ezgan salibchilar davlatining 130 shakllanishi XII asr o‘rtalarida Suriya, Falastin, Misrdagi musulmon aholi kuchlarining birlashishiga olib keldi. Salibchilarga qarshi kurashda Misrda ayubiylar sulolasiga asos solgan hamda Misr, Suriya va Hijozning bir qismini birlashtirgan misrlik sarkarda Salohiddin (1169–1193) boshchilik qildi. 1187 yilda Salohiddin salibchilarni Tiveriad yaqinida mag‘lub etib, Quddus shahrini qo‘lga kiritdi. Salibchilarga qarshi urush arablarda diniy kayfiyatlar va qabilaviy umumiylik his-tuyg‘ularini keltirib chiqardi, qahramonona o‘tmishga qiziqish uyg‘otdi. Bu davrda ayubiylar boshchiligidagi Misrda salibchilarga qarshi urushning bevosita ta’sirida risarlik romani deb atalgan janr shakllanadi. Arablarda eng mashhur bo‘lgan ushbu janrdagi asarlardan biri ko‘p jildli «Antaraning hayoti» («Sirat Antara») xalq romani hisoblanadi. Asar markazida haqiqiy tarixiy shaxs, islomgacha bo‘lgan Arabistonda VI asr oxiri – VII asr boshida yashagan mashhur badaviy jangchi shoir Antara turadi. «Antaraning hayoti» asarining bizgacha yetib kelgan dastlabki variantlari 32 ta kitobdan iborat bo‘lib, ularning tamomlanishi, «Ming bir kecha» to‘plamidagi «kechalar» tugashi singari, har doim ham u yoki bu epizodning yakunlanishi bilan mos kelmaydi. Zamon didiga muvofiq ravishda «Sirat Antara»ning kattagina qismi qofiyali nasr shaklida yozilgan bo‘lib, unga taxminan 100 mingta she’riy bayt kiritilgan. Romandagi harakat deyarli olti yuz yil davom etadi hamda islomgacha bo‘lgan tarix voqealari, qabilalararo urushlar hamda Arabistondagi Vizantiya–Eron raqobatini, Osiyo, Afrika, Yevropadagi arab musulmon istilolarini, salibchilarga qarshi urushni o‘z ichiga oladi. Voqeadan voqeaga o‘tgan sayin qissaning geografik va xronologik doirasi kengayib boradi. Roman qahramoni esa qabila qahramonidan barcha arablarning boshlig‘i va hamma musulmonlarning himoyachisiga aylanadi. «Antaraning hayoti» asarining qisqacha mazmuni quyidagicha. Abs qabilasining boshliqlaridan biri Shaddod qora tanli Zabiba ismli qizni hibsga oladi (keyinroq u podshoning qizi ekanligini bilib olamiz). U Shaddodga o‘g‘il – 131 Antarani tug‘ib beradi. Antara bolalik yillaridayoq jismonan nihoyatda kuchli ekanligi va jasurligi bilan barchani hayratga soladi. Biroq Antara, qabilasining qonunlariga muvofiq, kanizakning o‘g‘li sifatida qul hisoblangan va uzoq vaqt oddiy cho‘pon bo‘lib yurgan. Lekin Antara qabilaga qo‘shni qabila hujum qilganida ko‘rsatgan yordami uchun ozodlikka erishadi va teng huquqli jangchi sifatida e’tirof etiladi. Ammo qullikdan qutulish Antaraga to‘liq baxt keltirmadi. Yoshligidan u o‘zining amakivachchasi go‘zal Ablani sevib qoladi, ammo uning amakisi – Ablaning otasi o‘z qizining kanizak o‘g‘liga turmushga chiqishiga qattiq qarshilik ko‘rsatadi va Antaraga bajarish nihoyatda qiyin bo‘lgan har xil shartlar qo‘yadi. Amakisining shartlarini bajarish va Ablaga erishishga intilgan Antara ajoyib qahramonliklar ko‘rsatadi. Uning faoliyat maydoni doimiy ravishda kengayib boradi. Antara o‘z qabilasida uning Abla bilan nikohiga qarshilik ko‘rsatayotgan otasining qarshiligini yengadi va shoir Urva ibn al-Vard boshchiligidagi ko‘p sonli raqobatchilarni mag‘lub etadi. Antara raqiblarini faqat jangda yengmaydi. Buyuk shoir Antara she’riy musobaqada ham g‘olib keladi. U eng buyuk shoir Imru-l-Qaysning she’riyat bo‘yicha imtihonidan o‘tadi. Antaraning mu’allaqasi eng yaxshi deb topiladi va Makka ibodatxonasiga asir qo’yiladi. Antara jangda abs qabilasiga dushman bo‘lgan fazara qabilasining eng zo‘r qahramonlarini yengadi va ular bilan aka-uka tutinadi, shuningdek boshqa jasur va kuchli badaviy jangchilar ustidan g‘olib keladi. So‘ngra qahramonning faoliyati Arabistondan tashqariga chiqadi. Bunga Ablaning otasi qo‘ygan yangi vazifa sabab bo‘ladi. U nikoh sovg‘asi sifatida faqat Xira podshosi al-Munzir ko‘paytiradigan maxsus zotli tuyalardan mingtasini olib kelishni talab qiladi. Antara Iroqqa jo‘naydi hamda arab podsholari va ularning vazirlari bilan do‘stlashadi. U forslarga vizantiyaliklarga qarshi kurashda ko‘maklashish uchun Iroqdan Eronga boradi. Uning do‘stlari orasida Xusrav Anushirvon va boshqa sosoniy hukmdorlar bo‘ladi. Erondan keyin Antara Suriyaga jo‘naydi. U yerda hukmdorning o‘g‘li Antaraning do‘stiga va’da qilingan qizga tixirlik qilayotganida u bilan kurashib, do‘stining raqibini o‘ldiradi, podsho al-Xaris al-Vahhobni yengadi va u bilan aka- 132 uka tutinadi, al-Xaris o‘limidan keyin esa yangi podsho, hali yosh bo‘lgan Amir ibn al-Xarisga vasiylik qiladi, amalda esa Suriyaning hukmdori bo‘ladi. Shundan keyin harakatlar Yevropaga ko‘chadi. Suriyada nasroniylarga yordam bergani uchun Antara Konstantinopolga taklif qilinadi va u yerda unga har tomonlama hurmat ko‘rsatiladi. Biroq Fransiyaning akasini o‘ldirgani uchun Antaraga dushman bo‘lgan qiroli Laylaman Vizantiyadan arab qahramonini ushlab topshirishni talab qiladi. Shunda Antara imperatorning o‘g‘li Irakli bilan birga Vizantiya qo‘shiniga boshchilik qilib, franklar zaminiga jo‘naydi. Uni Vizantiya mulkiga qo‘shadi, Ispaniyagacha yetib boradi, ispan qiroli Sant Yagoni mag‘lub qiladi, uning Shimoliy Afrikadagi mulki orqali Misrga boradi va Konstantinopolga qaytadi. Bu yerda Antara sha’niga ulkan haykal o‘rnatiladi. Uzoq hayoti mobaynida Antara ko‘plab yurishlarga boshchilik qiladi. U Vizantiya imperatorining jiyaniga, Rim qiroli Balkam ibn Murkosga Rimni qamal qilgan Boemundni quvib yuborishda yordam beradi, Sudanda urush qiladi va oxirida negus mulkigacha yetib boradi; negus onasining amakisi bo‘lib chiqadi va Antara shu tariqa onasining podsho qizi ekanligini bilib oladi. Antara Bayda zaminida podsho Laylamanga qarshi devlar yurtiga fantastik ekspedisiyaga boshchilik qiladi va hokazo. Hayotining oxirida Antara sotqinlik qurboni bo‘ladi va fojiali sharoitda o‘z dushmani – bir vaqtlar ko‘p bora yenggan va asir qilgan, so‘ngra rahmi kelib ozod qilgan Vizr ibn Jobir ismli dushmanining qo‘lidan halok bo‘ladi. Vizr Antaraning oliyjanobligidan o‘zini qattiq tahqirlangandek his qilib, qayta-qayta unga hujum qilar edi. Shu bois Antara pirovard natijada uni ushlab ko‘zini ko‘r qilib qo‘yishga majbur bo‘lgan edi. Antaradan qasos olishga intilgan Vizr ovozga qarab nishonga olib otishni o‘rganadi va bir kun kelib Antarani zaharlangan o‘q bilan sotqinlarcha o‘ldiradi. Antara o‘zining suyukli oti al-Abjar ustida halok bo‘ladi. Sayohatlar vaqtida Antara ko‘plab ishqiy sarguzashtlarni boshdan kechiradi. Rim imperatorining singlisi Antaraga Gadanfar ismli o‘g‘il tug‘ib beradi. Antara o‘g‘lining onasi Jufrana Fransiya malikasi bo‘lgan. Antaraning farzandlari 133 Sharqqa salibchilar qo‘shiniga boshchilik qilib keladilar va shu yerda ularning otasi Antara sotqinlik qurboni bo‘lganligini bilib qoladilar. Ular otasi uchun qasos oladilar va Yevropaga qaytadilar. Roman oxirida Antaraning qabiladoshlari – absiylar islomga kirganligi aytiladi. Matnda roman muallifi Bag‘dodda xalifa Xorun ar-Rashid saroyida yashagan mashhur tilshunos al-Asma’i (740–831) ekanligi bir necha bor eslatib o‘tiladi. Biroq, romanga ishonadigan bo‘lsak, muallif Antara va islomgacha bo‘lgan boshqa shoirlar bilan shaxsan tanish bo‘lganligi, ko‘pgina ma’lumotlarni esa Antaraning o‘z og‘zidan olganligi ma’lum bo‘ladi. Shu bilan birga, romanda ta’kidlanishicha, muallif asarni 1080 yilda yozib tugatgan. Bu esa romanga al- Asma’ining muallifligi haqidagi ma’lumotlar noto‘g‘ri ekanligiga ishontiradi. «Antaraning hayoti» haqidagi ma’lumotlarni ilk bor XII asr o‘rtalariga taalluqli tarixiy manbalarda ko‘ramiz. Ushbu asarda keltirilgan tarixiy shaxslar bo‘yicha xulosa chiqaradigan bo‘lsak, roman yoki uning ayrim qismlari bevosita birinchi salib yurishidan keyin yozilgan deb hisoblash mumkin. Shunday qilib, roman to‘liq shakllangan vaqt deb XII asrning birinchi yarmini tan olish lozim. Ehtimol, romanning dastlabki o‘zagida bunchalik ko‘p voqealar bo‘lmagan va u bunchalik ko‘p mamlakatlarni qamrab olmagan. Roman oxirida Antara o‘z hayoti haqida gapirib berayotganida faqat Arabiston, Iroq, Eron va Suriyadagi qahramonliklarini hikoya qilishi, bunda na Vizantiyani, na Yevropa mamlakatlarini, na Shimoliy Afrikani, na Sudan va na Xabashistonni eslamaganligi e’tiborga loyiq. U shuningdek, o‘zining faqat bitta muhabbati – Ablaga bo‘lgan sevgisini aytib beradi. Holbuki avvalgi kitoblarda qahramonning odatda zodagonlardan kelib chiqqan ko‘plab mahbubalari namoyon bo‘ladi. Antara o‘z farzandlari haqida hech narsa demaydi, ammo avvalgi kitoblarda uning farzandlari salibchilarning yo‘lboshchisi bo‘lganligi keltiriladi. Nihoyat roman boshida Antara o‘zini oddiy kanizakning o‘g‘li deb tanishtiradi, romanning o‘rtasida esa kutilmaganda uning onasi podsho qizi ekanligi, binobarin, Antara aslzoda ekanligi ma’lum bo‘lib qoladi. Aftidan, romanning dastlabki varianti Iroqda salib yurishidan avval paydo bo‘lgan. Salib yurishi davrida esa u yangi 134 material bilan to‘ldirilgan. Ushbu holda, ehtimol, al-Asma’i – romanning dastlabki o‘zagiga muallif deb hisoblash mumkin. Romanning turli qismlarida turli davrlar, ba’zan esa turli dunyoqarashlar ta’siri seziladi. Asarning qahramonlik, badaviy ruhida, qabilalararo urushni tavsiflashda islomgacha bo‘lgan rivoyatlarning ta’siri bor. G‘olib islomning yo‘lini ochib boruvchi Antaraning qahramonliklarida ham, Arabiston, Eron, Suriya, Shimoliy Afrika va Ispaniyaga qahramonning yurishlarida ham VII– VIII asrlardagi arab istilolari o‘z ifodasini topgan. Eron saroy marosimlari va hayotini (ov, kaptar orqali xat jo‘natish) tasvirlashda, mansabdor shaxslarning forscha nomlarida, terminlar, ismlar va shu kabilarda fors madaniyatining ta’siri juda sezilarli. Shubhasiz, romanning Antaraning Yevropadagi sarguzashtlari hikoya qilinadigan bir qismi salibchilar yurishi bilan bog‘liq. Antara Osiyoga salibchilar kirib kelgan yo‘lga teskari yo‘nalishdagi (Suriyadan Vizantiya orqali franklar davlatiga) yurish qilib, o‘zining qahramonliklari bilan arablarning Yevropa risarlari ustidan g‘alabasini namoyon etgan. Ko‘kragida xoch rasmi va belida ordenlik belbog‘i (Damashq va Antioxiyani qamal qiluvchi) tasvirlangan salibchining qiyofasi roman sahifalarida bir necha bor paydo bo‘ladi. Muallifning salibchilarga munosabati, keyinchalik yozilgan xalq romanlaridan farqli ravishda, har doim sabr-toqatli, mutaassiblikdan xolidir. Matnda nasroniy diniy atamalari nihoyatda ko‘p, nasroniylar Iso, Maryam, Injil kabilar bilan qasam ichadilar. Romanda uchraydigan nasroniy ismlar ohangi bo‘yicha grek, rim, eski fransuz, eski ispan ismlariga o‘xshab ketadi. Roman muallifi aftidan, o‘zi hech qachon Yevropada bo‘lmagan va u haqda boshqalarning hikoyalaridan ma’lumotga ega bo‘lgan; shu bois romanda keltirilgan Yevropa haqidagi ma’lumotlar fantastik xususiyatga ega. «Antaraning hayoti» asarining romanda «Risarlar otasi» yoki «Risarlar risari» deb ataluvchi qahramoni barcha risarlik fazilatlarining sohibidir. U oliyjanob, bir so‘zli, risarlik sha’niga sodiq. U dunyo bo‘ylab sayohat qilar ekan, tul qolgan ayollar, yetimlar va kambag‘allarga homiylik qiladi. Romanda risarlik 135 turmushining barcha jihatlarini ko‘ramiz. Yurishlarda Antaraning ortida qurol olib yuruvchilar boradi. Romanda tasvirlanadigan turnirlar ayollar oldida, bayroqlar bilan bezatilgan maydonlarda yuz beradi. Bu narsa XI–XII asrlarda, ya’ni «Antaraning hayoti» yozilgan davrda salibchilar yurishlari davrida yuzaga kelgan. Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|