Ishchi va xizmatchilarga ish haqi stavkalarini belgilash usullari.
Xodimlar band bo’lgan ishlab chiqarish jarayonlari, ularning bajaradigan
vazifalari, shuningdek, ishlovchilarning soniga qarab stavkalar va
maoshlarni belgilash hamda tartibga solishning bir necha usullari mavjud.
Bunda quyidagilar nazarda tutilishi mumkin: ish haqining yagona
stavkalari; ish haqi stavkalarining avtomatik tarzda oshirilishi; xodimlar
xizmatiga baho berish natijalariga muvofiq stavkalarni o’zgartirish.
Ish haqining yagona stavkalari. Ishlab chiqarish xodimga bog’liq
bo’lmagan joylarda, bir xildagi o’zgarmas, eskirgan operatsiyalarda
(konveyerli ishlab chiqarishda), ya’ni amalda ishlab chiqarishning
miqdoriy ko’rsatkichlarini oshirishga o’rin qolmagan joyda bir xil
murakkablikdagi ishni bajaruvchi xodimlar bir xilda ish haqi oladilar.
Ish haqining norasmiy stavkalari. Mayda korxonalarda (kichik
tashkilotlarda) rahbarlarning xodimlarga ish haqi darajasini belgilashda
subyektiv yondashish hollari ham bo’ladi. Lekin, bunday tizim samara
berishi uchun bir qator shartlarga rioya qilish kerak. Eng avvalo, rahbar
o’z xodimlarini yaxshi bilishi, ularning ish haqida etarli darajada obyektiv
ma’lumotlarga ega bo’lishi va ularni muntazam ravishda nazorat qilib
turishi zarur. Bundan tashqari, jamoada zo’riqish vujudga kelmasligi
uchun xodimlarning norasmiy ish haqi stavkalari darajasi xuddi shu
vazifalarni bajaradigan boshqa korxona (yoki shu korxonaning o’zida),
yoxud boshqa firma xodimlari ish haqiga yaqinroq bo’lishi kerak. Aks
holda, xorijiy mamlakatlar amaliyotida ma’lum bo’layotganidek, bunday
yondashish mehnat munosabatlarida ko’pincha keskinlikni keltirib
chiqaradi va bu hol butun mehnat jamoasi ish natijalariga salbiy ta’sir
etadi.
Ish haqining avtomatik tarzda oshirilishi. Bunday yondashuv
norasmiy yondashuvga to’g’ridan-to’g’ri ziddir. Ish haqini korxona
(bo’linma)ning hamma xodimlari uchun bir vaqtning o’zida oshirish
haqidagi masala iqtisodiy vaziyatdan, raqobat shartlari va umuman,
korxona faoliyati natijalaridan kelib chiqilgan holda yuqori rahbariyat
198
tomonidan hal etiladi. Bundan tashqari, bu tizim quyidagi obyektiv
ko’rsatkichlar bo’yicha ish haqini avtomatik tarzda oshirishni ko’zda
tutadi: ish stajining oshishi, malaka darajasini rasmiy ravishda ko’tarish va
hokazolar.
Hozirgi zamon ishlab chiqarishi uchun mehnatga haq to’lashni
tashkil qilishning turli tizimlarini qo’llash xosdir. Masalan, AQSHda
sanoatda ishlaydigan xodimlarning 17 foizi to’g’ridant o’g’ri ishbay haq
olish tizimiga kiradi, mukofotlashning jamoa tizimida esa 33 foiz xodimlar
haq oladilar. Ikki guruh tizim eng ommaviy hisoblanadi, ya’ni: foydalarda
ishtirok etish va ishlab chiqarish ko’rsatkichlariga erishganlik halqa, eng
avvalo, mehnat unumdorligini oshirganlik uchun mukofotlash, mukofot
miqdori o’rtacha oylik ish haqining 5 foizidan 18 foizgachasini tashkil
qilgan.
Frantsiyada mehnatga haq to’lash ko’proq vaqtbay tizimida
ommalashgan. Bu erda ish haqi to’lashni tashkil qilishni takomillashtirish
uni alohida yo’nalishda, ya’ni haq to’lash bilan unumdorlik o’rtasida
to’g’ridan-to’g’ri bog’lanish bo’ladi. Alohida haq to’lash bazasi bo’lib
tarif tizimi qolaveradi. U mehnatning miqdoriy natijalarinigina emas, balki
uning sifatini va ish o’rnidagi o’zini tutish omillarini ham hisobga oladi.
Tarif tizimi ikki yo’nalishda amal qiladi. Bir tomondan, tarmoq va
tarmoqlararo darajadagi jamoa muzokaralari natijasida tarif setkasi, ya’ni
kasb toifalari bo’yicha razryad va koeffitsientlar shkalasi, ular bevosita
firmalarda
hisobga olinadi. Ikkinchi tomondan, o’sha jamoa
muzokaralariga muvofiq shunday qoidalar belgilanadiki, bu razryad va
koeffitsientlar xodimlarga shu qoidalarga muvofiq beriladi, boshqacha
aytadigan bo’lsak, ularni tasniflash amalga oshiriladi.
Tarif setkalarida quyidagi kategoriyalar (toifalar) mavjud:
— eng quyi ishchi toifasi — malakasiz yoki har turli ishlarni
bajaraveradigan ishchi (birinchi razryad);
— yarim malakali ishchi (ikkinchi razryad);
— malakali ishchi (uchinchi razryad);
— texniklar (to’rtinchi razryad);
— quyi bo’g’in boshqaruvchilari (usta, brigadir boshlig’i).
Ayrim tarif setkalari Frantsiya korxonalarida o’rta va yuqori
boshqaruv xodimlari va muhandislari uchun amal qiladi.
Amaliyotda rag’batlantirishning har xil tizimlari qo’llaniladi.
Masalan, olinadigan foydalarda ishtirok etish tizimi firmalarning 70
foizida; mehnat natijalariga baho berishda xizmatlarni baholash usuli
firmalarning 36 foizida; turmush qiymatining o’sishiga muvofiq ish haqini
199
avtomat tarzda indeksatsiyalash firmalarning 36 foizida qo’llaniladi. 59
foiz firma mehnatga haq to’lashning uch bosqichli tizimini qo’llaydi,
bular: eng kam darajada kafolatlangan haq to’lash, jamoa mukofotlari va
shaxsiy ish natijalari uchun yakka tartibdagi mukofotlardir.
Dostları ilə paylaş: |