O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi

Ish haqi bo’yicha oshkorlik, hisobga olish va nazorat tizimi. 
Korxonadagi normal ishlab chiqarish sharoiti uchun xodimlarni korxona 
rahbariyati qabul qiladigan qarorlar bilan tanishtirib borish katta 
ahamiyatga egadir, bu qarorlar xodimlarning mehnat hayoti va birinchi 
navbatda, ularni moddiy rag’batlantirishdagi adolatlilikka taalluqli bo’ladi.
Korxonalarda ish haqi tuzilmasini ishlab chiqishning butun jarayoni 
juda murakkab bo’lib, barcha qabul qilinadigan qarorlarni ikir-chikirigacha 
tushuntirib berishning iloji yo’q. Lekin ishchilar o’z malakalari, tajribalari 
va kasbiy tayyorgarliklari, o’zlari bajaradigan ishni u yoki bu razryadga 
kiritishda qanday hisobga olinishini bilish huquqiga egadirlar. 
SHuningdek, ular o’zlari bajaradigan ishning miqdori va sifatiga qarab ish 
haqi oshirilishini belgilaydigan omillarni ham bilishlari shart. Mehnatga 
haq to’lash masalalarida alohida toifadagi xodimlarni moddiy 
rag’batlantirishning yagona tamoyillariga asoslanadigan xolislik muhim 
o’rin tutadi.
Kompaniyaning 
ish 
haqi 
sohasidagi 
siyosatini 
xodimlarga 
tushuntirish vazifalari (bo’linma) rahbarlari zimmasidadir. Lekin, ular qo’l 
ostidagilar bilan bunday ish olib borish uchun korxona rahbariyatidan 
barcha zarur ma’lumotlarni olishlari kerak.
Korxona (firma) rahbariyatining ish haqiga ajratiladigan mabla 
g’larning sarflanishini nazorat qilishi. Ish haqining samarali 

---

201 
boshqarilishiga korxona (firma)ning yuqori darajadagi rahbarlari unga 
ajratiladigan mablag’larning sarflanishi ustidan qat’iy nazorat o’rnatishlari 
ham kiradi. Nazorat qilishning ikki usuli mavjud: byudjetli va statistik 
nazorat.
Byudjetli nazorat mehnatga haq to’lashga va ajratiladigan 
mablag’larni rejalashtirish va sarflash bilan uzviy bog’liqdir. Ish haqi 
byudjetini ishlab chiqish mablag’larning bir qismidan bevosita ishlab 
chiqarish bo’linmalarida rahbarlar tomonidan umuman xodimlarni 
samarali moddiy rag’batlantirishda foydalanish imkonini beradi. 
Korxonalarda mehnatga haq to’lashning ikki xil byudjet turi ishlab 
chiqilmoqda: to’lov vedomostlari bo’yicha moddiy rag’batlantirishga 
sarflanadigan mablag’larning umumiy summasi va mehnat unumdorligi 
hamda ish samaradorligini oshirishni rag’batlantirish uchun mo’ljallangan 
mablag’lar.
Mehnat unumdorligini oshirish uchun to’planadigan moddiy 
rag’batlantirish byudjetlarida bo’linma rahbarlariga xodimlarni yuqori 
mehnat natijalari tufayli taqdirlash uchun imkon tug’dirish maqsadlarida 
har bir bo’linma uchun muayyan summalar ko’zda tutiladi.
Xodimlarni taqdirlash uchun sarflanadigan summalarni aniqlashda 
korxona rahbariyati quyidagi omillarni hisobga oladi: moliyaviy 
imkoniyatlarni; mehnat bozorida raqobatbardoshlikni; korxonaning 
xodimlarni mehnat natijalariga qarab mukofotlash borasidagi siyosatini; 
mazkur korxonaning mukofotlash byudjetini boshqa korxonalar byudjeti 
bilan taqqoslashni; korxonaning turli bo’linmalarida mehnat unumdorligini 
(samaradorligini) oshirish imkoniyatlarini; oxirgi ish haqi oshirilgan 
vaqtdan boshlab narx-navoning oshganligini (turmush qiymati indeksini) 
hisobga olib borishni.
Statistik nazorat byudjetli nazoratga qo’shimcha sifatida xizmat 
qiladi. Agar byudjetli nazorat sanash (hisoblash) darajasini ko’rsatsa, 
statistik nazorat umuman korxona bo’yicha va alohida bo’linmalar 
bo’yicha ham bajarilish darajasini nazarda tutadi.
Statistik nazorat boshqa axborotni ham beradi: ishlarni tahliliy 
baholashga qarab qayta baholanadigan ish o’rinlari soni; bo’linmalar 
bo’yicha ishlar malakasi va ish natijalariga qarab mukofotlash darajasi 
korxona bo’linmalari tomonidan mablag’larning sarflanishi (bunga ish 
natijalari bo’yicha to’langan summalar kirmaydi); xodimlarning ish 
haqining pastligi borasidagi shikoyatlarini qondirishga sarflangan 
summalar. Bo’linma rahbarlari tomonidan moddiy rag’batlantirish 
mablag’lari ustidan nazorat qilinishi korxonaning (firmaning) ish natijalari 

---

202 
bo’yicha xodimlarni mukofotlash samaradorligini oshirish borasidagi 
siyosatining tarkibiy qismidir. Bo’linma rahbarlarining bu sohadagi ish 
samaradorligi ularning tayyorgarligiga bog’liqdir, xorijiy kompaniyalar 
bunday tayyorgarlikka ko’proq e’tibor beradilar. Tayyorgarlikdan maqsad 
— bo’linma rahbarlarining yo’l qo’ygan xatolarini to’g’rilash uchun emas, 
balki to’g’ri qarorga kelishlariga ko’maklashishdir.
Rahbarlar ish sifatini oshirish borasida kompaniya siyosatini 
muvaffaqiyat bilan amalga oshirishlari uchun kompaniya rahbariyati 
bo’linma rahbarlariga kompaniya qabul qilgan ish haqi siyosati haqida 
zarur axborotni etkazib beradi, ularni ishlarga baho berishga o’rgatadi, 
xodimlarni mukofotlash mezonlari bilan tanishtiradi. Ish haqi siyosatini 
amalga oshirishda asosiy yo’l-yo’riqlar beradi, bo’linma rahbarlarini o’z 
bo’linmalarida ish haqi bo’yicha qarorlar qabul qilishga har tomonlama 
hozirlik ko’rishiga vaqt ajratadi, ulardan qabul qilingan qarorlar haqida 
hisobot topshirishni talab qiladi. Ish katta ahamiyat kasb etadi.