Iliq xona
Bolaning boshiga qalpoqcha va ustiga etarlicha kiyim kiydiriladi yoki usti
yopiladi.
Xona haroratining 26 S dan past bo‘lmasligi kerak. Iliq xonada katta yoshdagi
tibbiyot xodimi va bolani parvarish qiladiganlar, odatda o‘zlarini o‘ng‘aysiz his
qiladilar; Yangi tug‘ilgan chaqaloqlar e`tiborsiz qoldirilmasligi, xodimlar va
yaqinlari bolani isitishning boshqa usulini ta`minlamay turib, xona haroratini
kamaytirmaslik zarur.
Bolani sovuq devorlar va derazalardan nari surilgan va elvizaklardan holi
bo‘lgan karavotchasiga yotqizing.
Xona haroratini va bolaning tana haroratini kuniga 4 marta o‘lchang
Tunda qo‘shimcha issiqlik bilan ta`minlang.
Muddatiga yetmay tug‘ilgan bolalarni ovqatlantirish. Ovqatlantirish
bo‘yicha masalalarni hal qilish uchun to‘rtta asosiy savolga javob berish shart:
qachon boshlash, qanday hajmda, nima afzalroq va ovqatlantirishni qanday usulda
olib borish. Muddatiga yetmay tug‘ilgan chaqaloq uchun o‘z onasining suti eng
67
afzal ozuqadir.
Ba`zi bir holatlarda maxsus moslashgan sut aralashmalari va
parenteral ovqatlantirishdan foydalaniladi.
Muddatiga yetmay tug‘ilgan chaqaloq o‘sib-ulg‘ayishi uchun ko‘p
miqdordagi kalloriyaga muhtoj – 120-140 kkall/kg/kuniga. Lekin shu bilan birga
bu bolalarda me`dasining hajmi kichik, me`da-ichak trakti to‘liq yetilmagan va
so‘rish refleksi sustligi kuzatiladi. Muddatiga yetmay tug‘ilgan me`dasining hajmi
± 20 ml/kg. Ularni tez-tez (8-12 martagacha kuniga), kichik xajmda
ovqatlantiriladi, sut miqdorini asta-sekin kuniga 10-20 ml/kgdan oshirib boriladi,
me`yordagi miqdorga yetib borguncha. Bolalarni ona sutiga talabining qondirilgani
belgilari: ovqatlangandan so‘ng bola tinch, fiziologik vazn yo‘qotish 10%dan kam,
tana vaznini bir kuniga kamida 15g/kg qo‘shadi, kuniga 6 martadan ortiq siydik
ajratadi.
6 – jadval
Tug‘ilgandan boshlab kuniga har 2-3 soatda bolaga beriladigan
sut miqdori (ml)
Tana vazni
0
kun
1
kun
2
kun
3
kun
4
kun
5
kun
6
kun
7
kun
1,5 – 1,9 kg 15 ml 17 ml 19 ml 21 ml 23 ml 25 ml
27 ml
27+ ml
2,0 – 2,4 kg 20 ml 22 ml 25 ml 27 ml 30 ml 32 ml
35 ml
35+ ml
2,5 + kg
25 ml 28 ml 30 ml 35 ml 35 ml 40+ ml 45+ ml 50+ ml
Muddatiga yetmay tug‘ilgan chaqaloqni ovqatlantirish usuli uning gestatsion yoshi
va so‘rish, yutish refleksining yetukligiga va nafas olish holatiga bog‘liq.
34-35 haftali chaqaloqlarni ona ko‘kragiga beriladi.
30-32 haftali chaqaloqlar ona ko‘kragiga beriladi yoki al’ternativ
ovqatlantirish usullaridan foydalaniladi (piyolacha/chashka, qoshiq, shprits).
30 haftadan kichik chaqaloqlarni zond orqali ovqatlantiriladi.
68
Enteral ovqatlantirishni boshlashga imkon bo‘lmaganda parenteral
ovqatlantirishni boshlash zarur (tug‘ilishdan so‘ng 2 soatdan kechiktirmay).
Izotonik glyukoza eritmasidan (5-7,5% eritma) boshlash, keyin qondagi qand
miqdori ostida glyukoza eritmasi kontsentratsiyasini o‘zgartirish mumkin.
Boshlang‘ich yuborish tezligi soatiga 4 ml ni tashkil qilishi lozim. Glyukozaning
homilaga yetib borish tezligini ham ta`minlash daqiqasiga 5-6 mg/kg ni tashkil
qilishi kerak. Hayotining ikkinchi kunida aminokislotalarni eritma shaklida
kiritish (sutkasiga 0,5 g/kg) maqsadga muvofiq, bu oqsil korrektsiyasidan tashqari
tana vazni juda kichik bolalarda glyukozaga tolerentlikka ijobiy ta`sir ko‘rsatadi.
Birinchi kundan kal’tsiyni ham yuborish majburiy hisoblanadi (100 mg/kg, ya`ni
2,5 ml 10%li kal’tsiy xlorid eritmasi har 100 ml infuzion eritmaga) keyingi kunlari
qondagi miqdori nazorat qilinib, kaliy va natriy korrektsiya qilinadi.
To‘liq parenteral ovqatlantirishda zarur yog‘ kislotalari bilan ta`minlash
maqsadida yog‘ emul’siyalaridan foydalaniladi. Tana vazni juda kichik bolalarda
yog‘ kislotalari tanqisligi hayotining birinchi haftasi ichida paydo bo‘lishi mumkin.
Yog‘ kislotalari tanqisligi klinik simptomlarining oldini olish uchun
Amerika pediatriya akademiyasi kaloriyalar sifatida 2-4%li noproteinli yog‘
emul’siyalarini parenteral vena ichiga kiritishni tavsiya etadi. Bu kuniga 0,5-1,0
g/kg ni tashkil qiladi. YOg‘ emul’siyalarini venaga yuborishdan qo‘shimcha foyda
shundan iboratki, bu periferik venalar o‘tkazuvchanligini tomirlar epiteliysiga
himoya ta`sir hisobiga uzaytirsa kerak. Dastlabki dozasi-sutkasiga 0,5 g/kg,
so‘ngra sutkasiga 0,5 g/kg dan qo‘shib borib, maksimal doza – sutkasiga 3 g/kg ga
etkaziladi. Giperlipidemiya rivojlanishining oldini olish uchun kiritish tezligi
soatiga 0,15 g/kg dan oshmasligi kerak, bu sutkasiga 3,6 g/kg ga teng. Tavsiya
etiladigan infuziya vaqti 24 soat, bu yog‘ emul’siyasining soat sayin tezligini
kamaytirishga imkon beradi. Vena ichiga yuborish uchun yog‘ emulsiyalarining
20%li eritmalaridan foydalangan afzal hisoblanadi.
Parenteral ovqatlantirishdan enteral ovqatlantirishga asta-sekin o‘tilishi
kerak. Faqat parenteral ovqatlanishda bo‘lgan bolada shilliq parda atrofiyasi va
enteral ovqatlantiriladigan bolalarga nisbatan me`da-ichak yo‘lining rivojlanishdan
69
orqada qolishi qayd etiladi. Bu jarayonlar enteral ovqatlantirish boshlanganidan
so‘ng qaytar hisoblanadi. Hazm fermentlari faolligini oshirish va so‘rilish
mexanizmalarini barqaror qilish uchun ovqatlantirish hajmini asta-sekinlik bilan
oshirish kerak bo‘ladi. enteral ovqatlantirishni boshlash tartibi quyidagigacha:
distillangan suv bilan sinama o‘tkaziladi, so‘ngra suv hajmini oshirish yoki 5%li
glyukoza eritmasini bir necha marta yuborish, so‘ngra onaning ko‘krak suti
beriladi. Muddatiga yetmay tug‘ilgan bolaning me`da-ichak yo‘liga substrat
kiritish uning rivojlanishida bir qancha o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi. Ko‘krak suti
bilan ovqatlantirish me`da-ichak yo‘lini tamomila ajoyib tarzda rag‘batlantiradi.
Me`da-ichak yo‘lini (MIY) enteral ovqatlantirishga tayyorlash uchun trofik
(yoki boshlang‘ich) ovqatdan foydalanish chaqaloqlar ozuqani yaxshi ko‘tara
olishini ta`minlashga yordam berishi ma`lum bo‘ldi. Kuniga taxminan 10-14 ml/kg
kiritiladi. Muddatidan ilgari tuqqan ona yoki ayolning sof ko‘krak suti (termik
ishlov berilmagan) afzalroq, biroq shuningdek muddatiga yetmay tug‘ilgan bolalar
uchun maxsus aralashma ham ishlatilishi mumkin. Bunday rejimda ovqatlantirish
7kundan 14 kungacha davom etadi, so‘ngra asta-sekin kontsentratsiyasi va hajmi
ko‘paytiriladi. Boshlang‘ich ovqatlantirishdan foydalanish holestatik sariqlik,
bilvosita giperbilirubinemiya kamayishiga olib keladi, suyaklarning metabolik
kasalligi kam uchraydi, shuningdek gastrin va MIY boshqa garmonlarining ishlab
chiqilishi ko‘payadi. Tana vazni ekstremal kichik bolalarda enteral ovqatlantirishga
o‘tish to‘g‘risida qaror qabul qilish ko‘pincha qiyin. Bunda muddatiga yetmay
tug‘ilganlik darajasi, perinatal jarohatlar to‘g‘risidagi ma`lumotlar, hozirgi klinik
holat, MIY faoliyati va boshqa individual omillar hisobga olinadi. Tana vazni
ekstremal kichik bo‘lgan bola uchun optimal vaqt tanlash qat`iy individual bo‘lishi
va kasallikning turli bolalarda turlicha kechishiga muvofiq holda o‘zgartirilishi
kerak.
Ovqatlantirish hajmini nazorat qilishning muhim sharti har galgi
ovqatlanishdan oldin me`da tarkibi so‘rib olinadi, muddatiga yetmay tug‘ilgan
bolani kundalik soat sayin kuzatish varag‘iga albatta kiritiladi. Agar aspirat hajmi
oldingi ovqatlantirish hajmidan 10%li ga oshsa va patologik aralashmalar saqlasa,
70
standart ovqatlantirish tartibini bekor qilish, qo‘shilib kelgan klinik belgilarga
baho berish (qayt qilish, qusish, qorin dam bo‘lishi va b.) va ovqatlantirishning
buzilish sabablarini aniqlash lozim. Bola holati me`yoriga kelgach enteral
ovqatlantirish kichik hajmlardan boshlanadi va ularni asta-sekin oshirib boriladi.
Muddatiga yetmay tug‘ilgan bolalar patologiyasi
Muddatiga yetmay tug‘ilgan bolalarda eng ko‘p uchraydigan kasalliklar:
asfiksiya, 1-turdagi nafas buzilishlari sindromi (gialin membranali kasallik), bronx-
o‘pka displaziyasi, qorinchalar ichiga qon quyilishlar, muddatiga yetmay tug‘ilgan
bolalar retinopatiyasi, tug‘ma rivojlanish nuqsonlari (TRN).
1.5. Zamonaviy sharoitda ko‘krak suti bilan ovqatlantirish
Yangi tug‘ilganlik davrida ona va bolaning chambarchas ruhiy va biologik
aloqasi ko‘krakdan emizish orqali ta`minlab turiladi. Tabiiy emizish afzalliklari
ayol sutining kimyoviy va biologik xossalari bilangina belgilanib qolmay, balki
qator boshqa holatlarga ham bog‘liq. Ko‘pgina tadqiqotchilar ko‘krak berib
ovqatlantirish vaqtida ona bilan bola o‘rtasidagi alohida ruhiy yaqinlikning
muhimligiga to‘xtatilib o‘tadilar. Bu ta`sirning ko‘pgina jihatlarini mavjud ilmiy
usullar bilan baholashning iloji yo‘q, biroq ko‘krak berib ovqatlantirishning bola
hayotining birinchi oyida sun`iy ovqatlantirishga o‘tkazilgan bolalar bilan
taqqoslanganda faqat erta psixomotor emas, balki bolalarning (va hatto
kattalarning) birmuncha yuqori aqliy va emotsional rivojlanishini ham qayd
qiladilar.
Tabiiy ovqatlantirishning bolaga 4 ta asosiy yo‘nalishdagi ta`siri farq
qilinadi:
1) asli ovqat ta`minoti (bu ahamiyati moslashtirilgan aralashmalarda
yaxshi ruyobga chiqadi);
2) immunologik himoya (spetsifik va nospetsifik);
71
3) boshqaruv faoliyati (ona suti tarkibida garmonlar, fermentlar, o‘sish
omillari bo‘lgani bois bolaning o‘sishi, rivojlanishi va to‘qima taxassuslashuvini
boshqaradigan biologik faol mahsulot hisoblanadi, deb ta`rif qilinadi);
4) emotsional va xulq-atvor omili (bu hossasi sutning o‘zining biologik
faolligiga bog‘liqligidan tashqari, emizishlar ritmi, sutning tushish tezligi, ona
bilan ruhiy yaqinlik mavjudligi va hozircha noma`lum bo‘lgan boshqa bir qator
omillarga bog‘liq).
Bundan tashqari, tabiiy emizish ovqat vaqtida hatti-harakat va metabolik
stereotip shakllanishiga imkon beradi, anemiya, raxit, allergik va infeksion
kasalliklar rivojlanishining oldini olishga yordam beradi. Tabiiy emizishning
kelajakdagi samaradorligi ham muhim. CHunonchi, ko‘krak suti emgan bolalarda
ruhiy-asab kasalliklar, ateroskleroz, leykozlar, tish-jag‘ tizimi buzilishlari va
insulinga qaram qandli diabet ishonarli kamroq rivojlanadi.
Farzandli bo‘lish jarayoni tabiiy tugallangan faoliyatni kasb etgan holda,
ayollar uchun bola tug‘ish faoliyatini ruyobga chiqarish bosqlaridan biri tabiiy
emizish hisoblanadi, bu ayolning keyingi hayoti va sog‘lig‘i uchun katta
ahamiyatga ega. CHunonchi, laktatsiya davrida hayz ko‘rmaslik, keyingi
homiladorlik va tug‘ruq muddatlarining uzayishiga sharoit yaratadi, natijada
tug‘ruqlar orasida etarlicha oraliq davrga erishiladi. Bundan tashqari, ko‘krak berib
emizadigan ayollarda ko‘krak bezining xavfli o‘smalari sezilarli kamayishi
kuzatilgan.
Laktatsiya davri bir necha bosqichlarga bo‘linadi. Onada tug‘ruqdan keyin
qonda yo‘ldosh garmonlari (estrogenlar va progesteron) darajasining keskin
pasayishi ta`siri ostida prolaktin sekretsiyasi ko‘payishi natijasida laktatsiyaning
barqaror bo‘lish davri boshlanadi. Tug‘ruqdan keyin dastlabki 3 kunda ko‘krak
bezlaridan og‘iz suti ajraladi, u quyuqligi, sarik-qo‘ng‘ir rangi, yuqori solishtirma
og‘irligi (1,050 - 1,070) bilan ajralib turadi, isitilganda oson ivib qoladi. Og‘iz suti
avvalo yuqori qiymatli oqsilga boy manba hisoblanib, o‘ziga xos metabolik
qiymatga ega, oqsili yetilgan sutdagiga nisbatan bir necha marta ko‘p. Og‘iz suti
katta miqdorda al’bumin fraktsiyali oqsillari bilan ajralib turadi, kazein
72
fraktsiyasiga nisbatan oqsil umumiy miqdori taxminan 9,5%, almashtirib
bo‘lmaydigan aminokislotalarga boy, uning ulushi, taxminan 6% (yetilgan sutda
tegishlicha 17 va 20%). Og‘iz sutida yetilgan sutga nisbatan A, S, E, V
12
vitaminlari, rux, mis, temir tuzlariga, leykotsitlarga (ko‘proq limfotsitlarga) boy
hisoblanadi. Unda katta miqdorda immunoglobulinlar borligi ayniqsa muhim
(sekretor IgA), u laktatsiyaning 3 – haftasida yetilgan sut bilan almashinadi.
Yetilgan ona suti o‘z miqdoriy va sifatiy tarkibiga ko‘ra ko‘pchilik bolalar
aralashmalarining asosi bo‘lgan sigir sutidan ancha farq qiladi (6, 7, 8-jadvallar).
7 – jadval
Og‘iz suti va yetilgan ona sutining qiyosiy tarkibi
Sut turi
Oqsil
Qand
Yog‘
Kul (zola)
Og‘iz suti
2,2-5,8
4,1-7,6
3,8-4,1
0,31-0,48
O‘tish davri suti
(4-5 kundan)
1,6-2,1
5,7-7,8
2,9-4,4
0,24-0,34
Yetilgan sut
(2-3 haftadan)
0,9-1,8
7,3-7,6
3,3-3,4
0,18-0,21
8 – jadval
Og‘iz suti va sut kaloriyaliligi (kkal/l)
9 – jadval
Ona va sigir sutida asosiy ozuqa tarkibining o‘rtacha miqdori.
Laktatsiya kuni
1 – kun
2– kun
3– kun
4– kun
5– kun va
keyinroq
1500
1100
800
750
700-650
73
(I.YA. Kon., 2000)
Miqdori 100 ml da
Ona suti
Sigir suti
Oqsil, g
0,9-1,3
2,8-3,2
Zardob oqsillari, %
65-80
20
Kazein %
35-20
80
– laktoal’bulin, mg
26
9
– laktoglobulin, mg
-
30
YOg‘lar, g
3,9-4,5
3,2-3,5
PNJK, (PTYOK) umumiy
yog‘dan %
12,75
3,5-8,0
Linol kislota, %
13
1,6
Linolen kislota, %
0,29
0,2-0,4
Araxidon kislota, %
0,51
1,2-1,8
PNJ/NJK
0,4
0,04
TTYOK PNJK i 6/3 ga
nisbati
10:1-7:1
0,9-1
Uglevodlar, g
6,8-7,2
4,8
Kaloriyalik, kkal
70-75
62,0-66,5
Mineral moddalar, mg
200
700
Kal’tsiy, mg
35
120
Fosfor, mg
15
95
Kal’tsiy/fosfor nisbati
2,1-2,4
1,2-1,3
Natriy, mg
15
39
Kal’tsiy, mg
60
150
Magniy, mg
4
10
Temir, mg
0,07
0,03
Rux, mg
0,3
0,4
Yod, mk
6,0
12,0
74
Selen, mkg
1,5-2,0
4,0
Mis, mg
0,04
0,02
Vitaminlar
A, mg
0,06
0,08
V
1,
mg
0,1
0,04
V
2,
mg
0,03
0,19
V
6,
mg
0,006
0,04
RR, mg
0,28
0,08
S, mg
4,0
1,4
V
12,
mkg
0,01
0,35
V
s,
mg
5,2
5,3
D
3,
(MS)
0,5
0,3
E
1,
mg
0,35
0,11
Ona suti tarkibi individual tebranishlarga moyil va qator omillar: onaning
ovqatlanish xususiyatlari va harakteri, laktatsiya muddati, sog‘ish usuli va sut
portsiyasi bilan belgilanadi (“oldingi” va “keyingi” sut), muddatida tuqqan va
vaqtidan oldin tuqqan ona suti tarkibida aniq tafovutlar bo‘ladi.
Ona va sigir suti oqsil komponentini taqqoslashda ona sutida talay miqdorda
mayda dispers oqsillar (al’buminlar), sigir sutida – yirik dispers oqsillar (kazein)
ustunlik qilishi e`tiborni o‘ziga tortadi. Ona sutida zardob oqsillarining kazeinga
nisbati – 4:1, sigir sutida esa – 1:4. Ona suti me`dada iviganda mayda dispers
oqsillar ustunlik qilgani bois mayda ipir-ipirlar hosil bo‘ladi, bu me`da shirasi
fermentlari ta`siri uchun yuzani kattalashtiradi. Ona suti oqsillarining tuzilishi bola
zardobi oqsillariga biologik yaqinligi hisobiga ularning taxminan qismi Yangi
tug‘ilgan chaqaloq me`dasi shilliq qavatida so‘riladi va qonga o‘zgarmagan holatda
o‘tadi. Ko‘krak suti, sigir suti kabi, barcha zarur almashtirib bo‘lmaydigan va
alishtirsa bo‘ladigan aminokislotalar tutadi, biroq ayol sutida ularning nisbati
hayotining birinchi yilini yashab kelayotgan bola ehtiyojlariga ko‘proq mos keladi.
Ko‘krak suti tsistin, tsistein, prolin, leytsin, reninga boyroq, biroq metionin va
75
tsistinning yuqori miqdori fenilalanin va tirozinning nisbatan past kontsentratsiyasi
bilan birga keladi. Bunday nisbat almashinuv jarayonlari va MNS nozik
taxassuslashuvi uchun optimal hisoblanadi.
Ona suti o‘z tarkibida har xil antiinfeksion himoya omillarini saqlaydi.
Tabiiy ovqatlantirilayotgan bolalar sun`iy boqilayotgan bolalarga nisbatan har xil
infeksion kasalliklarga 1,5-2 marta ichak infeksiyalariga 14 marta kam duchor
bo‘ladilar. Chunki ko‘krak sutida sigir sutiga qaraganda globulinlar 2 barobar ko‘p
bo‘ladi, unda immunoglobulinlarning (Ig) hamma 5 ta sinflari mavjud. Sutda
sekretor IgA darajasi qon zardobidan hatto yuqori.
Bundan tashqari, termik ishlov berilmagan ona sutida ichak devorida
- limfotsitlar taxassuslashuvini rag‘batlantiradigan mediatorlar ajratish qobiliyati
bo‘lgan ona leykotsitlari (makrofaglar, neytrofillar, T va
-limfotsitlar) bo‘ladi.
Ona sutida ko‘p miqdorda komplement (perforin effekti bo‘lgan) lizotsim
(bakterial devor proteoglikanlarini shikastlantiradigan, N–atsetilglyukozamin
ishlab chiqaradigan bifidobakteriyalarning o‘sish stimulyatori), paraaminobenzoy
kislota va har xil bakteritsid moddalar (laktenin), immunoglobulinlar ishlanishini
rag‘batlantirish xususiyatiga ega yog‘ kislota fraktsiyalaridan biri bo‘ladi.
Ona sutida bifidogen omil azot saqlovchi oligoaminosaharid 40 barobar ko‘p
bo‘ladi, u Yangi tug‘ilgan chaqaloqlar ichagining bifidobakteriyalar bilan tez
ishg‘ol qilinishiga imkon beradi, bu o‘z navbatida atsetil va sut kislotalarning
ko‘proq ishlanishi hisobiga najas pH ni pasaytiradi, grammanfiy bakteriyalar va
zamburug‘lar o‘sishini to‘xtatib turadi.
Ona sutining himoya omillariga, shuningdek laktoperoksidaza (ona sutining
V
12
bilan bog‘langan proteini), laktoferrin (bakteriyalar hayot faoliyati uchun zarur
temir ionlarini bog‘lashi natijasida bakteriostatik ta`sir ko‘rsatadi), antistafilokokk
omilni
(linolen kislota
unumli)
ham
kiritadilar.
Ichak kasalliklarida,
disbakteriozlarda ichki to‘sig‘i birmuncha o‘tkazuvchan bo‘lib qoladi, bu
polipeptidlar (yuqori molekulyar oqsillar) ning so‘rilish imkoniyatiga olib keladi.
Ayol suti oqsillari tarkibi bo‘yicha bola oqsillariga yaqinligini nazarda tutib, tabiiy
ovqatlantiriladigan bolalarda enteral sensibilizatsiya, ya`ni ovqat allergiyasi
76
birmuncha kam rivojlanadi. Buning ustiga tabiiy ovqatlantirishda ovqat
antigenlariga tolerantlik ko‘proq shakllanadi.
Nisbatan yaqinda, ona suti tarkibida o‘sishni rag‘batlantiradigan va ayrim
to‘qima va a`zolarning taxassuslashuvini amalga oshiradigan moddalar aniqlandi.
Hozirgi vaqtga kelib, neyroo‘sish va epidermal o‘sish omillari batafsil o‘rganilgan.
Ularning faqat nativ ayol sutida bo‘lishini ko‘rsatib o‘tish joiz. Neyroo‘sish omili
periferik nerv tizimi neyronlarining taxassuslashuvini rag‘batlantirish uchun zarur.
epidermal o‘sish omili hayotining birinchi soatlarida me`da, ingichka ichak va
yo‘g‘on ichaklarning boshlang‘ich qismi devorlarining o‘sishini tezlashtiradi,
shuningdek u mitoz bo‘linishni va hujayrada DNK sintezini rag‘batlantiradi.
Ko‘krak suti bilan ovqatlantirishda yog‘ning miqdoriy va sifatiy tarkibi katta
ahamiyatga ega, chunki sutning energetik qiymatining taxminan 47%i ipidlar
hisobiga qoplanadi. Turli mualliflarning ma`lumotlari bo‘yicha yog‘ning umumiy
miqdori 100 ml da 2,7 dan 4,5 g gacha o‘zgarib turadi. Ayol suti yog‘lari sigir
sutidan ko‘proq emul’siyalangan, xolesterin, fosfatidlarga boyroq (nerv
tolalarining mielinizatsiyasi uchun zarur), oson suyuqlanadigan yog‘ kislotalari va
TTYK ko‘p miqdorda. TTYK hujayra qobiqlari va hujayralararo substantsiyalar
tarkibiga
kiradi,
fosfatidlarning
tarkibiy
qismlari,
to‘qima
gormonlari
o‘tmishdoshlarining prostaglandinlari hisoblanadi. TTYK tanqis bo‘lganda taa
vazni va bo‘y o‘sishdan orqada qolishi, giperkeratoz, ekzantema, ul’trabinafsha
nurlanishga nisbatan sezuvchanlikning ishi, kapillyarlar devori mo‘rtligining
oshishi, gemorragik sindromga moyillik, poliuriya, polidipsiya rivojlanadi. Yangi
tug‘ilgan chaqaloqlarda TTYK etarlicha organizmga tushmasli shu bilan
izohlanadiki, hujayralar o‘sishi va ularda mitoxondriylar sonining ko‘payishi,
linolen kislotaning katta miqdorda sarfi bilan fosfolipidlar sintezlanadi (linolen va
araxidon kislotalardan farqli ravishda organizmda sintezlana olmaydi, ularning
sinezi piridoksin va biotin bo‘lganda amalga oshishi mumkin), bu uning ovqat
bilan doimo tushishini talab qiladi. Ona suti yog‘ida sigir sutiga qaraganda
fosfolipidlarning 5 baravar ko‘p kontsentratsiyasi bo‘lishi katta ahamiyatga ega.
Fosfolipidlar ovqat o‘n ikki barmoq ichakka o‘tayotganda pilorusning bekilishini,
77
me`dadan vqatning bir tekis evakuatsiyasini, ichakka o‘tning erta va ko‘p
miqdorda tushishini ta`minlaydi. Fosfolipidlar shuningdek, ballast yog‘ yig‘ilishini
chegaralaydi va organizmda oqsil sinteziga imkon beradi.
Ona sutida sut qandining miqdori ko‘proq, uning 90%
-laktozadir. Ona
suti
-laktozasi α-laktazaga qarama-qarshi o‘laroq (sigir sutida ustunlik qiladi)
sekin singaydi va o‘yg‘on ichakka utganda grammusbat bakteriyalar florasining
o‘sishini, shuningdek ichak mikroorganizmlari ishtirokida V guruhidagi vitaminlar
sintezini rag‘batlantiradi.
Ona sutida hazm fermentlari: lipaza, amilaza, pepsinogen, tripsin faolligi
etarlicha yuqori, bu shuningdek uning yaxshiroq singishiga yordam beradi
(masalan, ona suti lipazasining faolligi sigir sutiga nisbatan 15-20 marta ko‘p).
Katta miqdorda bo‘ladigan temir, mis, rux, kobal’t va boshqa mikroelementlar
oson o‘zlashtirilishi hisobiga (ya`ni oqsil-mikroprotein bilan aloqada) ayol suti
anemiyaga qarshi ta`sirga ega. Ko‘krak sutining raxitga qarshi ta`siri D
3
vitamin,
limon kislotasi, miqdorining ko‘pligiga bog‘liq. Kal’tsiy va fosfor nisbatining
optimal so‘rilishi -1:1.
Ona sutida vitaminlar miqdori yil fasliga va emizayotgan ona ovqatining
vitaminli qiymatiga bog‘liq. Ayol sutida o‘rta hisobda sigir sutiga nisbatan PP, C,
E, D vitaminlari ko‘proq bo‘ladi.
Ko‘krak sutida mineral tuzlarning umumiy miqdori sigir sutidan kam. Bu
muhim ahamiyatga ega, chunki buyraklar ekskretor faoliyati past bo‘lgan bola
organizmida hayotining birinchi oylarida ionlarning osmatik faolligi ushlanib
qolishini yo‘q qilishga imkon beradi.
Ona sutida asosiy ovqat ingredientlari (oqsillar, yog‘lar va uglevodlar) ning
nisbati ularning parchalanishi va so‘rilishi uchun optimal hisoblanadi. Shunday
qilib, ko‘krak suti hayotning dastlabki 4,5-6 oylarida bolaning to‘g‘ri rivojlanishini
ta`minlashi mumkin. Bundan kattaroq yoshdagi bolalar qo‘shimcha ovqat
moddalarni kiritishga muhtoj bo‘ladilar.
Tabiiy ovqatlantirishning dolzarb muammosi ona sutida qator tabiiy
bo‘lmagan birikmalar (dorilar, alkogol’, nikotin) borligi hisoblanadi. Alkogol’
78
sutga va ona qoniga bir xil kontsentratsiyada tushadi. emizukli ona alkogolli
ichimliklar iste`mol qilganda avvalo sut ajralishining gormonal boshqarilishi
buziladi va laktatsiyaning tezda yo‘qotilishi ro‘y beradi. Alkogol’ muntazam
ichilganda va ko‘krak bilan emizish davom ettirilganda bolada o‘sishdan va
psixomotor rivojlanishdan orqada qolish, shuningdek Kushing sindromi paydo
bo‘lgan hollar tasvirlangan. Nikotin ham ona sutida yig‘iladi. Kuniga 6-12 ta
sigaret chekishda paydo bo‘ladigan chaqaloqlar nikotin intoksikatsiyasi
tasvirlangan. Bolalar bo‘shashgan bo‘lib qoladi, emishdan bosh tortadi, qayt
qilishi, qabziyat, siydik tutilishi kuzatilishi mumkin.
Sigaret tutunida bo‘ladigan benzpiren va boshqa kantserogenlar ham
osonlikcha sutga kiradi.
Dostları ilə paylaş: |