partonimiya, sinonimiya, antonimiya kabi ma‘noviy munosabatlar o‗zaro bog‗lab
turadi. Quyidagi chizmada leksik tizimning bo‗linishi ot so‗ziga yo‗naltirilgan
holda tasvirlangan.
Leksik sistema va uning
bo‘linishi
I bosqich.
1.Mustaqil leksema.
2.Nomustaqil
leksema.
II bosqich.
1.Olmosh
2.Tasirlovchi so‘z
III bosqich.
Olmosh
IV bosqich.
Ot
So‘z-gap
Taqlid
Ravish
(fe’l,ot, sifat,son)
V bosqich.
2.Turdosh ot
1.Atoqli ot
Muayyan
Mavhum
VI bosqich
VII bosqich
VIII bosqich
Maxluqot
Narsa
Yakka
Jam
IX bosqich
Jonzot
O‘simlik
Odam
Jonivor
hasharot
parranda
baliq
X bosqich
hayvon
XI bosqich
Uy hayvoni
Yovvoyi hayvon
Ot
XII bosqich
Chorva
Qoramol
Mayda mol
Eshak
Tuya
XIV bosqich
Ot LMGlari
Rang tusiga ko‘ra
Otning asl turiga ko‘ra
Vazifasiga ko‘ra
Ayg`ir
Baytal
Bedov
Qozoqi
Arabi
Mo‘guli
Saman
qashqa
chovkar
jiyron
Salt
Yukchi
Uloqchi
poygachi
It, mushuk
Ulov
XIII bosqich
Ulov
Otning jinsiga ko‘ra
Chizmadan ko‗rinib turibdiki, bunday pog‗onali qurilishda har bir bosqich pastki
bosqichga nisbatan katta, yuqori bosqichga nisbatan esa kichik hisoblanadi. Shu
bois leksik tizimlarga nisbatan katta tizim (makrotizim) va kichik tizim
(mikrotizim) atamalari ko‗p ishlatiladi. Ayni vaqtda katta tizim va kichik tizim
tushunchalari hamisha nisbiy bo‗ladi. Chunki muayyan bosqichda muayyan tizim
yuqorida joylashganidan kichik (ya‘ni unga nisbatan kichik tizim, mikrotizim),
pastda joylashganidan esa katta (ya‘ni katta tizim, makrotizim)dir. Hatto o‗zbek
tilining butun lug‗at tarkibi tilning atovchi (nomlovchi) birliklari (leksemalar, so‗z
yasash vositalalari, so‗z birikmalari hosil qilish qoliplari, murakkab atamalar,
iboralar va h.k.)ga nisbatan kichik tizimdir.
So‗z va uning belgilari. Leksikologiyaning asosiy birligi so‗zdir. So‗zga
quyidagicha ta‘rif berish mumkin: borliqdagi narsa, belgi, miqdor, harakat,
munosabat kabilarni nomlovchi til birligi so‗z deyiladi. Masalan, oltin so‗zi sariq
rangli qimmatbaho metallning nomi, sariq so‗zi rangning nomi, o‗n so‗zi muayyan
miqdorning nomi, yurmoq so‗zi ma‘lum harkatning nomi, do‗stlik so‗zi ma‘lum
munosabatning nomi. Demak, so‗z mohiyatan nom ekan.
So‗z murakkab til birligi bo‗lib, quyidagi belgilarga ega:
1. Borliqdagi narsa, belgi, harakat kabilarni nomlaydi, ya‘ni nominativ vazifa
bajaradi. Biroq so‗z borliqdagi har qanday alohida narsani emas, bir turga mansub
narsalar haqidagi umumiy tushunchani ifodalaydi. Masalan, tosh so‗zi ―yaxlit
massa yoki bo‗lak-bo‗lak holda uchraydigan, qattiq, mo‗rt tog‗ jinsi‖ degan
tushunchani bildiradi va bu so‗z bilan borliqdagi har qanday toshni nomlash
mumkin.
2. Har bir so‗z tovush qobig‗iga ega. Masalan, bola so‗zi b, o, l, a tovushlar
tizmasidan iborat. So‗zning fonetik o‗ziga xosligi shundan iboratki, uning ichiga
boshqa til birligini kiritib bo‗lmaydi. Masalan, belkurak so‗zining qismlari orasiga
boshqa so‗z kiritib bo‗lmaydi. Bel bog‗lash so‗z birikmasining orasiga esa so‗z
kiritib, belni mahkam bog‗lash so‗z birikmasi zanjirini hosil qilish mumkin.
3. So‗z nutqda turli-tuman grammatik ma‘nolarni ifodalash uchun shu
ma‘nolarga xos shakllarda qo‗llanadi. Boshqacha aytganda, so‗zlar shakl yasalish
tizimiga ham ega: kitob+lar+im, ishchi+lar+imiz+ga, o‗qi+yap+ti+lar.
4. Alohida olingan so‗z muayyan tushunchani ifodalasa, gap tarkibida ma‘lum
gap bo‗lagi, ya‘ni fikrning bir qismini ifodalaydi. Masalan, Bog‗da bulbul
sayrayapti gapida bog‗da so‗zi hol, bulbul so‗zi ega, sayrayapti so‗zi kesim
vazifasini bajaryapti, mazmunan esa bog‗da so‗zi ish-harakatning o‗rnini, bulbul
so‗zi ish-harakatning bajaruvchisini, sayrayapti so‗zi esa bajauvchining ish-
harakatini hukm tarzida ifodalayapti.
So‗zning lug‗aviy ma‘nosi. So‗zning muhim belgisi ma‘noga egaligidir. So‗z
ma‘nosida borliqdagi biror narsa-hodisa haqidagi tushuncha aks etadi. Tushuncha
tafakkur birligi bo‗lib, narsa va hodisalarning mantiqan ajratilgan muhim
belgilarini umumlashtirib, birlashtirib aks ettiruvchi fikr shaklidir. Tushunchaning
sezgi, idrok va tasavvurdan farqi shundaki, u konkret belgi va jihatlarni emas, eng
umumiy, eng umumiy belgilarnigina saqlab qoladi. Tushuncha uchun umumiylik
xos. Masalan, borliqda turli-tuman daraxt mavjud. Ular bir-biridan bargi,
tanasining rangi, shakli, bo‗yi, mevali-mevasizligi va boshqa belgilari bilan farq
qiladi. Biroq ongimizdagi daraxt tushunchasi ―yo‗g‗on tanali, shoxlab o‗sadigan
ko‗p yillik o‗simlik‖ degan umumlashma tasavvurdan iborat. Bu tushunchada
daraxtlarning eng muhim belgilari umumlashtirilgan bo‗lib, unda borliqdagi
alohida daraxtlarning konkret, muhim bo‗lmagan belgilari (bargining shakli,
tanasining rangi, shakli, bo‗yi, mevali-mevasizligi) aks etmagan.
Kishining fikrlashi tushuncha asosida vujudga keladi. Shu ma‘noda, so‗z –
tushunchaning
tildagi
ifodasi. So‗z tushunchaning moddiy qobig‗ini
shakllantiruvchi va ichida saqlab turuvchi ―idish‖ni tashkil etsa, tushuncha
so‗zning mazmun tomonini – ma‘nosini tashkil etadi.
Tushuncha va so‗z orasidagi izchil aloqa – nihoyatda keng masala. Bunda
jamiyat, milliylik va voqelik munosabatlari katta ta‘sir ko‗rsatadi. Masalan, biz
(o‗zbeklar) qor tushunchasini bir so‗z bilan ataymiz, eskimoslar esa taxminan 10
xil so‗z bilan qor turlarini farqlaydi va aksincha biz otning 50 dan ortiq turini
alohida-alohida so‗z bilan farqlaymiz. O‗zbek uchun ot va uning turlarini
anglatuvchi baytal, biya, ayg‗ir, qulun, toy, g‗o‗nan, do‗nan kabi tafakkur birliklari
(biz bu so‗zlarning ma‘nosini nazarda tutyapmiz) tushunchadir. Demak, tushuncha
milliy xususiyatga ham ega.
Yuqorida aytilganlar so‗z va tushuncha biri ikkinchisini talab etadigan, bir-
birisiz mavjud bo‗la olmaydigan dialektik munosabatdagi birliklar ekanligidan
dalolat beradi. Shunday yaqin aloqa va bog‗lanishda bo‗lgani holda so‗z
tushunchaga, tushuncha esa so‗zga teng emas va ularning har birining o‗ziga xos
xususiyatlari bor.
Birinchidan, so‗z ikki tomonlama birlik bo‗lib, tashqi – moddiy hamda ichki –
mazmun tomonlaridan iborat. Shu tufayli so‗zni leksikologiyada mazmun
tomonidan, fonetika, morfologiyada ifoda tomondan tekshirishga imkon bor.
Tushuncha esa bir tomonlama birlik bo‗lib, u abstraksiya, umumlashtirishdan
iborat. Shuning uchun ham tushunchaning tashqi tuzilishini o‗rganib bo‗lmaydi.
So‗z esa o‗zining ma‘nosi bilangina tushuncha bilan bog‗lanadi. Tushuncha
ongimizda faqat mazmun tomondan tizim hosil qiladi, so‗z esa semantik sistemaga
ham, grammatik, leksik, morfologik, uslubiy tizimlarga ham kiradi. Shu asosda
so‗z va tushuncha orasidagi birinchi farqni: So‗z ikki tomonli lisoniy birlik,
tushuncha esa bir tomonli bo‗lib, tafakkur birligidir deb berishimiz mumkin.
Ikkinchidan, so‗zlar mustaqil, yordamchi va so‗z-gaplarga ajraladi, tushuncha
bilan bog‗liqlik esa mustaqil so‗zlarning bir qismiga – olmosh turkumidan boshqa
so‗zlarga xosdir. Yordamchi so‗zlar, olmoshlar tushuncha bilan bog‗lanmagan.
Undov, modal, taqlid va taklif-ishora (chunonchi, oh, albatta, tiq-tiq, ma)
so‗zlarning tushuncha bilan bog‗langanligi munozaralidir. Bundan tashqari,
tushuncha faqat so‗z bilan emas, so‗z birikmasi va so‗z birikmasi zanjiri bilan ham
ifodalanadi. Shu asosda so‗z va tushuncha orasidagi ikkinchi farqni: Hamma so‗z
ham tushunchaning shakli emas, tushunchaning shakli faqat so‗z emas deb
berishimiz mumkin. Shu asosda tushunchaga tavsif berganda ―Tushuncha so‗z
bilan ham (olim), so‗z qo‗shilmasi bilan ham (Abu Nasr Forobiy), so‗z birikmasi
bilan ham (Muallimi soniy, Sharq Aristoteli) ifodalanadi‖ deyish mumkin. Shuning
uchun sof mantiqiy nuqtayi nazardan urg‗ochi ot – baytal, qulunli ot – biya,
onaning akasi – tog‗a ayni bir tushunchaning ikki xil shaklidir. Lekin ularni
sinonim deb atash mumkin emas, chunki ulardan biri so‗z, ikkinchisi so‗z
birikmasi bo‗lib, turli lisoniy sath birliklaridir.
Uchinchidan, tilda ayni bir tushuncha nafaqat turli sath birliklari bilan, ayni bir
sathning bir necha birligi bilan berilishi mumkin (sinonimiya). Chunonchi, kichik –
mayda, o‗rganmoq – o‗zlashtirmoq, o‗lmoq – vafot etmoq va aksincha, ayni bir
so‗z bir necha tushunchani ifodalashi mumkin (ko‗p ma‘nolilik): o‗rik – meva,
o‗rik – daraxt.
Shu asosda so‗z va tushuncha orasidagi uchinchi farqni ―Bir tushuncha bir necha
so‗z bilan va bir necha tushuncha ayni bir so‗z bilan ifodalanishi mumkin‖ deb
berishimiz mumkin.
To‗rtinchidan,
tushuncha
tafakkur
birligi,
borliq
lohidaliklari
va
munosabatlaridagi umumiy va muhim tomonlarning ongdagi in‘ikosi bo‗lib,
baholash, unga kimningdir munosabati, qo‗shimcha (yondosh, hamroh) ma‘nolar
xos emas; u baho ma‘nosidan xolidir. So‗z esa, aksincha, konnotativ (qo‗shimcha
uslubiy) ma‘no bo‗yog‗isiz bo‗lmaydi. Chunonchi, turq-angor-aft-bashara-YUZ-
chehra-jamol-oraz-ruxsor qatoridagi yuz so‗zi bo‗yoqsiz emas, balki neytral
bo‗yoqlidir. Shu xususiyat asosida to‗rtinchi farqni ―Tushuncha uchun qo‗shimcha
ma‘no xos emas, so‗z esa qo‗shimcha ma‘nosiz bo‗lolmaydi‖, - deb ifodalashimiz
mumkin.
Beshinchidan, tuhsuncha tarixiy taraqiyot natijasida o‗zgarishi, hatto o‗z aksiga
o‗tishi va bu so‗zga ta‘sir etmasligi, shuning aksi sifatida so‗z tamoman o‗garib,
tushunchaga mutlaqo ta‘sir etmasligi mumkin. Birinchi holatni biz Birinchi holatni
biz Yer va Quyosh haqidagi bundan yuz yil oldingi va bugungi
tushunchalarimizning qiyosida ko‗rsak17, ikkinchi holatni bundan yigirma yil
oldin ishlatilgan oblast, rayon so‗zlarining viloyat, tuman so‗zlari bilan osongina
almashinganida ko‗ramiz. Shu asosda so‗z va tushuncha orasidagi beshinchi
farqni ―So‗z o‗zgarib, tushuncha o‗zgarmasligi va, aksincha, tushuncha o‗zgarib
so‗z o‗zgarmasligi mumkin‖ deb ifodalashimiz mumkin.
So‗z va tushuncha orasidagi munosabatni ko‗rib o‗tdik. Endi shu asosda so‗z
ma‘nosiga ta‘rif beramiz. So‗zning borliqdagi biror (bir turdagi) narsa, belgi,
miqdor, harakat, munosabat haqidagi tushunchani ifodalashi uning ma‘nosi
deyiladi. Masalan, gilam so‗zining ma‘nosi ―odatda jun, ipakdan to‗qilib, yerga,
polga to‗shaladigan yoki bezak uchun xona devorlariga osib qo‗yiladigan uy
jihozi‖.
So‗zning ma‘nosi murakkab bo‗lib, uning bir necha turi mavjud. Eng avvalo
ma‘noning lug‗aviy (leksik) va grammatik ma‘no turini farqlash kerak.
So‗zning borliqdagi qanday narsa, belgi, miqdor, harakat, munosabat haqidagi
tushunchani ifodalashi uning lug‗aviy ma‘nosi deyiladi. Masalan, atala –
―qizdirilgan yog‗ga qovurilgan un solib, suv qo‗shib pishiriladigan suyuq ovqat‖,
arang – ―katta qiyinchilik bilan, zo‗rg‗a‖, archmoq – ―po‗stini, qobig‗ini olmoq,
po‗chog‗ini tozalamoq‖. So‗zlarning lug‗aviy ma‘nosi izohli lug‗atda qayd etiladi.
So‗zning leksik ma‘nosi uning o‗zak, negizida bo‗ladi. Ba‘zi bir so‗zda lug‗aviy
ma‘no bo‗lmaydi: lekin, bilan, ammo, uchun, sari kabi. Faqat mustaqil so‗zgina
atash ma‘nosiga ega. Olmosh bundan mustasno. U o‗zi ishora qiladigan so‗zning
atash ma‘nosiga ishora qiladi.
Grammatik ma‘no deganda nima tushuniladi?
So‗zning biror so‗z turkumiga xos belgisi, so‗z birikmasi va gapdagi vazifasini
ko‗rsatuvchi xususiyati grammatik ma‘no deyiladi. Chunonchi, "Bolalar qiziqarli
kitobni o‗qiydi" gapini olsak, "Bolalar" so‗zida 2 xil ma'no ajralib turadi:1)
lug`aviy ma'no - ya'ni bu so‗zning borliqdagi odam jinsiga mansub bo‗lgan, yosh
jihatdan voyaga yetmagan shaxsni yoki voyaga yetgan kimsaning farzandi,
17 Yuz yil oldin bizning ongimizda Quyosh Yer atrofida aylanardi, hozir esa teskarisi.
avlodini atab kelish; 2) ko‗plik sonda, bosh kelishikda, gapda ega vazifasida kelgan
turdosh ot. Bu ma‘nolardan birinchisi lug‗aviy, leksik ma‘no bo‗lsa, ikkinchisi
grammatik umumlashgan ma‘nodir. Grammatik ma‘no juda ko‗p so‗z uchun bir
xil, ya‘ni umumiy bo‗ladi. Lug‗aviy ma‘no esa har bir so‗zda alohida.
Lug‗aviy ma‘noning bir necha turi mavjud. Bu turlar o‗zaro bog‗liq bo‗lgan bir
necha juftlikni hosil qiladi.
1. Semema va nutqiy ma‘no. Semema va nutqiy ma‘no haqida so‗z yuritishdan
oldin leksema tushunchasiga to‗xtalib o‗tish joiz.
Sistem yondashuvda leksik sath birligi tilshunoslikda leksema atamasi bilan
nomlanadi. Leksema lisoniy birlik bo‗lsa, so‗z uning nutqiy voqelanishi, nutqiy
birlik. SHuning uchun leksema barcha lisoniy birliklarga xos bo‗lgan tayyorlik,
umumiylik, majburiylik kabi xossalarga, so‗z esa nutqiy birliklarning tayyor
emaslik, individuallik, ixtiyoriylik belgilariga ega.
Masalan, o‗zbek tilida so‗zlashuvchilarning ongida, deylik [stol], [ona], [ruchka],
[bormoq], [qizil], [o‗n] leksemalari borliqdagi biror narsa, predmet, harakat,
miqdor, belgi kabini ifodalovchi ongdagi tushunchaning in`ikosi sifatidagi
ma‘nolari bilan tayyor holda, so‗zlovchining «buyrug‗i»ni kutgan holda turadi.
So‗zlovchiga u ajdodlar tomonidan shakliy va mazmuniy yaxlitlik sifatida «meros
qilib qoldirilgan». So‗zlovchi uning na shakl, na ma‘no tomonini hamma uchun
umumiy qilib o‗zgartira oladi. Ularni nutq jarayonida boshqa bir ma‘noda qo‗llashi
mumkin. Lekin til jamiyati ongida mazkur shakl bu ma‘noni ifodalashga
xoslanmaganligi uchun u umumiylik va barqarorlik xossasiga ega bo‗la oladi.
So‗z esa til jamiyati a‘zolari ongidagi leksemaning so‗zlovchi tomonidan nutq
sharoitiga mos ravishda qo‗llanilishi. Leksema so‗z sifatida voqelanganda,
o‗zining bir qirrasinigina olib chiqadi. So‗zlovchi leksemani so‗z sifatida nutqqa
chiqarganda, unga morfologik, sintaktik, uslubiy jihatdan ishlov beradi. So‗z
so‗zlovchi tomonidan leksema asosida uning nutq maqsadiga mos ravishda
tayyorlanadi. Masalan, Men qiziq, sarguzasht kitoblarni sevaman gapidagi
kitoblarni so‗zini olaylik. Undagi nutqiy lug‗aviy ma‘no uchun [kitob] leksemasi
asos bo‗lgan. Biroq leksemaning fonetik qiyofasi (ya‘ni tovushlar), morfologik
belgilari (ko‗plik, tushum kelishigi), sintaktik vazifasi (so‗z kengaytiruvchisi, tobe
a‘zo, to‗ldiruvchi ekanligi) kabilar so‗zlovchining individual sa‘y-harakati asosida
yuzaga keltirildi. [kitob] leksemasi ongimizda «varaqdan tashkil topgan,
muqovalangan, bosma yoki qo‗lyozma holdagi, davriy bo‗lmagan o‗quv quroli» va
«yirik hajmli asarning qismi» kabi ikkita sememasi bilan tayyor va barqaror
holatda turadi. Yuqoridagi gapda (nutqda) uning bir sememasi yuzaga chiqqan.
Leksema so‗zdan boyroq va kengroq. Biroq so‗z nutqda turli «begona» –
bevosita leksemaga aloqador bo‗lgan lisoniy va aloqador bo‗lmagan kontekstual
hodisalar bilan «boyitilgan», nutqda voqelanish uchun shakllantirilgan bo‗ladi.
Leksemaning «boy»ligi «o‗ziniki»dir. So‗z esa, aytilganidek, o‗z asosidagi
leksemaga tegishli bo‗lmagan boshqa nolug‗aviy omillar - fonetik, morfologik,
sintaktik uslubiy mohiyatlar hamda nolisoniy hodisa zarralarini biriktirib, o‗ziga
tegishli bo‗lmagan hodisalar hisobiga «boyiydi».
Leksemaning ichki, mazmuniy tomoni semema deyiladi. Semema ongda aks
etgan
narsa,
belgi,
miqdor,
harakat
kabi
tushunchaning
leksemada
mujassamlashgan ko‗rinishi. Boshqacha aytganda, semema leksemaning ichki
jihati.
Birorta leksemaning sememasi ikkinchi leksemaning sememasiga aynan
o‗xshash bo‗lmaydi. Boshqacha aytganda, bir xil sememaga ega ikkita leksema
yo‗q. Bunga ikkita sinonim leksemaning sememasini qiyoslash asosida amin
bo‗lishimiz mumkin:
[yuz] - inson boshi old tomonining peshanadan iyakkacha bo‗lgan qismining
uslubiy betaraf ifodasi.
[bet] - inson boshi old tomonining peshanadan iyakkacha bo‗lgan qismining
so‗zlashuv uslubiga xos ifodasi.
Ko‗rinadiki, birinchi sememadagi «uslubiy betaraf» unsuri ikkinchi
sememada, ikkinchi sememadagi «so‗zlashuv uslubiga xos» unsuri birinchi
sememada yo‗q.
Agar semema aynan bo‗lib qolsa, demak, bu ular tavsifida noqislik mavjud
deyishga asos bo‗ladi. Semema mukammal tavsiflanganda, bu tavsifdanoq ushbu
tilni eng nozik jihatlarigacha puxta bilgan kishi so‗z qaysi leksema haqida
ketayotganligini ravshan anglaydi.
Har qanday butunlik bo‗lakdan tashkil topganligi kabi, semema ham tarkibiy
qismdan iborat bo‗ladi. Masalan, leksema butunlik sifatida nomema va sememadan
tashkil topadi.
Nomema butunligini tovush hosil qiladi. Tilshunoslikda sememani tashkil
etuvchi unsur sifatida sema ajratiladi. Masalan, [kitob] leksemasi ikki sememali
bo‗lib, uning bir sememasi «varaqdan tashkil topgan, muqovalangan, bosma yoki
qo‗lyozma holdagi davriy bo‗lmagan o‗quv vositasi» bo‗lib, u quyidagi tarkibiy
qismlardan iborat:
1) ―varaqlardan tashkil topgan‖;
2) ―o‗quv vositasi‖;
3) ―davriy bo‗lmagan‖;
4― bosma yoki qo‗lyozma holdagi‖;
5) ―muqovalangan‖.
Sememada bir sema almashtirilishi bilan u butunlay boshqa sememaga aylanib
ketishi mumkin. Masalan, yuqoridagi «davriy bo‗lmagan» semasini «davriy
bo‗lgan» semasiga almashtirsak, u o‗z-o‗zidan [jurnal] leksemasining sememasi
bÿlib qoladi.
Leksemaning semamasini aniqlashda u paradigmadoshi bilan munosabatda
tekshiriladi. Deylik, [yuz] leksemasi sememasi ochilayotganda, u [bet], [aft],
[chehra], [oraz], [turq], [bashara] va hokazo leksema qurshovida o‗rganiladi.
[Kelmoq] leksemasi sememasini [bormoq], [ketmoq] va boshqa leksema
sememalarisiz aniqlab bo‗lmaydi.
Sememaning gap, matnda namoyon bo‗ladigan ko‗rinishi nutqiy lug‗aviy
ma‘no deyiladi. Semema va nutqiy ma‘no munosabati, albatta, boshqa lisoniy
birlikda bo‗lgani kabi, dialektikaning umumiylik-xususiylik, mohiyat va hodisa,
imkoniyat va voqelik, sabab va oqibat, umuman olganda, zot va tajalli
dialektikasini o‗zida aks ettiradi. SHuningdek, barcha lisoniy birlik va ularning
nutqiy voqelanishida kuzatilgan tayyor - tayyor emas, ijtimoiy-individual,
cheklangan-cheksiz, barqaror-beqaror, takror- betakror umumnisbatli belgisi
semema va nutqiy ma‘no munosabatida o‗ziga xos tarzda tajallilanadi. Masalan,
[yaxshi] leksemasining sememasi ―umumiy ijobiy baho‖ bo‗lib, bu semema yaxshi
qiz so‗z birikmasida odobli, yaxshi kitob so‗z birikmasida qiziqarli, yaxshi pichoq
so‗z birikmasida o‗tkir, yaxshi o‗qituvchi birikmasida mahoratli degan nutqiy
ma‘nolar sifatida yuzaga chiqqan. [Yaxshi] leksemasining ―umumiy ijobiy baho‖
sememasi tayyorlik, takrorlanuvchanlik, barqarorlik, ijtimoiylik belgilariga ega
bo‗lsa, bu leksemaning nutqiy ma‘nolari tayyor emaslik, betakrorlik, o‗tkinchilik,
individuallik xususiyatiga ega. Nutqiy ma‘no qanchalik cheksizlik kasb etmasin,
uning asosidagi semema bittaligicha qolaveradi.
Sema turlari. Semema tarkibidagi sema bir xil emas. Sema mohiyatiga ko‗ra uch
xil bo‗ladi:
1) atash semasi (denotativ sema);
2) ifoda semasi (konnotativ sema);
3) vazifa semasi (funktsional sema).
Atash semasi borliq bilan, ifoda semasi so‗zlovchining munosabati bilan, vazifa
semasi esa leksemaning lison va nutqdagi roli bilan belgilanadi.
Atash semasi leksemaning borliqdagi harakat-holatlik, narsa-predmetlik,
miqdorlik, belgilik xususiyatini atovchi, nomlovchi semadir. Ular borliq,
tushuncha va sememani bir-biriga bog‗lab turadi. Masalan, yuqorida keltirilgan
[kitob] leksemasining barcha semasi – atash semasi.
Bir xil yoki o‗xshash tushunchani ifodalaganligi sababli leksemada ko‗p
holda atash semasi bir xil bo‗ladi. Masalan, [yaxshi], [tuzuk], [durust], [ajoyib]
yoki [yuz], [chehra], [oraz], [turq], [aft], [bet] ma‘nodoshlik qatoridagi barcha
leksemalarning atash semasi bir xil. [Yaxshi], [tuzuk], [durust], [ajoyib]
leksemalarining atash semalari quyidagilar: 1)«belgi»; 2)«barqaror belgi»; 3)«sifat
belgi»; 4)«shaxsiy baho»; 5)«ijobiy»; 6)«ichki-tashqi». SHu bilan birgalikda, bu
leksemalarda farqlanuvchi atash semalari ham mavjud bo‗lib, ular [tuzuk]
leksemasida «me‘yordan bir pog‗ona pastlik», [yaxshi] leksemasida
«me‘yordalik», [ajoyib] leksemasida «me‘yordan bir pog‗ona yu-qorilik»
semalaridir. [yuz], [chehra], [oraz], [turq], [aft], [bet] leksemalarida esa: 1) «in-son
boshi old tomoniga xos»; 2) «peshanadan iyakkacha bo‗lgan qism» semasi atash
semasi.
Aytilganidek, sememani semaga ajratishda, semaning tabiatini belgilashda
leksema paradigmada o‗z korrelyanti bilan tekshirilishi lozim. Aks holda
leksemaning relevant (muhim) va irrelevant (muhim bo‗lmagan) semasini
farqlashning imkoni bo‗lmaydi. Masalan, ingliz tilidagi [brother] leksemasining
sememasi «qarindosh», «qon-qarindosh», «bevosita» atash semalariga ega. O‗zbek
tilidagi [aka] leksemasida esa bu sema bilan birgalikda «mendan katta» relevant
semasi ham bor. CHunki [aka] leksemasi shu semasi bilan [uka] leksemasiga
qarama-qarshi turadi. [Brother] leksemasiga shu sema bilan qarshilanuvchi birlik
yo‗q, shu boisdan unda noaniq tabiatli «mendan katta/mendan kichik» semasi
mavjud bo‗lib, u noaniq bo‗lganligi sababli irrelevantdir. Rus tilidagi [kobila]
leksemasida «urg‗ochi» semasi muhim bo‗lib, u o‗zbek tilidagi [baytal]
leksemasining ham, [biya] leksemasining ham muqobili bo‗la oladi. Biroq [baytal]
va [biya] zidlanishida «urg‗ochi» semasi emas, «qulunli» ([biya] leksemasida) va
«qulunsiz» ([baytal] leksemasida) semasi relevant (muhim).
Ko‗rinadiki, leksema sememasi tarkibida atash semalari eng muhim,
belgilovchi hisoblanadi va borliq parchasiga muvofiq keladi.
Ifoda semasi deganda semema tarkibida turli qo‗shimcha ma‘no (uslubiy
bo‗yoq, shaxsiy munosabat, qo‗llanish doirasi va davri)ni atovchi sema
tushuniladi. Atash semasi kabi ifoda semasi ham leksema sememani farqlash
quvvatiga ega bo‗lgan sema bo‗lib, ular ham leksik paradigmada aniqlanadi.
Masalan, [yuz] va [bet] leksemasining ifoda semasi o‗zaro qiyosda ochiladi:
- [yuz] - inson boshi old tomonining peshonadan iyakkacha bo‗lgan
qismining uslubiy betaraf ifodasi.
- [bet] - inson boshi old tomonining peshonadan iyakkacha bo‗lgan
qismining so‗zlashuv uslubiga xos ifodasi.
Bu sememalardagi «uslubiy betaraf» ([yuz] leksemasidagi) va «so‗zlashuv
uslubiga xos» ([bet] leksemasidagi) semalari uslubiy bo‗yoqni ko‗rsatuvchi ifoda
semasidir.
[Turq] leksemasidagi «salbiy», [jamol] leksemasidagi «ijobiy» semasi
shaxsiy munosabatni ko‗rsatuvchi ifoda semasi bo‗lsa, [aeroplan] leksemasidagi
«arxaik», [komp‘yuter] leksemasidagi «neologizm», [xarseb] leksemasidagi
«shevaga xos» semasi qo‗llanish davri va doirasini ko‗rsatuvchi ifoda semasi.
Ifoda semasi ham muhim yoki muhim bo‗lmagan turga ajratiladi. SHu
boisdan farqlovchi, muhim ifoda semalari ingerent konnotativ sema va muhim
bo‗lmagan ifoda semalari adgerent konnotativ sema deyiladi.
Vazifa semasi
leksemaning birikuv-biriktiruv (valentlik) imkoniyatini,
lisoniy qolipda qanday o‗rinni egallashini bildiruvchi semadir. Masalan, [kitob],
[daftar], [maktab], [bormoq] kabi leksemalarning valentlik imkoniyati o‗ta keng va
shu boisdan gapda turli gap bo‗laklari vazifasida keladi. [Qat`iy], [keskin],
[moviy], [qizg‗ish] leksemalarining vazifa semasi tor va shu boisdan aniq. Ular
ayrim so‗zlar bilan birika oladi, xolos.
Semema semalari o‗zaro dialektik munosabatda va teskari mutanosiblikka
ega. Sememani uchburchakka qiyoslasak, har bir turga mansub sema uning bir
burchagini
tashkil
qiladi.
Uchburchakda
bir
burchakning
kattalashishi
boshqalarining kichrayishi hisobiga yuz berganligi kabi sememadagi bir semaning
kuchayishi boshqa semaning kuchsizlanishi evaziga sodir bÿladi. Masalan,
mustaqil leksemada atash semasi kuchaysa, ifoda semasi kuchsizlashadi. Ifoda
semasi kuchaysa, atash semasi kuchsizlanadi. Masalan, ko‗chma ma‘noli
leksemada atash semasi kuchsizlanib, ifoda semasi kuchaygan. Leksema nutqda
voqelanganda ham uning atash semasi o‗z o‗rnini ma‘lum darajada ifoda semasi
voqelanishiga bo‗shatib beradi. Masalan, [bo‗ri] leksemasi odamga nisbatan
qo‗llanganda undagi «hayvon», «itsimonlar oilasiga mansub», «yovvoyi» atash
semalari kuchsizlanib, «yirtqich», «vahshiy», «qonxo‗r» ifoda semalari kuchaygan
holda yuzaga chiqadi.
Mustaqil leksema yordamchi so‗z vazifasida qo‗llanganda undagi atash va
ifoda semasi kuchsizlanib, vazifa semasi esa kuchayib voqelanadi.
Semaning darajasiga ko‗ra turi. Sema darajasiga ko‗ra birlashtiruvchi
(integral) va farqlovchi (differentsial) semaga ajratiladi. Birlashtiruvchi sema
birdan ortiq leksemadagi o‗xshash, bir xil semadir. Farqlovchi sema esa o‗xshash,
ma‘noviy yaqin leksemalardagi farqlanuvchi semalardir. Masalan, [ota], [ona],
[aka], [opa], [uka], [singil] leksemasidagi «qarindosh», «qon-qarindosh»,
«bevosita» semasi integral sema bo‗lsa, «mendan katta» semasi [ota], [ona], [aka],
[opa] leksemalarini o‗zaro birlashtiruvchi, ammo [uka], [singil] leksemalaridan
farqlovchi semalardir. «mendan kichik» semasi [uka] va [singil] leksemasini
o‗zaro birlashtiruvchi, biroq oldingi leksemadan farqlovchi sema. Ko‗rinadiki, bir
sema leksemani bir vaqtning o‗zida nima bilandir birlashtiruvchi, nima bilandir
farqlovchi qarama-qarshi tabiatli mohiyatga ega. Birlashtiruvchi sema sistema
hosil qiluvchanlik, sistemaga asos bo‗luvchi, farqlovchi sema esa sistemada
tug‗iluvchi, paydo bo‗luvchanlik xossasiga ega.
Leksemani semaga ajratish tilshunoslikda komponent yoki uzvli tahlil yoxud
semik tahlil deb yuritiladi. Sememani semaga ajratish moddani atomga ajratishga,
boshqacha aytganda, sema ximiyaviy elementga o‗xshaydi. Borliqda ximiyaviy
element turi sanoqli bo‗lganligi va ularning har xil kombinatsiyasidan behad ko‗p
modda hosil qilinganligi kabi, cheklangan miqdordagi semaning turli xil
kombinatsiyasidan ham ko‗plab semema vujudga keladi.
2. Atash ma‘nosi va qo‗shimcha ma‘no. So‗zning borliqdagi biror harakat-holat,
narsa-predmet, miqdor, belgi-xususiyatni atovchi, nomlovchi ma‘nosi atash
ma‘nosi deyiladi. Atash ma‘nosi atash semalarining yigindisidan tashkil topadi.
Masalan, [kitob] so‗zining atash ma‘nosi «varaqdan tashkil topgan, muqovalangan,
bosma yoki qo‗lyozma holdagi davriy bo‗lmagan o‗quv vositasi»dir. Atash
ma‘nosi tilshunoslikda denotativ ma‘no ham deyiladi.
So‗zning atash ma‘nosiga qo‗shimcha tarzda kishining his-tuyg‗u, kayfiyati, turli
munosabati va so‗zning turli uslubda qo‗llana olishini ifodalovchi ma‘no so‗zning
qo‗shimcha ma‘nosi deyiladi. Masalan, yuz, bashara, chehra sinonimik qatorida
atash ma‘nosi bitta – ―inson boshi old tomonining peshonadan iyakkacha bo‗lgan
qismi‖. Biroq bu so‗zlarning qo‗shimcha ma‘nosi har xil. Yuz so‗zidagi ―betaraf‖,
bashara so‗zidagi ―salbiy‖, chehra so‗zidagi ―ijobiy‖ ma‘no qirrasi – qo‗shimcha
ma‘nodir. Qo‗shimcha ma‘no tilshunoslikda konnotativ ma‘no, qo‗shimcha otten-
ka, emotsional-ekspressiv bo‗yoq, stilistik belgi kabi atamalar bilan ham yuritiladi.
Qo‗shimcha ma‘no asosan ikki xil:
a) hissiy ma‘no (emotsional-ekspressiv);
b) uslubiy ma‘no (stilistik).
So‗zlovchining his-tuyg‗u, kayfiyati, turli munosabatini bildiruvchi ma‘no hissiy
ma‘no deyiladi. Hissiy ma‘no ham o‗z navbatida so‗zlovchining qanday
munosabatini ko‗rsatishiga ko‗ra ikki xil bo‗ladi:
a) ijobiy;
b) salbiy.
Masalan, chehra so‗zi yuzni ijobiy ma'no bialn ifodalaydi. Bashara so‗zi salbiy
munosabatni ifodalaydi.
Uslubiy ma‘no so‗zning nutq uslubidan biriga mansubligini ko‗rsatuvchi, uni
nutq uslubiga ko‗ra tavsiflovchi xususiyatidir. Masalan, osh, non, yuz, chiroyli,
osmon so‗zlari uslubiy betaraf bo‗lib, samo, jamol, suluv, beshak, bashar, ko‗klam,
sabo so‗zlari badiiy uslubga, ketvorgan, obdon, bop, qittay, maza, urmoq,
tushirmoq (yemoq ma‘nosida) so‗zlari so‗zlashuv uslubiga , integral, hujayra,
galaktika, kesim, kosinius kabi so‗zlar ilmiy uslubga xos. Uslubiy betaraf so‗zni
har qanday nutq uslubida qo‗llash mumkin. Uslubiy xoslangan so‗z ma‘lum bir
nutq uslubida qo‗llanadi.
Leksik ma‘no deganda so‗z ifoda etadigan tushuncha, hissiy-ta‘siriy bo‗yoq va
uslubiy belgilar yig‗indisi tushuniladi. Demak, tushuncha, hissiy-ta‘siriy bo‗yoq,
uslubiy belgi leksik ma‘no komponentlari deyiladi.
3. O‗z va ko‗chma ma‘no. So‗z nutqda o‗z va ko‗chma ma‘noda qo‗llanishi
mum-kin. So‗zning nutqdagi ma‘nosi uning sememasiga mos kelsa, bu o‗z ma‘no
deyiladi. Masalan, oltin so‗zining sememasi ―sariq rangli qimmatbaho metall‖.
Quyidagi gapda oltin so‗zi o‗z ma‘nosida qo‗llangan: O‗zbekistonda yuqori sifatli
oltin qazib olinadi.
So‗zning o‗zi anglatgan tushunchadan boshqa tushunchani obrazli, ta‘sirli tarzda
ifodalashi so‗zning ko‗chma ma‘nosi deyiladi. Quyidagi gapda oltin so‗zi ko‗chma
ma‘noda qo‗llangan: Yurtimizga oltin kuz kirib keldi. Bu gapda oltin so‗zi ―to‗kin-
sochin, farovon‖ degan ma‘noni obrazli, ta‘sirchan ifodalagan. Gapdagi oltin
so‗zini to‗kin-sochin so‗zi bilan almashtirsak, gapdagi obrazlilik yo‗qoladi.
Ko‗chma ma‘no obrazlilik xususiyatiga ega bo‗lganligi bois badiiy nutqda ko‗p
ishlatiladi:
Bahor to‗kib soldi bor bisotini,
Yashil yaproqlarda, gullarda bahor.
Tiniq ko‗k, sof havo, oltin nurlarda,
Kumush suv, mayin yel, dillarda bahor. (Uyg‗un)
She‘rdagi ajratib ko‗rsatilgan so‗zlar ko‗chma ma‘noda qo‗llangan.
4. Zohiriy va botiniy-ramziy ma‘no. So‗zning hamma uchun tushunarli, ko‗zga
ko‗rinadigan, oddiy, sodda ma‘nosi zohiriy ma‘no deyiladi. Masalan, suv so‗zining
―tiniq, rangsiz ichiladigan suyqlik‖ ma‘nosi zohiriy ma‘no hisoblanadi.
So‗zning hamma uchun tushunarli bo‗lmagan, maxsus ma‘noda qo‗llanishi
botiniy-ramziy ma‘no deyiladi. Lutfiy, Navoiy, Bobur, Mashrab kabi o‗zbek,
Hofiz, Sa‘diy, Jomiy, Umar Xayyom kabi fors-tojik mumtoz adabiyoti
namoyondalari o‗z g‗azal va dostonlarida so‗zning zohiriy ma‘nolari bilan birga
ramziy, ishorali ma‘nolaridan ham foydalanganlar. Ularning asarlarida
uchraydigan yor, mahbuba, suyukli, oshiq, gul, bulbul, tikan, soqiy, rind, sharob,
may, mayxona kabi ko‗pgina so‗zlarda islom dini va falsafasi asosida boshqa xil –
botiniy-ramziy, ishorali ma‘nolar yashiringan. Bu so‗zlarning botiniy-ramziy
ma‘nolari Haqqi mutlaq, yagona va yakka Ollohga ishora qilish, borliqni yaratish
sababchisining sifatlarini ramziy timsollar orqali vositasida ifodalashga xizmat
qilgan. Ular go‗zal yor va ma‘shuqa deganda Haqning o‗zini, gul deganda uning
go‗zalligini, may, sharob deganda Haqni topish vositalari – xudoga muhabbat,
yaxshilik qilish, o‗zni tiyishni tushunganlar. Oshiq, bulbul, majnun kabi so‗lar
Haqni topishga intiluvchi Haq toliblariga, Haqtalablarga ramziy ishora qilib turadi.
So‗zlarning botiniy ma‘nolarini bilish ma‘rifat, ya‘ni bilag‗onlik, donolik
hisoblanadi. Mumtoz adiblarimiz g‗azallariga botiniy-ramziy ma‘nolar asosida
yondashsak, g‗azalning oddiy, ishqiy ma‘nosi tamoman boshqacha – falsafiy, diniy
mazmun kashf etadi. Misol tariqasida Boborahim Mashrabning bir baytini shu
nuqtayi nazardan tahlil qilamiz:
Yorsiz ham bodasiz Makkaga bormoq ne kerak?
Ibrohimdan qolgan ul eski do‗konni na qilay?
Bu baytdagi so‗zlarni zohiriy ma‘noda tushunsak, Mashrab bizni aysh-ishratga
chorlayotgan, kufr so‗zlarni aytayotgan bo‗lib chiqadi. Chunki yor so‗zining
zohiriy ma‘nosi ―sevgili, ma‘shuqa, go‗zal ayol‖, boda so‗ziniki esa ―may, ichkilik,
sharob‖dir. Biroq baytdagi yor, boda so‗zlari botiniy-ramziy ma‘noda qo‗llangan
bo‗lib, yor Haqni, boda esa xudoga muhabbat, e‘tiqodni bildirib kelgan. Demak,
Mashrab bu baytda: ―Ko‗nglingda xudoga muhabbat, e‘tiqod bo‗lmasa, Makkaga,
ya‘ni haj ziyoratiga borishingdan foyda yo‗q‖ degan ma‘rifiy fikrni ifodalagan.
Bir ma‘noli va ko‗p ma‘noli so‗zlar
Tildagi so‗zlar bir ma‘noli va ko‗p ma‘noli bo‗ladi.Gap ichida ham, gapdan
tashqarida ham aynan bir ma‘noni ifoda etuvchi o‗zlar bir ma‘noli so‗zlar18
deyiladi. Masalan, kompas, marmar, morfologiya, taassurot, xulosa, gigiena, g‗
oya, mimika, qobiliyat, fonema va b.
So‗zlar ba‘zan alohida holatda, nutqdan tashqarida bir xil ma‘noni, gap tarkibida
boshqa so‗zlar bilan bog‗liq holda boshqa bir ma‘no anglatishi mumkin. Masalan,
pasaymoq so‗zi gapdan tashqarida olinganda erga tomon yaqinlashmoq ma‘nosini
bildiradi. Gap tarkibida esa bilimi pasaydi, ko‗rish sezgisi pasaydi kabi boshqa
ma‘nolarni bildiradi.
Bu so‗zlar birdan ortiq leksik ma‘no ifodalayotgani uchun ko‗p ma‘noli so‗z
sanaladi.
Demak, nutqdan tashqarida bir ma‘no, nutq tarkibida boshqa so‗zlar bilan
bog‗liq holda yana boshqa ma‘no ifodalovchi so‗zlar ko‗p ma‘noli so‗zlar19
deyiladi.
Ko‗p ma‘nolilik til taraqqiyoti davomida kelib chiqadi. Tildagi har qanday
so‗z, avvalo biror narsa yoki hodisani atash tufayli paydo bo‗ladi, ya‘ni bir
ma‘nonigina ifodalaydi. Keyinchalik esa shu so‗z taraqqiyoti ma‘no tufayli ko‗p
ma‘noli so‗zga aylanishi mumkin. Ko‗p ma‘noli so‗zlarda 2 xil ma‘no farqlanadi:
1) bosh (asl, o‗z) ma‘no; 2) yasama (ko‗chma) ma‘no. Bosh ma‘no so‗zning
nutqdan tashqarida ifodalagan ma‘nosi bo‗lib, u boshqa ma‘nolarning kelib
chiqishiga asos bo‗ladi. Yasama ma‘no bosh ma‘noning taraqqiyoti bilan yuzaga
keladi. Masalan, og‗iz so‗zining bosh ma‘nosi insonning tana a‘zosi, g‗ orning
18 Bir ma’nolilik – monosemantizm (gr. monos – «bir», sementikos – «belgi», «ma’no») deb yuritiladi.
19 Ko‘p ma’nolilik – «polisemantizm» (gr. poli – «ko‘p», sementikos – «belgi», «ma’no») deb yuritiladi.
og‗zi, qopning og‗zi yasama ma‘no. So‗zning yasama ma‘nosi gapdagi boshqa
so‗zlar bilan bog‗liq holda anglashiladi.
So‗z ma‘nosining ko‗chishi besh xil bo‗lib, ular quyidagilar: 1) metafora; 2)
metonimiya; 3) sinekdoxa; 4) kinoya; 5) vazifadoshlik yo‗li bilan ko‗chish.
Metafora (grekcha metaphora – «ko‗chirma») narsa va hodisalar orasidagi
o‗xshashlik asosida ulardan birining ifodasi bo‗lgan so‗zni ikkinchisini ifodalash
uchun qo‗llashdir, metaforada shakliy o‗xshashlik: belgi-xususiyat, harakat-holat
nazarda tutiladi. SHu tufayli ot, sifat va fe‘l turkumlarida metafora yo‗li bilan
ko‗chish hodisasi mavjud. Masalan, tish, engil, pasaydi so‗zlarining ma‘nosini
kuzating: Tish: 1) odamning tishi (bosh ma‘no);
2) arraning tishi (yasama ma‘no). Yengil: 1) yengil eshik (bosh ma‘no); 2)
yengil ta‘zim (yasama ma‘no). Pasaydi: 1) samolyot pasaydi (bosh ma‘no); 2)
bilimi pasaydi (yasama ma‘no).
Metaforaga quyidagilar asos bo‗ladi:
1) odamning tana a‘zolari nomlari: bet, yuz, burun, quloq, ko‗z, lab, tish,
elka, oyoq, og‗iz kabi;
2) kiyimlar va ularning biror qismini nomlari: etak, yoqa kabi;
3) hayvon, parranda va hasharotlarning biror a‘zosining nomi: qanot, dum,
tumshuq;
4) o‗simlik va uning bir qismi nomi: tomir, ildiz;
5) qurol nomi: nayza, pichoq;
6) turli belgi, harakat nomlari bo‗lgan so‗zlar: baland, past, olmoq, chaqmoq
kabi.
Metonimiya – narsa, belgi va harakatlar o‗rtasidagi aloqadorlik asosida
ma‘no ko‗chish hodisasi. Bu aloqadorlik o‗rin va vaqt jihatdan bo‗ladi.
Metonimiyada bir predmet bilan ikkinchi predmet orasida doimiy real aloqa
mavjud bo‗ladi. Quyidagi gaplardagi so‗zlarning ma‘no munosabatini kuzating:
Sinekdoxa. Narsa yoki shaxs qismati nomini aytish bilan o‗zini (butunni)
yoki narsaning nomini aytish bilan uning qismini tushunishga asoslangan ma‘no
ko‗chish hodisasidir. Masalan: Besh qo‗l barobar emas (butun nomi bilan qismni
anglash). Dunyoda o‗zimizdan qoladigan tuyog‗imiz... (A.Qodiriy)
Sinekdoxa qism nomini butunni ifodalash uchun (oqsoqol, oqsoch, jigar,
tirnoq, tomir), kiyim nomini odam yoki boshqa biror tirik mavjudotni ifodalash
uchun (qizilishton), qurol nomini shu qurolni ishlatadigan kishini ifodalash uchun
(nayza, qilich, tig‗ , ketmon – «jangchi» ma‘nosida), hayvonlarning biror a‘zosi
nomini o‗sha hayvonni ifodalash uchun (bosh, tuyoq), meva nomini shu mevani
beradigan daraxtni anglatish uchun (yong‗ oq, olma, nok, uzum) qo‗llash yoki,
aksincha, butun nomini qismni anglatish uchun (qo‗l so‗zini «barmoq» ma‘nosida)
qo‗llash kabi miqdor munosabatlariga asoslanadi.
Kinoya – so‗zlarning aks ma‘noda qo‗llash hodisasi. Bunday ko‗chishlar
yozuvda qo‗shtirnoqqa olinadi. Masalan: Shunaqa «do‗stlar»ning kamroq bo‗lgani
ma‘qul.
Vazifadoshlik asosida ma‘no ko‗chishi – narsalarning bajaradigan
vazifasining o‗xshashligi asosida ma‘no ko‗chish hodisasidir. Ma‘noning bunday
ko‗chishi metaforadagi kabi o‗xshashlikka asoslanadi. Leksik metaforada
predmetning sezgi organlariga ta‘sir qiladigan material tomoniga – rangi, shakli,
harakati kabi belgilariga asoslaniladi. Vazifadoshlik asosida ma‘no ko‗chishida
predmetning hayotda bajaradigan vazifasi nazarda tutiladi. Masalan, o‗q, siyoh,
qalam kabi so‗zlarning ma‘nolaridagi ko‗chish ular dastlab ifodalagan
tushunchalar bilan hozirgilari orasida bajaradigan vazifa jihatdan o‗xshashlikka
asoslangan.
Ilgari parranda patidan yoki qamishdan yasalgan yozuv qurolini qalam deb
ataganlar. Grafitli yozuv quroli paydo bo‗lgandan so‗ng, uni karandash qalam deb,
keyin esa to‗g‗ ridan to‗g‗ ri qalam deb atay berganlar.
O‗q - yoy o‗qi; o‗q - miltiq o‗qi (bular shakl jihatdan emas, balki vazifasi
jihatdan o‗xshashdir.
Siyoh so‗zi tojik tilida «qora» degan ma‘noni bildiradi. YOzuv quroli
sifatida ishlatilgan suyuqlik qora rangda bo‗lgani uchun siyoh deb nomlangan.
Hozirgi kunda yozuv uchun qo‗llanadigan turli rangdagi suyuqliklar (qizil, ko‗k,
yashil) ham vazifasining o‗xshashligi asosida siyoh deb atalmoqda: qizil siyoh (asl
ma‘nosi qizil qora), ko‗k siyoh (asl ma‘nosi ko‗k qora).
Metafora va metonimiya mahsuldor ko‗chish yo‗li, sinekdoxa, kinoya, vazifadosh
asosida ma‘no ko‗chishi kam mahsul hodisalardir.
Leksik birliklar lisonda turli semantik munosabat asosida har xil paradigma hosil
qilgan holda mavjud bo‗ladi. Sinonimik, antonimik, graduonimik, partonimik,
giponimik munosabat ana shunday lisoniy munosabat.
Sinonimiya. Shaklan har xil, ammo bir tushunchani turli bo‗yoq va ottenka
bilan ifodalaydigan leksemalar sinonim deyiladi. Sinonim leksema orasidagi
munosabat sinonimiya yoki sinonimik munosabat deb yuritiladi.
Sinonim leksema sememalaridagi atash va vazifa semasi aynan bir xil bo‗lib,
ifoda semasi farqlanadi. Misol sifatida [yuz]-[bet]-[aft]-[bashara]-[turq] qatorini
keltirish maqsadga muvofiq. Ma‘nodoshlik qatoridagi mazkur leksemalarning
barchasida atash semalari bir xil: «odam boshi old tomoni», «peshonadan
iyakkacha». Ammo ifoda semalari har bir leksemada o‗ziga xos. Aniqrog‗i,
«shaxsiy munosabat» har bir leksemada boshqa-boshqa namoyon bo‗lgan. U [yuz]
leksemasida «shaxsiy betaraf munosabat» ko‗rinishida bo‗lsa, [turq] leksemasida
«o‗ta kuchli shaxsiy salbiy munosabat» tarzida.
Ma‘nodoshlik qatoridagi leksemalarning ifoda semasi turli-tuman. Ulardan
ayrimlari quyidagilar:
1) ijobiy yoki salbiy baho yoxud munosabat sema;
2) leksemaning qo‗llanish davrini ko‗rsatuvchi sema: «eskirgan», «yangi», «o‗ta
yangi», «arxaik», «tarixiy».
3) leksemaning qo‗llanilish doirasini ko‗rsatuvchi sema: «shevaga xos»,
«so‗zlashuvga xos», «kitobiy», «ko‗tarinkilik» va h.
Ma‘nodoshlik qatoridagi leksemaning bittasi dominanta (bosh) leksema
bo‗lib, boshqalari shu leksema atrofida birlashadi, ma‘nodoshlik qurshovi hosil
qiladi. Dominanta leksemaning yuqorida sanalgan barcha ifoda semasi neytral,
betaraf. Masalan, [katta]-[ulkan]-[bahaybat] sinonimik qatori «kitobiylik»,
«ko‗tarinkilik» ifoda semalari asosida tashkil topgan. Qatordagi katta leksemasida
bu sema belgilanmagan (neytral), [ulkan] va [katta] leksemalarida ifodalangan,
oydinlashtirilgan.
Ma‘nodoshlik qatoridagi dominanta leksemaning bir qancha o‗ziga xos
xususiyati bor:
1) dominanta leksemaning mazmuni boshqa leksemalarnikiga nisbatan
«kambag‗alroq» bo‗ladi. Qiyoslang: [chiroyli], [go‗zal] va [suluv]. Qatordagi
[chiroyli] leksemasida [go‗zal] va [suluv] leksemasidagi ko‗tarinkilik bo‗yog‗i
yo‗q;
2) dominanta leksemaning qo‗llanish doirasi va miqdori boshqa
ma‘nodoshlarnikiga nisbatan keng va ko‗p bo‗ladi;
3) dominanta leksema belgilanmagan ifoda semasiga ega bo‗lganligi bois
istalgan vaqtda o‗z ma‘nodoshlarini almashtira oladi;
4) ma‘nodoshlik qatori mansub bo‗lgan katta tizimga faqat dominanta
leksema kiradi. Masalan, «kishi tanasi a‘zolari» lug‗aviy ma‘noviy guruhiga [yuz]
dominanta leksemasi kirib, [quloq], [burun], [lab], [qosh], [peshona] leksemalari
bilan paradigma hosil qiladi. Boshqa ifoda semasi belgilangan leksema «betaraf»
bo‗lolmaganligi bois yuqori paradigmaga kira olmaydi va uning betaraf vakili bu
huquqqa ega bo‗la oladi, xolos.
Ma‘nodoshlik paradigmasi doimo ochiq. Jamiyat, davr talabi asosida
keraksizi iste‘moldan chiqib, qator yangilari bilan boyib boraveradi. Nutqda
ma‘nodoshlik qatorlari nutqning atash birliklari, iboralar, mustaqil leksema
sememalarining turi, yasama so‗z, so‗z birikmasi, nutqiy ko‗chma so‗z bilan to‗lib,
kengayib boradi. Bular kontekstual sinonim sifatida nutqning go‗zalligi va
boyligini ta‘minlovchi vosita sanaladi.
Antonimiya leksemalar orasidagi zidlik munosabatidir: [katta]-[kichik],
[yosh]-[qari], [mitti]-[ulkan], [oq]-[qora] va hokazo. Antonim leksemalarning
umumiy, birlashtiruvchi semasi bilan bir qatorda, qarama-qarshi semasi ham
bo‗lishi lozim. Masalan, [katta] va [kichik] leksemalari umumiy - «sifat»,
«ko‗lam» semasi bilan birga, qarama-qarshi - «nisbatan ortiq» ([katta]) va
«nisbatan katta bo‗lmagan» ([kichik]) semasiga ham ega. YOki [qish] - «yilning
eng sovuq fasli», [yoz] - «yilning eng issiq fasli», [kirmoq] - «ichkariga
harakatlanmoq», [chiqmoq] - «tashqariga harakatlanmoq». Antonim leksemalar
asosida borliqdagi qarama-qarshi hodisaning in`ikosi bo‗lgan qarama-qarshi
tushuncha yotadi. Antonim leksemalar bir turga kiruvchi giponim leksemalar:
[issiq]-[sovuq] (harakat), [katta]-[kichik] (hajm), [erkak]-[ayol] (jins) va hokazolar.
Antonimlarning mantiqiy asosini ikki tur qarama-qarshilik tashkil etadi:
a) kontrar qarama-qarshilik;
b)komplementar qarama-qarshilik.
Kontrar qarama-qarshilik – darajalanuvchi leksema qatoridagi tafovutning
farqlarga, farqning ziddiyat, ya‘ni qarama-qarshilikka o‗sib borishi natijasida
birinchi a‘zo bilan oxirgi a‘zoning antonimlashuvi. Masalan, [kichik]–[o‗rta]-
[katta], [yosh]-[o‗smir]-[o‗rta yosh]-[qari] kabi. Bunda [kichik] va [katta], [yosh]
va [qari] leksemalari daraja qatorining ikki qarama-qarshi qatori a‘zolari o‗rtasida
ikki antonim a‘zo belgilarini o‗zida mujassamlashtirgan bog‗lovchi bo‗g‗in.
YUqoridagi [o‗rta] leksemasida [kichik] va [katta] leksemalarining qarama-
qarshiligi so‗nadi. Demak, leksemalarning kontrar qarama-qarshiligini ularning
darajalanish (graduonimik) qatoridan izlash lozim.
Komplementar antonimiyada qarama-qarshilik uchinchi, oraliq bo‗g‗insiz
bo‗ladi: [rost]-[yolg‗on], [arzon]-[qimmat], [oson]-[qiyin]. Bu leksemalar orasida
oraliq uchinchi leksema yo‗q.
Antonimlar strukturasiga ko‗ra quyidagi turlarga bo‗linadi:
har xil o‗zakli antonim: [katta]-[kichik], [kirmoq]-[chiqmoq], [muhabbat]-[nafrat];
bir xil o‗zakli antonim: [madaniyatli]-[madaniyatsiz], [aqlli]- [aqlsiz], [ongli]-
[ongsiz].
Fanda antonimlar asosan sifat va ravish turkumiga xos degan hamda har xil
o‗zaklilarini tan olishdek tor tushunish ham mavjud.
Giponimiya. Leksemalararo semantik munosabatning yana bir turi giponimiya
(aniqrog‗i, gipo-giperonimiya), ya‘ni tur-jins munosabati. Giponimik munosabatda
giperonim (jins) va giponim farqlanadi. Giperonim jins belgisini bildirgan
predmetning
nomini
ifodalovchi
ko‗pgina ma‘noni semantik jihatdan
umumlashtiruvchi mikrotizimning markaziy leksemasi, dominantasi sifatida
namoyon bo‗luvchi lug‗aviy birlik. Giponim esa ma‘lum jins turining nomini
hamda o‗zining semantik tarkibida implitsit tarzda jins ma‘nosini ham ifodalovchi,
semantik jihatdan giperonimga nisbatan boy bo‗lgan lug‗aviy birlik.
Giponim va giperonim orasidagi aloqa mantiqiy asosga ega. Bu esa ob`ektiv
borliqdagi umumiylik tushunchasi bilan bog‗liq. Masalan, [daraxt] giperonimi jins
ma‘nosini ifodalovchi leksema sifatida daraxtning barcha turini ifodalovchi
leksemalarni leksik-semantik munosabat asosida birlashtirib, leksik-semantik
guruh hosil qiladi. SHu boisdan [daraxt] leksemasi giperonim sifatida giponimi
bilan leksik-semantik aloqaga kirisha oladi. Masalan, [daraxt]-[qayin], [daraxt]-
[terak], [daraxt]-[dub], [daraxt]-[ archa].
Giponimlar teng huquqli bo‗lib, giperonimga munosabati bir xil. O‗z
navbatida, bu munosabat polisemiya va omonimiya hodisasi bilan ham bog‗lanadi.
Masalan, o‗zbek tilidagi [daraxt] nomi dastlab ikki guruhga bo‗linadi: mevali
daraxt va manzarali daraxt. Mevali daraxt o‗z mevasining nomi bilan ataladi.
SHuning uchun bu leksema ko‗p ma‘noli bo‗lganligi bois bir tomondan [meva],
ikkinchi tomondan [daraxt] giperonimi bilan semantik munosabatga kirishadi:
[Meva]: [olma]-[o‗rik]-[shaftoli]-[behi].
[Daraxt]: [olma]-[o‗rik]-[shaftoli]-[behi].
[Daraxt] giperonimi jins tushunchasini ifodalovchi leksema sifatida, birinchi
navbatda, shu jinsning turini bildiruvchi so‗z bilan bog‗lanadi. [Daraxt] leksemasi
uning turi nomi o‗rnida qo‗llanishi ham mumkin. Lekin giperonim giponim o‗rnida
qo‗llanganda uning mohiyatini yorqin ifodalay olmaydi. SHu boisdan o‗z oldidan
giponimni aniqlovchi sifatida qabul qiladi: o‗rik daraxti, shaftoli daraxti kabi.
Giponim leksemaning sememasi giponim leksemalar uchun birlashtiruvchi
sema bo‗lib xizmat qiladi. Masalan, [daraxt] giperonim leksemasining sememasi
«tanasidan shoxlanuvchi o‗simlik» bo‗lib, «qizil, yashil, yoki sariq rangli
yong‗oqdan piyolagacha bo‗lgan hajmdagi sersuv meva beruvchi daraxt»
sememasiga ega [olma] leksemasining «daraxt» semasi [daraxt] giperonim
leksemasi semasining sememalashgan ko‗rinishi.
Giperonimning ma‘nosi giponim leksemanikiga nisbatan kengroq va
«xiraroq» (noaniqroq), giponim leksemaning ma‘nosi esa giperonimnikiga
nisbatan torroq va «yorqinroq». SHu boisdan, aytish mumkinki, giperonimning
ma‘noviy mohiyati barcha giponimining ma‘noviy mohiyati yig‗indisiga teng.
Aytilganidek, daraxt mevali va mevasiz daraxtga bo‗linadi. Demak,
borliqdagi bu bo‗linish giponimiya hodisasi sifatida tilda ham aks etadi. Lekin
daraxtning mevali va mevasiz turini ataydigan alohida leksema o‗zbek tilida yo‗q.
Demak, giponimning o‗rni bo‗sh bo‗lib, ular leksik lakuna (bo‗sh xona) hosil
qiladi. Leksik lakunani turli nutqiy nominativ birlik to‗ldiraverishi mumkin
(Masalan: mevali daraxt va mevasiz daraxt so‗z birikmalari).
Har bir gipo-giperonimik qator cheklanmagan miqdorda lug‗aviy lakunaga
ega bo‗ladi. Bu bo‗sh xona ayni bir jinsning turli belgisi bilan chegaralanmagan
miqdorda to‗lib borish imkoniyatiga ega. Masalan, 10 ta uzum nomini biluvchi
odam uchun o‗zbek tilidagi 600 ta uzum navi nomining 590 tasi lug‗aviy lakuna
hisoblanadi. Demak, lakunalar ijtimoiy ham («mevali daraxt» va «mevasiz daraxt»
tushunchasini ifodalovchi leksemalar), individual ham (mavjud leksemani ma‘lum
bir kishining bilmasligi) bo‗lishi mumkin. Graduonimiya. Lug‗aviy birliklar o‗zaro
ma‘noviy munosabatiga ko‗ra ma‘lum bir darajalanish qatorini hosil etishi fanga
qadimdan ma‘lum va uning eng yorqin namunasi - [o‗rta] so‗zini o‗z ichiga olgan
so‗zlar qatori. Masalan:
[Katta]-[o‗rta]-[kichik]
[Yosh]-[o‗rta]-[qari]
[Uzoq]-[o‗rta]-[yaqin]
[Baland] –[o‗rta]-[past]
[Uzun]-[o‗rta]-[qisqa].
Ma‘lumki [o‗rta] so‗zi bilan ifodalangan belgi-xususiyat tom ma‘noda o‗rtalik,
oraliq, ya‘ni ikki bir-biriga zid belgi oralig‗idagi holatni ko‗rsatadi. [O‗rta]
leksemasi antonimlar oralig‗idan o‗rin olsa, (katta-o‗rta-kichik) darajalanishi kam
seziladi. Lekin [o‗rta] leksemali birliklarni zid belgi asosida emas, ma‘lum bir
belgining kamayishi yoki o‗sishi asosida idrok etilsa, ma‘noviy darajalanish yaqqol
anglashiladi.
Darajalanish qatori a‘zolari kamida uchta bo‗ladi.
Darajalanish munosabatlari bilan bog‗langan so‗zlar qatorini
a) g‗ayrilisoniy asos;
b) sof lisoniy asosga
tayanib ajratish mumkin.
G‗ayrilisoniy omilning mohiyati shundaki, borliqdagi narsa, belgi-
xususiyatda sifat farqi bilan birga miqdor farqi ham mavjud. Masalan, inson
go‗daklik, yoshlik, navqironlik, etuklik, qarilik holatini, o‗simlik navnihollik,
ko‗chatlik, etilganlik, quriganlik davrini boshidan kechiradi - organizm o‗sadi.
Tabiatdagi rang va boshqa belgilar shunchalik xilma-xilki, bo‗yoqchilar birgina
qora rangning hatto o‗ndan ortiq turini ajratadilar. Insonning faol ongi ana shu
miqdoriy va sifatiy farqni aks ettiradi. Til ongning ifodasi bo‗lganligi bois u
ongdagi aks ettirilgan mana shunday miqdoriy farqlarni ham ifodalashi lozim.
Bunday miqdoriy farq turli usul bilan, jumladan, alohida-alohida leksema bilan
ham ifodalanadi. CHunonchi, [nihol]-[ko‗chat]-[daraxt], [ninni]-[chaqaloq],
[go‗dak]-[bola], [buzoq]-[tana]-[g‗unajin]-[sigir] kabi.
Graduonimik lug‗aviy qatorni ajratishning lisoniy omili quyidagilar:
a) ma‘noviy omil;
b) so‗zlararo paradigmatik munosabat.
Graduonimik qatorni ajratishdagi ma‘noviy omilning mohiyati shundaki, bir
qator leksemalar sememasida ma‘lum bir belgining oz-ko‗pligi, turli xil
darajalariga ishora mavjud. Masalan, darcha-eshik-darvoza leksemasining «O‗zbek
tili izohli lug‗ati»dagi izohini kuzataylik:
1. Darcha - ilgari vaqtlarda deraza vazifasini o‗tagan bir yoki qo‗sh tavaqali,
eshik yoki devorga o‗rnatilgan kichkina eshikcha (O‗TIL, I, 212.)
2. eshik - uy, xona, bino yoki hovlining kiraverishida o‗rnatilgan ochib-
yopib turiladigan moslama (O‗TIL, II, 457).
3.Darvoza - hovli, qo‗rg‗on, qal`a, zavod va shu kabilarga kiriladigan, ochib-
yopiladigan katta eshik, qopqa (O‗TIL I, 209.)
Ajratilgan so‗zlar miqdoriy ko‗rsatkichlarni ifodalovchi leksemalardir. Bu
[darcha] leksemasi izohidagi (kichkina) va (eshikcha) so‗zlari, [darvoza] leksemasi
izohidagi [katta] co‗zi.
Boshqa bir leksema qatorini olamiz: [gulobi]-[pushti]-[qizg‗ish]-[qizil]-[ol]-
[qirmizi].
Bu leksemalar qayd etilgan lug‗atda quyidagicha izohlangan:
1. GULOBI - gulob rangli, pushti (O‗TIL, I, 197)
2. PUSHTI - shaftoli guli rangidagi, och qizil (O‗TIL, II,608)
3. QIZG‗ISH - qizilga moyil, qizilga yaqin rangdagi, qizg‗imtir (O‗TIL, II, 573) .
4. QIZIL - qon rangidagi, qirmizi, olvali (O‗TIL, II, 570)
5.OL - qizil, qirmizi (O‗TIL, II, 529)
6. QIRMIZI - qizil rangli, qizil, ol (O‗TIL, II,581)
Bu tavsif, albatta, mukammal emas. CHunki ular o‗zining graduonimik
tizimidan uzib tavsiflangan. Agar ular bir sistema a‘zolari sifatida tahlil etilsa,
quyidagi tavsiflarga ega bo‗lishar edi:
1.GULOBI – gulob rangli, oqdan qizillikka, pushtiga moyil bo‗yoqli rang.
2.PUSHTI – shaftoli guli rangidagi, och qizil, gulobidan to‗qroq.
3.QIZG‗ISH – pushtidan to‗qroq, qizildan ochroq, qizg‗imtir rang.
4.QIZIL – qon rang.
5.OL - qizildan to‗qroq rangli.
6.QIRMIZI – to‗q qizil rangli.
Bu leksemalar denotativ ma‘nolaridagi rangning miqdoriy semasi asosida
quyidagicha darajalanadi.
«qizillik»
-3 -2 -1 0 + 1 + 2
[gulobi] [pushti] [qizg‗ish] [qizil] [ol] [qirmizi]
Demak, lug‗aviy graduonimik qatorni ajratish uchun ma‘noviy omil o‗zaro yaqin
tushunchani ifodalovchilar sirasidagi har bir leksemada ma‘lum bir belgining
turlicha darajalanishiga ishora mavjudligida namoyon bo‗ladi. SHu asosda
ma‘noviy omilning o‗zi ikki turga bo‗linadi:
1) bir-biriga yaqin va o‗xshash tushunchani ifodalashi;
2) ayni bir belgining turli xil miqdoriga ishora qilishi.
Graduonimik qator lug‗aviy paradigmaga qo‗yiladigan quyidagi talabning
barchasiga javob berdi:
1) lug‗aviy paradigmaning bitta etakchi leksema (dominanti) atrofida
birlashishi;
2) lug‗aviy paradigmaning ochiqligi;
3) lug‗aviy paradigmaning boshqa kattaroq paradigma tarkibiga etakchi
leksema bilangina kirishi;
4) lug‗aviy paradigmadagi qurshov leksemaning dominant leksema bilan
osonlikcha almashtirila olishi.
Demak, leksemalararo lisoniy munosabat sanaluvchi graduonimiya hodisasi
bir necha leksemaning ma‘lum bir belgining oz-ko‗pligiga qarab, lug‗aviy
ma‘noviy qatorda, tizimda namoyon bÿlishi bo‗lib, bunda dominanta va qurshov
leksemai farqlanadi.
Lug‗aviy graduonimik qatorda dialektikaning eng umumiy qonunlari
mavjud:
a) graduonimik qatorda belgining darajalanib, oshib yoki kengayib borishida
miqdor o‗zgarishining sifat o‗zgarishiga o‗tishi qonuni tajallilanadi;
b) graduonimik zanjirning ikki chekka uchi ma‘lum bir belgining tasdig‗i
bilan birga, bir-birini inkor etishida inkorni inkor qonuni namoyon bo‗ladi;
v) bir-birini inkor etuvchi (antonimik munosabatda turgan) leksemalarning
bir etakchi leksema (dominanta) atrofida birlashib, bir lug‗aviy ma‘noviy qatorni -
paradigmani, butunlikni tashkil etishda qarama-qarshilik birligi va kurashi qonuni
voqelanadi.
Tildagi so‗zlar shakl xususiyatiga ko‗ra ham o‗zaro turli munosabatda bo‗ladi.
So‗zlarning ayrimlari shakl jihatdan, ayrimlari ma‘no jihatdan,ил, к(ган турли
рангдаги сую ba‘zilari esa talaffuzi jihatidan o‗xshash bo‗ladi. Shu
xususiyatlariga ko‗ra so‗zlar quyidagi guruhlarga bo‗linadi:
1. Omonim so‗zlar. Shakli (yozilishi va aytilishi) bir xil, ma‘nosi har xil so‗zlar
omonimlar deyiladi. Omonim so‗zi grekcha «bir xil» degan ma‘noni ifodalaydi.
Masalan: ot - hayvon, ot - uloqtirmoq, ot - ism; og‗iz - insonning tana a‘zosi, og‗iz
- yangi tuqqan sigir sutidan tayyorlanadigan taom; chang - to‗zon, gard, g‗ubor,
chang – to‗rtburchak, yassi quti shaklidagi torlar tortilgan qo‗sh cho‗p bilan
chalinadigan musiqa asbobi; qovoq - insonning tana a‘zosi, ot, qovoq - poliz ekini,
ot.
Omonim so‗zlar turkumiga (yuz – insonning tana a‘zosi, ot; yuz - miqdor
bildiruvchi son) oid bo‗ladi.
Omonimlar 2 turga ajratiladi: 1) lug‗aviy omonimlar; 2) grammatik omonimlar.
Lug‗aviy omonimlar:
1) so‗zlar doirasida; 2) iboralar doirasida bo‗ladi.
1.Omonimlik hodisasi so‗z bilan so‗z doirasida bo‗lsa, leksik omonim deyiladi.
Masalan: kul (ot) – biror narsaning yonishi natijasida hosil bo‗ladigan kukun. U
oshxona oldida turgan kul chelakni olishga buyurdi. (P.Tursun) Kul (fe‘l) - zavq
shovqini, xursandchilik bildiruvchi tovushlar chiqarmoq. Nega Aziz bu qadar shod:
Yuzi kuladi, ko‗zlari yonadi? (H.G‗ulom)
2.Omonimlik hodisasi ibora bilan ibora doirasida bo‗lsa, frazeologik omonim
deyiladi. Masalan: bosh ko‗tarmoq - qarshi qo‗zg‗ olon ko‗tarmoq, bosh ko‗tarmoq
- tuzalmoq, sog‗aya boshlamoq.
Grammatik omonimlar qo‗shimchalar doirasidagi shakliy tenglikdir. SHakli bir xil,
ma‘nosi har xil qo‗shimchalarga grammatik omonimlar deyiladi. Masalan: -im
qo‗shimchasi bilim – ot yasovchi qo‗shimcha, fe‘ldan ot yasaydi. Kitobim – I
shaxs, birlik qo‗shimchasi; -ki (tepki) – ot yasovchi qo‗shimcha, -ki (kechki) –
sifat yasovchi qo‗shimcha.
Ba‘zi omonim so‗zlar qo‗shimchalar olganda ham omonimlik shaklini saqlab
qoladi. Masalan, ter+im, ter+im. Birinchi so‗z –ter ot turkumiga oid so‗z bo‗lib, I
shaxs, birlik egalik qo‗shimchasini olgan, ikkinchisi fe‘l turkumiga oid so‗z ot
yasovchi –im qo‗shimchasini olgan. Bu so‗zlar bir xil shaklini saqlab qolgan.
Qo‗shimchalar qo‗shilganda ham omonimlik shaklini saqlab qoladigan so‗zlar
omoformalar deyiladi. Omoformalar bir xil so‗z turkumiga ham, boshqa-boshqa
so‗z turkumiga ham oid bo‗ladi. Masalan, 1) bog‗ - mevazor (ot); 2) bog‗ -
bog‗ich (ot). Ularning qo‗shimcha olgandan keyingi grammatik shakllari:
1) bog‗ ni, bog‗ ning, bog‗ dan;
2) bog‗ ni, bog‗ ning,bog‗ dan.
Qiyoslang: oq (sifat)+ar – fe‘l yasovchi qo‗shimcha;
oq (fe‘l)+ar – sifatdosh hosil qiluvchi qo‗shimcha.
Omonimlar badiiy adabiyotda tuyuq janrida, og‗zaki so‗zlashuv nutqida so‗z
o‗yinlari, askiyalarda qo‗llanadi.
Omonimlar ko‗p ma‘noli so‗zlar ma‘nosidagi bog‗lanishning yo‗qolishi,
so‗zlardagi fonetik o‗zgarishlar va boshqa tildan so‗z o‗zlashishi jarayonida yuzaga
keladi. Masalan: 1) bog‗ (mevazor) tojik tilidan kirgan, bog‗ (bog‗ich) o‗zbekcha
so‗z; 2) dam – nafas (o‗z ma‘nosi), dam - bosqon (ko‗chma ma‘no), dam - xordiq
(ko‗chma ma‘no). 2-misolda polisemiya hodisasi yo‗qolib, omonimiya hodisasi
yuzaga keldi.
2. Paronim so‗zlar. Birdan ortiq so‗zning shakliy o‗xshashligi paronimiya
deyiladi. Talaffuzi bir-biriga juda yaqin, ammo yozilishi va ma‘nosi har xil bo‗lgan
so‗zlar paronim so‗zlar deyiladi. Masalan, asr va asir, afzal va abzal, sher va she‘r
kabi so‗zlar talaffuzda bir xil aytisa-da, yozilishda farq qiladi. Ma‘nosi ham butkul
boshqa-boshqa. Paronimni ikki xil yozilishga ega bo‗lgan, ammo ma‘nosi bir xil
bo‗lgan dubletdan farqlash kerak: arava – aroba, shabada – shabboda, benihoya –
benihoyat, gado – gadoy kabilar paronim emas, dublet, variantdosh so‗zlardir.
Paronimlar talaffuz jihatdan o‗xshash bo‗lganligi uchun undan qofiya sifatida
keng foydalaniladi.
Paronimning uslubiy xususiyati. Paronimni to‗g‗ri qo‗llamaslik oqibatida
xatolik yuz beradi: Chanoqdagi lo‗ppi ochilgan paxta quyoshda yarqirab,
kumushdek toblanadi. Bu gapdagi toblanadi so‗zi o‗rnida tovlanadi so‗zi
ishlatilishi kerak edi.
Ma‘lumki, o‗zbek xalqi tarixiy davrlar mobaynida boshqa xalqlar bilan iqtisodiy,
siyosiy, madaniy aloqada bo‗lib kelgan. Bu aloqalar o‗zaro aloqada bo‗lgan
xalqning tiliga ma‘lum darajada o‗z ta‘sirini o‗tkazadi. O‗zaro ta‘sir natijasida
tilning barcha bo‗limlarida: fonetika, leksika, grammatika kabilarda o‗zgarishlar
yuz beradi. Tildagi o‗zgarish va rivojlanish tilning leksikasida kuchli bo‗ladi.
O‗zbek xalqi qardosh bo‗lmagan tojiklar bilan qadimdan aloqada bo‗ldi.
SHuning tarixiy sabablar bilan bog‗liq holda arab, ruslar bilan aloqada bo‗ldi.
Hozirgi davrga kelib bir qancha xorijiy davlatlar bilan do‗stona aloqalar o‗rnatgan.
Bular o‗zbek tili leksikasiga ko‗plab so‗zlarning o‗zlashishiga sabab bo‗lmoqda.
Hozirgi o‗zbek tili leksikasi tarixiy jihatdan ikki qatlamga ajratiladi:
1. O‗z qatlam.
2. O‗zlashgan qatlam.
O‗z qatlam. O‗z qatlamga umumturkiy so‗zlar va o‗zbekcha so‗zlar kiradi.
1. Umumturkiy so‗zlar. Ko‗pchilik turkum xalqlar tilida qo‗llanadigan, barcha
turkiy tillar uchun umumiy bo‗lgan so‗zlar umumturkiy so‗zlar deyiladi. Bu so‗zlar
turkiy qabilalarning goh qo‗shilishi, goh ajralishi natijasida yuzaga kelgan, hozirda
turkiy xalqlar deb nomlanadigan kishilar tiliga mansub so‗zlardir. Oltoy tillar
oilasining turkiy guruhida (turkumida) 24 ta til: o‗zbek, qozoq, uyg‗ur, boshqird,
qirg‗iz, qoraqalpoq, turkman, ozarbayjon, no‗g‗ oy, tatar, chuvash, yoqut, tuva,
shor, qoraim, qo‗miq, gagauz, xakas, balqar, oyrot, karagas, turk, qorachoy, oltoy
turklari tillari mavjud.
Umumturkiy so‗zlar hozirgi o‗zbek tili leksikasining asosiy qismini, deyarli
yarmini tashkil qiladi.
Umumturkiy so‗zlar turli sohalarga oid bo‗lib, ularga narsa-shaxs, belgi, miqdor,
harakat, his-tuyg‗u bildiradigan so‗zlar kiradi: kishi, oyoq, qo‗l, bosh, ko‗z, qosh,
qizil, ko‗k, yashil, oq, bir, ikki, uch, to‗rt, o‗n, kel, tur, yot, o‗tir, ol, ur, yaxshi,
yomon, sen, u, biz, siz, ular, asta, sekin, tez kabi.
2. O‗zbekcha so‗zlar. O‗zbek tili sharoitida o‗zbek tili va boshqa til elementlari
asosida yaratilgan so‗zlar o‗zbekcha so‗zlar deyiladi. O‗zbekcha so‗zlar o‗zbek
tilining o‗z ichki imkoniyatlari asosida, o‗z qonuniyatlari asosida yaratiladi. Bunda
quyidagi holatlar kuzatiladi:
1. Asli o‗zbekcha so‗zlarga shu tildagi so‗z yasovchi qo‗shimchalar yordamida
hosil qilingan so‗zlar: ter+im+chi, bir+lash+ma, qo‗l+lan+ma, o‗t+kaz+gich,
tur+g‗un, bola+larcha.
2. Boshqa tildan o‗zlashgan so‗zlarga o‗zbek tilidagi yasovchi qo‗shimchalarni
qo‗shish bilan yasalgan so‗zlar: a) tojikcha so‗zlardan yasalgan so‗zlar: mard+lik,
jang+chi, do‗st+lik, pul+siz; b) arabcha so‗zlardan yasalgan so‗zlar: rahbar+lik,
qimmat+li, shifo+la+moq, nifoq+chi, nomus+li; v) ruscha-internotsional
so‗zlardan
yasalgan
so‗zlar:
sport+chi,
razvedka+chi,
beton+la+moq,
ekskavator+chi.
3. Boshqa tillardan kirgan yasovchi qo‗shimchalar yordamida o‗z va o‗zlashma
so‗zlardan hosil qilingan so‗zlar: til+shunos, mehnat+kash, chizma+kash,
kitob+xon, ilm+iy, vagon+soz va boshqalar.
O‗zlashgan qatlam. Hozirgi o‗zbek tilining lug‗at tarkibiga tarixiy sabablarga ko‗ra
boshqa tillardan ko‗plab so‗zlar kirib kelgan. O‗zbek tiliga boshqa tillardan kirib
kelgan so‗zlar o‗zlashgan so‗zlar (olinma so‗zlar) deb yuritiladi. O‗zlashgan
so‗zlar uyg‗ur, tojik, arab, rus, nemis, frantsuz, ispan, ingliz va boshqa tillarga oid.
O‗zbek tiliga boshqa tillardan kirib kelgan so‗zlarni quyidagi qatlamlarga bo‗lish
mumkin:
1. Tojikcha so‗zlar: osmon, oftob, bahor, baho, barg, daraxt, mirob, dasta, bemor,
g‗isht, dasht, xonadon, shogird, xaridor, mard, kam, chala, balki, agar, ham kabi.
2. Arab tilidan o‗zlashgan so‗zlar. Arabcha so‗zlar o‗zbek tiliga VII-VIII asrlardan
boshlab kirgan. Bu hol arablarning Markaziy Osiyoni bosib olishi bilan bog‗liq.
Kitob, maktab, xalq, maorif, shoir, ma‘no, ilhom, kasb, qassob, san‘at, asbob, bino,
imorat, ovqat, g‗alla, fil, parranda, hasharot, inson, odam, oila, amma, xolla,
dimog‗ , idora kabi.
3. Ruscha-internotsional so‗zlar. XIX asrning 2-yarmidan Markaziy Osiyo,
jumladan, O‗zbekiston chor Rossiyasining mustamlaka mamlakatiga aylandi. Rus
tilining o‗zbek tiliga ta‘siri shu davrdan boshlandi. Rus tilidan, rus tili orqali
boshqa tillardan ko‗plab so‗zlar o‗zlashdi.
O‗zbek tiliga rus tilidan va rus tili orqali Evropa xalqlari tillaridan (frantsuz,
italyan, nemis, ingliz, ispan) so‗z kirishi ikki tarixiy davrni o‗z ichiga oladi:
1. XIX asrning 2-yarmidan XX asrning boshlarigacha bo‗lgan davr.
2. 1917 yildan keyingi davr.
Rus tilidan so‗zlar ikki yo‗l bilan o‗zlashdi:
1. Rus ishchilari, ustalari, rus askarlari, chinovniklarining mahalliy aholi bilan turli
xildagi aloqalari bilan og‗zaki nutq orqali: chilon (chlen), adbakat (advokat), apisor
(ofitser), iskalat (sklad), axran (oxrana), choynay (choynak) kabi.
2. Matbuot orqali: ayrapilan (aeroplan), pabrik (fabrika), po‗shta (pochta), zovut
(zavod), uez (uezd), kridit (kredit), banka (bank), veksil (veksil) kabi.
Rus tili orqali kirgan so‗zlarning ba‘zilari dunyodagi ko‗pgina xalqlarning tilida
tovush tomoni deyarli o‗zgartirilmay ishlatiladigan xalqaro so‗zlardir. Ular, odatda,
internotsional (baynalminal) so‗zlar deb yuritiladi. O‗zbek tiliga o‗zlashgan
internotsional so‗zlar tarixiy jihatdan quyidagi tillarga mansub:
1. Rus tiliga: sudya, samolyot, stol, stul, tok, ruchka kabi.
2. Lotin tiliga: reviziya, nota, metall, refleks, rezina, general, kapital, kanal, plan,
direktor, radio kabi.
3. Grek tiliga: grammatika, pedagog, talant, tezis, kafedra, poeziya, poema, metr,
neft, taktika, parallel kabi.
4. Nemis tiliga: raketa, kran, shaxta, rolik, politsiya kabi.
5. Ingliz tiliga: chempion, futbol, dollar kabi.
6. Frantsuz tiliga: roman, palto, serjant, ministr, bank kabi.
Rus tili va rus tili orqali boshqa tillardan kirgan so‗zlar ijtimoiy-siyosiy hayotga,
sanoat, qishloq xo‗jaligi, fan-texnika, madaniy-oqartuv, san‘at, savdo, sport, harbiy
sohaga doir.
Hozirgi Yevropa tillaridan so‗zlar bevosita aloqalar orqali o‗zlashmoqda. Masalan,
o‗z navbatida so‗zlar o‗zbek tilidan rus tiliga ham o‗zlashmoqda: o‗rik, anjir,
somsa (uryuk, injir, samsa) kabi.
Xalqlar orasidagi turli xildagi aloqa tillarning lug‗at tarkibining boyib borishiga
xizmat qiladi.
O‗zbek tili leksikasi shu tilda gaplashuvchi kishilar tomonidan bir xilda
qo‗llanmaydi. Ayrim so‗z keng jamoatchilik tilida qo‗llansa, ba‘zilari esa ma‘lum
territoriyada yashovchi yoki ma‘lum kasb-hunar bilan shug‗ullanuvchi kishilar
nutqida ishlatiladi. SHunga ko‗ra o‗zbek tilidagi so‗zlar ikki guruhga ajratiladi:
1. Ishlatilish doirasi chegaralanmagan leksika.
2. Ishlatilish doirasi chegaralangan leksika.
O‗zbek tili lug‗at tarkibining asosiy qismini ishlatilish doirasi chegaralanmagan
leksika tashkil etadi.
O‗zbek tilida gaplashuvchi barcha kishilar tilida qo‗llanadigan so‗zlar ishlatilish
doirasi chegaralanmagan leksika deyiladi. Ishlatilish doirasi chegaralanmagan
leksikadan yashash joyi, kasbi, hunari, jinsi, madaniy saviyasidan qat‘iy nazar
barcha o‗zbek millatiga mansub kishilar foydalanadi, shunga ko‗ra ular
umumiste‘moldagi so‗zlar deb ham yuritiladi. Umumiste‘moldagi so‗zlarning
ma‘nosi hammaga tushunarli bo‗ladi. Bu so‗zlar ijtimoiy hayotning barcha
sohalariga, barcha so‗z turkumlariga oid bo‗ladi. Umumiste‘moldagi so‗zlarning
ko‗p qismini umumturkiy so‗zlar va o‗zbekcha so‗zlar tashkil etadi.
Boshqa tillardan kirgan so‗zlar ham o‗zbek xalqining barchasiga tushunarli bo‗lsa,
ular ishlatilish doirasiga ko‗ra chegaralanmaydi. Masalan, arab tilidan o‗zlashgan
shamol, soat, inoq, dohiy, mag‗ rur, hafa, maqol, hayot, millat, hikoya so‗zlari;
tojik tilidan o‗zlashgan go‗sht, non, sozanda, suhbat, sabzavot, ombur kabi so‗zlar;
rus tili va rus tili orqali boshqa tillardan kirgan traktor, kino, teatr, tsirk, kartoshka,
fabrika, zavod kabi so‗zlar umumxalq tilida qo‗llanadi.
Demak, ishlatilish doirasi chegaralanmagan so‗zlar o‗z qatlamga ham, o‗zlashgan
qatlamga ham oid bo‗lishi mumkin.
Ishlatilish doirasi chegaralangan leksika. Tildagi so‗zlarning umumxalq tomonidan
ishlatilmaydigan qismi ishlatilish doirasi chegaralangan leksika deyiladi. Bunday
so‗zlarning ishlatilishi ma‘lum sabablarga ko‗ra chegaralangan bo‗ladi. Ishlatilish
darajasi chegaralangan leksikaga dialektal so‗zlar, atamalar, jargon va argolar
kiradi.
Dialektal leksika ishlatilish territoriyaga ko‗ra chegaralangan so‗zlar bo‗lib, ular
adabiy tilga kirmaydi. Ma‘lum bir xududdagi kishilar nutqida qo‗llanib, ulargagina
tushunarli bo‗lgan so‗zlar sheva so‗zlari deyiladi. SHeva so‗zlari yig‗indisi
dialektizm deb yuritiladi. Dialektizm – grekcha so‗z bo‗lib, dialektos – «tilning
mahalliy ko‗rinishi» demakdir. SHuning uchun dialektizm umumtilning mahalliy
ko‗rinishi bo‗lgan dialektlarga xosdir.
Misollar: qorinja (chumoli), g‗ o‗z (yong‗ oq), karvich (g‗isht) – Xorazm; norbon
(narvon), bodrak (varrak), poku (ustara) – Buxoro; mishiq (mushuk) - Farg‗ ona;
inak (sigir), mo‗rcha (chumoli), pishak (mushuk) - Samarqand shevasida.
SHevadagi ba‘zi so‗zlar adabiy tilda ham bo‗lishi mumkin. Lekin ular boshqa-
boshqa ma‘nolarni bildiradi. Masalan: kosa so‗zi Xorazm shevasida «piyola»
ma‘nosini, adabiy tilda «suyuq ovqat soladigan idish», lagan so‗zi Xorazm
shevasida kir yuvadigan tog‗ ora, adabiy tilda «quyuq ovqatlarni soladigan idish»
ma‘nosini bildiradi.
Yozuvchilar badiiy asarda mahalliy koloritni berish, qahramonning nutqini
individuallashtirish, uning qaerlik ekanini, tilidagi xususiyatlarni ko‗rsatish
maqsadida sheva so‗zlardan foydalanadi.
Kasb-hunar leksikasi. O‗zbek xalqi qadimdan turli kasb-hunar bilan shug‗ullanib
keladi. SHuning uchun O‗zbekistonda kasb-hunar tarmoqlari taraqqiy etgan.
Jumladan, kulochilik, qashshoqlik, kashtachilik, duradgorlik, terimchilik, ovchilik,
chorvachilik, kosibchilik va hokazolar shular sirasiga kiradi. Turli kasb-hunarga
doir so‗zlar kasb-hunar leksikasi deyiladi. Hozirgi o‗zbek tili leksik tarkibida kasb-
hunarga doir so‗zlarga boy. Masalan: kulolchilikda dog‗ chil (xum yasashda
ishlatiladigan asbob), aspak yoki ob yog‗ och, bandak, bog‗ich (idish chetini
tekislash uchun ishlatiladigan latta, charm yoki kigiz parchasi) kabi so‗zlar,
suvoqchilik sohasida bozi (tokcha yoki), andava (asbob), loykash (kishi), mola
gazcho‗p (asbob) kabi maxsus so‗zlar bor. Ular shu hunar egalari tilida qo‗llanadi
va ular uchun tushunarlidir.
Yozuvchilar badiiy asarlarda qahramonlarning mehnat faoliyatini ko‗rsatishda
kasb-hunarga doir so‗zlardan foydalanadilar.
Atamalar. Fan-texnika, xalq xo‗jaligi, qishloq xo‗jaligiga doir ilmiy tushunchalarni
aniq ifodalaydigan so‗zlar atamalar deyiladi. Fan-texnika va ishlab chiqarish
sohasida qo‗llanadigan terminlarning jami terminologiya (terminologik leksika)
deb yuritiladi. Masalan: fonetika, leksika, morfologiya, morfemika, sintaksis –
tilshunoslikka oid; kvadrat, ildiz, teorema – matematikaga doir; sifatlash,
o‗xshatish, jonlantirish – adabiyotshunoslikka doir atamalardir. Hozirgi kunda
dunyoda fanning 500 dan ortiq tarmoqlari bor, ular har tomonlama taraqqiy
etmoqda. Bu tilda atamalarning boyib borishiga olib keladi. Atamalar ilmiy nutqda
qo‗llanadi va ular bir ma‘noli bo‗ladi.
Ba‘zi atamalar o‗zbek tilida so‗zlashuvchi barcha kishilar nutqda qo‗llanib
ommalashib ketishi mumkin. Bunda ular ishlatilish doirasi chegaralanmagan
umumxulq so‗ziga aylanadi. Masalan, o‗qituvchi, kitob, daftar, dars kabi.
Jargon va argolar. O‗tmishda xalqni ekspluatatsiya qiladigan sinf vakillari, saroy
ahllari, mansabdor shaxslar, savdogarlar, qalandar, maddohlar, xalqni aldab
yuruvchi gadoylar, o‗g‗ rilar, firibgarlar o‗z niyatlarini xalqdan yashirish uchun
o‗zlariga tushunarli so‗z va iboralardan foydalanganlar.
Tilda sinfiy ayirmalikni ko‗rsatib turadigan bunday so‗zllar «sinfiy dialektning
so‗zlari» - jargonlar deb yuritiladi.
Ayrim ijtimoiy guruhlar tomonidan yaratilib, umumxalq tilidan farq qiladigan
dabdabali so‗z va iboralar jargonlar deyiladi. Masalan, oftobi olam (podsho),
husni mutlak (xudo), nishoni oliy mon, shoe‘ qiling (bildiring), mal huz emas
(mulohaza qilingan emas), ne‘mati jannat (yor, mahbuba), shavaqqu‘ aylang (umid
bilan kuting), tanzil (foyda).
O‗g‗ rilar, qimorbozlar orasida qo‗llanadigan so‗zlar argolar deb yuritiladi; loy
(pul), xit (militsioner), bedana (to‗pponcha), xitola (o‗g‗irla), zamri (jim tur),
atamri (gapir), atanda (qoch) kabi.
Qadimda savdogarlarning, otarchilarning ham argolari bo‗lgan: yakan (pul), joyi
(yo‗q), xasut (non), dax (yaxshi, durust) – otarchilar argosi; sar yoki sari piyoz
(ming so‗m), saru nimsar (bir ming besh yuz so‗m), kapara (olti ming
so‗m).Tilning tarixiy taraqqiyoti davomida uning barcha bo‗limlarida, jumladan,
leksikasida ham o‗zgarishlar yuz beradi. Bunda tildagi ba‘zi so‗zlar eskirib,
iste‘moldan-ishlatilishdan chiqib ketadi yoki yangi tushunchalarni nomlovchi
so‗zlar paydo bo‗ladi. Bu hodisalar tilning leksik tarkibini 2 qatlamga ajratishni
taqazo etadi:
1. Zamonaviy qatlam (neytral qatlam).
2. Eskirgan qatlam.
3. Yangi qatlam.
Zamonaviy qatlam. Bu qatlam o‗zbek tili leksikasining asosiy qatlami bo‗lib, uni
umumxalq leksikasiga – ishlatilish doirasi chegaralanmagan leksikaga oid so‗zlar,
shuningdek, atamalar, kasb-hunarga doir so‗zlar tashkil etadi. Bu qatlamdagi
so‗zlar yangilik bo‗yog‗iga ham, eskilik bo‗yog‗iga ham ega bo‗lmaydi.
Zamonaviy qatlamda so‗zlarning nutqda ko‗p yoki kam ishlatilishi, barcha
kishilarning ishlatishi yoki ma‘lum guruh kishilari nutqidagina ishlatilishi asosga
olinmaydi.
Demak, yangilik va eskilik bo‗yog‗iga ega bo‗lmagan so‗zlar eskirgan qatlam.
So‗z ifodalaydigan predmet yoki tushuncha hayotda yo‗qolishi, yoki ularning
ma‘nosini ifodalaydigan boshqa so‗zlarning paydo bo‗lishi munosabati bilan ayrim
so‗zlar asta-sekin qo‗llanilmay unutila boradi. Ular nutqda kam qo‗llanadi.
Ularning ba‘zilarini tushunish mumkin, ayrimlarini ko‗pchilik tushunmaydi, ular
badiiy va ilmiy adabiyotlarda qo‗llansa, izoh talab etadi. Eskilik bo‗yog‗iga ega
bo‗lgan so‗zlar eskirgan leksika deyiladi. Eskirgan leksika 2 turga ajratiladi:
1. Tarixiy so‗zlar yoki istorizmlar.
2. Arxaik so‗zlar yoki arxaizmlar.
Tarixiy so‗zlar o‗tmishdagi narsa va hodisalarning nomi bo‗lgan, ammo hozir
eskirib qolgan so‗zlar tarixiy so‗zlar deyiladi. Tarixiy so‗zlar jamiyatda yo‗q bo‗lib
ketgan narsalar, shaxslar haqida gap borganda qo‗llaniladi. Hozirgi tilda ularning
sinonimii yo‗q. Masalan: foytun, yasovul, taxt, kanizak, dinor (tilla pul), chaqirim
(1 km), tosh (8 chaqirim – 8 km), gaz (71 sm), botmon (176, 128 kg), misqol (4,25
g.), miri (5 tiyin).
Ba‘zi so‗zlar til taraqqiyoti davomida turli xil narsalarni ifodalaydigan bo‗lib
qoladi. Bunday so‗zlarning bir ma‘nosi eskirsa, ikkinchi xil ma‘nosi zamonaviy
qatlamda ishlatiladi.
Masalan: boy so‗zining ma‘nosini qiyoslang: Boy Yo‗lchini zimdan kuzatdi
(Oybek). Sen boy bo‗laman deb nima ishlarni qilmading, oqibati nima bo‗ldi?
Arxaik so‗zlar. Hozir mavjud bo‗lgan narsa-hodisalarning eskirib qolgan nomlari
arxaik so‗zlar deyiladi. Arxaik so‗zlar yig‗indisi arxaizmlar deyiladi. Arxaizm –
grekcha so‗z bo‗lib, archaios – «qadimgi» degan ma‘noni bildiradi.
Eskirgan so‗z ifoda etayotgan narsa-hodisalar hozirgi hayotda bor bo‗lgani uchun
uning eskirgan nomini almashmay oladigan zamonaviy qatlamga oid so‗z mavjud
bo‗ladi. Aslida bir narsaning birdan ortiq nomi bo‗lsa, ulardan til taraqqiyoti
qonuniyatlariga javob bera oladigan tilda saqlanib qoladi, javob bera olmaydigani
eskilik bo‗yog‗iga ega bo‗lib, ishlatilmay qolib ketadi. Masalan, sekretar – kotib,
mirzo, kotiba. Ular ichidan kotib so‗zi hozirgi kunda kishilar tomonidan keng
ko‗lamda qo‗llanilyapti. Sekretar so‗zi eskirib, arxaiklashib qolgan. Arxaik so‗zlar
so‗zlovchining ko‗z oldida iste‘moldan chiqib ketayotgan so‗zlardir revolyutsiya
(inqilob), tuman (rayon), viloyat (oblast), baynalmilal (internotsional).
Masalan: bitik (kitob), ulus, budun (xalq), o‗miz (ko‗krak) kabi.
So‗zlar butun holda arxaiklashishi yoki uning biror ma‘nosi arxaiklashishi
mumkin. SHunga ko‗ra ular: a) leksik arxaizmlar; b) semantik arxaizmlar tarzida
ikki xil bo‗ladi.
Leksik arxaizmda so‗z eskiradi: gulgun, siymo (obraz).
Semantik arxaizmda ma‘no eskiradi: chechak – «gul» ma‘nosida eskirgan, bekat –
karvonlar to‗xtaydigan joy ma‘nosida eskirgan, bag‗ir – «jigar» ma‘nosida
eskirgan, davlat – «boylik» ma‘nosida eskirgan.
Arxaiklashish iboralarda ham, grammatik hodisalar doirasida ham yuz beradi.
Iboralarning arxaiklashishi holati ko‗p, lekin grammatik hodisalarning
arxaiklashishi ham uchraydi: dasti alif –lom qilib, gardonini ham qilib, yoqasini
chop etmoq (iboralar); sifatdoshning –din, -mish shakllari, ravishdoshning –bon, -
ibon shakllari, -dur – kesimlikni ko‗rsatuvchi bog‗lama eskirgan grammatik
shakllardir.
Fonetik arxaizmlar ham mavjud bo‗lib, unda tovush eskiradi: sobun, qaboq kabi
(sovun, qovoq).
Neologizmlar. Kundalik hayotimizdagi angi narsalarni, ularning belgilarini,
yangicha munosabatlarni, umuman yangi tushunchalarni ifoda etish ehtiyoji bilan
yuzaga kelgan so‗zlar yoki yangi ma‘noda qo‗llangan eski so‗zlar neologizmlar
deyiladi. Neologizm grekcha so‗z bo‗lib, neos – «yangi» degan ma‘noni bildiradi.
Neologizm yangilik bo‗yog‗iga ega bo‗lgan so‗zlardir. Masalan: bakalavr,
magistratura, komp‘yuter, komp‘yuter texnologiyasi, marketing, supermarket kabi.
Neologizmlar yangi paydo bo‗lgan paytda, ishlatilish doirasiga ko‗ra
chegaralangan leksikaga kiradi. Neologizmni ma‘nosi tushunarlilik kasb etsa, xalq
orasida ommalashib ketishi mumkin. Bunda u yangilik bo‗yog‗ini yo‗qotadi va
umumxalq so‗ziga aylanadi. Masalan: brigada, televizor, traktor, kosmos,
kosmonavt va hokazo.
Ba‘zi neologizmlar yangiligicha qolib ketishi, ishlatilish doirasi chegaralangan
leksikadan o‗rin olib qolishi mumkin. Demak, neologizm – nisbiy tushuncha.
CHunki har bir davr o‗z neologizmiga ega bo‗ladi.
So‗z yoki so‗zning ma‘nosi neologizm bo‗lishi mumkin.
So‗z neologizm bo‗lsa, leksik neologizm deb yuritiladi: broker, ...
Leksik neologizmlar tamomila yangi, hali o‗zlashib ketmagan so‗zlardir. Bunday
so‗zlar: 1) o‗zbek tilida avvaldan mavjud bo‗lgan so‗z va yasovchi qo‗shimchalar
bilan yasalgan yangi so‗zlardir: etti yillik; 2) boshqa tildan kirgan hali umumxalq
tiliga singib o‗zlashib ketmagan yangi so‗zlardir: magistr, bakalavr.
Leksik ma‘nolardan biri yangi bo‗lsa, semantik neologizm deb yuritiladi. Masalan:
Yo‗ldosh (yer yo‗ldoshi), payvandchi (metallni ulovchi).Til nafaqat axborot
uzatish vazifasini, balki shu bilan birgalikda, axborot uzatuvchining axborotga
hissiy munosabatini ham ifodalaydi. Lisoniy tizimda bu hissiy munosabatni
tashuvchi turli vosita mavjud. Ulardan biri leksemadir. Ana shu jihatidan o‗zbek
tili leksemalari bo‗yoqsiz va bo‗yoqdor qatlamga bo‗linadi.
Bo‗yoqsiz leksika. O‗zbek tili lug‗at tarkibidagi leksemaning ko‗pchiligi
so‗zlovchining hissiy munosabatini ifodalovchi bo‗yoqdan xoli bo‗ladi. Bunday
birlik bo‗yoqsiz leksema. Masalan, [bor], [yo‗q], [katta], [mazali], [daryo],
[urmoq], [chiroyli], [tez], [husn] kabi leksemalar borliq hodisalarini boricha aks
ettiradi va unga so‗zlovchining munosabatini ifodalamaydi. Boshqacha aytganda,
bo‗yoqsiz leksemaning kishi hissiy munosabatini ifodalovchi ifoda semalari nol‘
darajada bo‗ladi. Biroq bu leksemaning bo‗yoqsizligi nisbiy, ya‘ni faqat lisonda.
Nutqda har qanday bo‗yoqsiz leksema ham bo‗yoq kasb etishi mumkin. Masalan,
[katta] leksemasining lisoniy mohiyati - sememasi bo‗yoqsiz. Biroq u nutqda
boshqa nolug‗aviy tajallilar bilan qorishib, bo‗yoq kasb etadi. Dengiz k-a-tta edi
gapida fonetik tajalli ta‘sirida [katta] leksemasi bo‗yoqdor nutqiy birlikka
aylangan.
Bo‗yoqdor leksika. Bunday leksemaning kishi hissiy munosabatini
ifodalovchi ifoda semasi bo‗rtib turadi: [ulkan], [badnafs], [qiltiriq], [oniy],
[tashrif], [oraz], [yovqur], [mahliqo], [badbashara] va h.
Bo‗yoqdor leksemaning ifodaviyligi ijobiy yoki salbiy bo‗lishi mumkin.
SHunga ko‗ra bo‗yoqdor leksemalar ijobiy bo‗yoqdor leksema va salbiy bo‗yoqdor
leksemaga bo‗linadi.
Ijobiy bo‗yoqdor leksema so‗zlovchining borliq hodisasiga ijobiy
munosabatini ifodalaydi va ular sememalarida tegishli ifoda semalari ijobiy
bo‗ladi. Misollar: 1.Onam deganimda, oqsoch, jafokash munis va mehribon
chehrang bo‗lar namoyon (G‗.G‗ul.). 2. U hamisha kulib, jilmayib turadigan
mehribon chehrani ko‗rmadi (M.Ism.). 3.Orazin yopqoch, ko‗zimdan sochilur har
lahza yosh (Nav.)
Salbiy bo‗yoqdor leksema borliq hodisasiga so‗zlovchining salbiy
munosabatini ifodalaydi va ular sememasida salbiy munosabatni ifodalovchi sema
bo‗rtib turadi. Misollar: 1. So‗ngra yakkam-dukkam iflos tishlarini yashirgan
og‗zini katta ochib esnadi, go‗yo uning butun badburush yuzini og‗iz qopladi
(Oyb.) 2. U bir ko‗ngli borib, muttaham qozining tumshug‗iga tushirgisi, yo iflos
basharasiga tupurgisi keldi. (M.Ism.)
Ijobiy bo‗yoqdor leksema nutqda salbiy bo‗yoqdor leksema o‗rnida
voqelanishi mumkin. 1. Jamolingizni (―basharangizni‖ ma‘nosida) boshqa
ko‗rmay! 2. Rosa xursand qildingiz (―xafa qildingiz‖ ma‘nosida).
Leksemaning ijobiy va salbiy bo‗yog‗ini ijobiy va salbiy ma‘nodan farqlash
kerak. Masalan, [yaxshi] leksemasi ijobiy ma‘noga ega, ammo uning ifoda semasi
bo‗yoqdorlikni ko‗rsatmaydi, ya‘ni u bo‗yoqsizdir. [xunuk] salbiy ma‘noga ega
bo‗yoqsiz leksema.
Uslubiy xoslanganlik jihatidan o‗zbek tili leksikasi
Leksema nutq uslubiga munosabatiga ko‗ra uslubiy betaraf va uslubiy xoslangan
turlarga ajraladi.
Uslubiy betaraf leksika. Uslubiy betaraf leksema barcha uslublarda birdek va
bab-baravar ishlatilaveradi va uning ifoda semalarida uslubga munosabat «uslubiy
betaraf» deb beriladi: [kel], [bor], [o‗t], [ket], [kitob], [qalam], [stol], [mashina],
[oq], [qora], [tez], [sovuq], [faqat], [lekin] va h. Lekin nutqda ko‗chma ma‘noda
ishlatilganda, bu ma‘nosi bilan ayrim uslubga xoslanib qoladi. Masalan, [sovuq]
leksemasi «xunuk» ma‘nosida (sovuq rangli) faqat so‗zlashuv yoki badiiy uslubga
xos.
Uslubiy xoslangan leksika. Uslubiy xoslangan leksikani uchga bo‗lish
mumkin: a) kitobiy leksika; b) badiiy leksika; v) so‗zlashuv leksikasi.
Ilmiy, rasmiy va publitsistik leksikaga mansub birliklar umumlashtirilib,
kitobiy leksika deb yuritiladi:
ilmiy leksikaga oid birlik: [integral], [meridian], [tangens], [olmosh], [bo‗lish],
[ko‗paytirish];
rasmiy leksikaga oid birlik: [bayonnoma], [buyruq], [farmon], [qo‗mita], [sessiya],
[tashkilot];
publitsistik leksikaga oid birlik: [jangovar], [mafkura], [ilg‗or], [ittifoq], [jahon],
[afkor].
Bunday leksemaning uslubga xoslikni ko‗rsatuvchi ifoda semasi «ilmiy
nutqqa xos», «rasmiy nutqqa xos», «publitsistik nutqqa xos» deb belgilanadi.
Badiiy leksikaga ifoda semalari sirasida «badiiy nutqqa xos» semasi mavjud,
badiiylik bo‗yog‗iga ega bo‗lgan leksik birliklar kiradi: Mehnat bilan topadi iqbol
(YO.Mirz.). Uning odobida, uning xulqida, insoniy kamolot mavjud, barqaror
(Uyg‗.). Tabiatan serzavq va har narsaga qiziquvchi bo‗lgan Sodiq uchun har hunar
zavq baxsh etar, ko‗nglini ko‗tarar, sog‗lig‗ini saqlardi (SHuhr.). Kundan kunga
yashnamoqda ko‗rking, jamoling. (/ayr.) Bahorning fikri bulut bosgan osmonday
qorong‗ilashdi-yu, ko‗z oldini tuman chulg‗adi (SH.Rash.). YAxshi qoling, sevgan
yurtu diyorim (Hamz.).
Badiiy nutqda ilmiy, rasmiy, publitsistik va so‗zlashuv uslubiga xos birlik
ham bemalol ishlatilaveradi.
So‗zlashuv leksikasiga oddiy so‗zlashuv nutqiga xos, erkin muomalada
qo‗llaniladigan, adabiy til uchun me‘yor bo‗lmagan leksema kiradi: [ketvorgan],
[po‗rim], [qitday], [mullajiring] kabi. Misollar: O‗ylab ko‗rsam, sarkotib odamga
shundan bop sovg‗a yo‗q ekan. Ruchkaning poshshaxoni, perosi oltindan (N.Saf.).
SHomahdievning qilig‗i ma‘lum: jahli chiqib bir sannab ketsa, uning chakagini
bosish asov tuyani cho‗ktirishdek mashaqqat (A.Muhid.). Qizlaringizni jerkiysiz,
so‗kasiz... Xo‗sh, nima uchun To‗lani yumshoq paxtaga o‗rab papalaysiz?!
(M.Ism.) Jillaqursa juvoldiz bilan qarashay dedim (Oyb.). enang besh-o‗n tanga
pul so‗rab yubordi. Bo‗lsa, chiqarib ber, boyoqishlar chaynab tursin. (Oyb.) Maza
qilib kartoshkani tushirib tursang... (Say.)
So‗zlashuv leksikasiga kiradigan leksemaning tegishli ifoda semasi
«so‗zlashuv nutqiga xos» deb yuritiladi.
Leksemaning uslubiy xoslanganligi ularning boshqa bir uslubda
qo‗llanmasligidan dalolat bermaydi. Masalan, so‗zlashuv uslubi erkin uslub
sanaladi va unda boshqa uslub unsurini bemalol ishlatish mumkin. Ammo
leksemani ma‘lum bir uslubda qo‗llash nutq me‘yoriga muvofiq bo‗lishi lozim.
Dostları ilə paylaş: |