O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus

Mavzu. Asosiy vosita va nomoddiy aktivlar hisobi 
Reja: 
1.
 
Budjet tashkilotlarida asosiy vositalar hisobini tashkil etishning 
maqsadi va vazifalari; 
2.
 
Asosiy vositalar kirimi hisobi; 
3.
 
Asosiy vositalarga eskirish hisoblash va ularni hisobi; 
4.
 
Asosiy vositalarni hisobdan chiqarish va ularni hisobda aks 
ettirish; 
5.
 
 Nomoddiy aktivlar hisobi 
Budjet tashkilotlarida asosiy vositalar hisobi alohida tashkil etiladi. 
Tashkilotlar o’zlarining zimmalariga yuklatilgan vazifalarni bajarish bilan 
bog’liq bo’lgan faoliyatlarini amalga oshirishi, shuningdek ishlab chiqarish 
(ishlar bajarish, xizmatlar ko’rsatish) jarayonida foydalaniladigan, qiymatidan 
qat’i nazar 1 yildan ortiq xizmat qilish muddatiga ega bo’lgan moddiy 
aktivlarni buxgalteriya hisobida asosiy vositalar tarkibida hisobga oladi va aks 
ettiradi. 
Asosiy vositalar – qonunchilikka muvofiq zimmasiga yuklatilgan 
vazifalarni amalga oshirish maqsadida tashkilot tomonidan uzoq vaqt 
davomida (bir yildan ortiq) foydalanadigan, shuningdek, ijaraga berishi 
mumkin bo’lgan moddiy aktivlardir. 
Asosiy vositalar tarkibida quyidagilar hisobga olinadi: imoratlar, inshootlar, 
mashina va uskunalar, kompyuter texnikasi va unga qo’shimcha qurilmalar, 
transport vositalari, kutubxona fondi, uzatkich moslamalari, ishchi va 
mahsulot beruvchi hayvonlar va boshqa asosiy vositalar (muzey boyliklari, 
hayvonot olami eksponatlari, sahna-tomosha vositalari, o’quv kinofilmlari, 
magnit disklari va lentalari, kassetalar va hokazo). 
Qiymati va xizmat muddatidan qat’i nazar, quyidagilar asosiy vositalar 
tarkibiga kiradi: qishloq xo’jaligi mashinalari va uskunalari, katta yoshdagi 
ishchi va mahsulot beruvchi hayvonlar (shu jumladan, maydasi ham), 
kutubxona fondlari, muzey boyliklari (muzey eksponatlaridan tashqari), 
hayvonot olami eksponatlari va namunaviy loyihalashtirishga oid hujjatlar. 

---

12 
Ko’p yillik ko’chatlarga doir kapital xarajatlar har yili, butun ishlar majmui 
tugashidan qat’i nazar, foydalanishga qabul qilingan maydonlarga taalluqli 
xarajatlar summasida asosiy vositalar tarkibiga kiritiladi. 
Asosiy vositalar hisobini tashkil etishda buxgalteriya hisobi oldiga 
quyidagi vazifalar qo’yiladi: 
1.
Moddiy aktivlarni qonunchilikda belgilangan tartibda asosiy vositalar 
tarkibida aks ettirish;
2.
Asosiy vositalarning kelib tushishi, ularning tashkilot ichida joydan-
joyga o’tishi (ko’chishi), tashkilot hisobidan chiqarilishi (jumladan, yaroqsiz 
holga kelganligi sababli), shuningdek, har bir ob’ektning (predmetning, 
komplektning) saqlanishi va to’g’ri foydalanishi ustidan nazorat qilinish; 
3.
Asosiy vositalar xarakatini hujjatlarda to’g’ri rasmiylashtirilish hamda 
hisob registrlarida o’z vaqtida aks ettirilishini ta’minlash; 
4.
Belgilangan tartibda asosiy vositalarga eskirish hisoblash va qayta 
baholash hamda ularni buxgalteriya xujjatlari, hisob registrlarida qayd etib 
borish; 
5.
Asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlari hisobini yuritish;
6.Asosiy vositalarni buxgalteriya hisobvaraqlarda holati va xarakatini aks 
ettirish;
7. Asosiy vositalar bo’yicha o’z vaqtida to’liq hamda aniq buxgalteriya 
axborotlarini shakllantirib berish.
Asosiy vositalar qonunchilik (―1 yanvar holati bo’yicha asosiy fondlarni har 
yili qayta baholashni o’tkazish tartibi to’g’risida‖ Nizom) da belgilangan tartibda 
har yili qayta baholanadi. Asosiy fondlar qiymatini qayta baholash har yili (joriy 
yilning 1 fevraligacha) 1 yanvar holati bo’yicha qayta baholashni o’tkazish 
davrida narxlar darajasidan kelib chiqib o’tkaziladi. 1 yanvar holati bo’yicha 
asosiy fondlarni har yili qayta baholash oldingi qayta baholash natijasida 
olingan ob’ektlarning dastlabki (tiklanish) qiymatidan, yil davomida kelib 
tushgan asosiy fondlar bo’yicha esa - harid qilish qiymatidan amalga 
oshiriladi. 
Er uchastkalari va tabiatdan foydalanish ob’ektlarining qiymati qayta 
baholanmaydi. 
Nizomga ko’ra asosiy vositalarning to’liq tiklanish qiymati 
tashkilotning hohishiga qarab qayta baholashni o’tkazish davrida 1 yanvarga 
shakllangan, baholanayotganlariga aynan o’xshash bo’lgan yangi ob’ektlarga 
hujjatlar asosida tasdiqlangan bozor narxlari bo’yicha alohida ob’ektlar 
qiymatini bevosita hisoblash yo’li bilan yoki asosiy fondlar turlari bo’yicha 
va ularni harid qilish davrlariga bog’liqlikda tabaqalangan asosiy fondlar 
qiymatini o’zgartirish indekslarini qo’llagan holda ayrim ob’ektlarning 
dastlabki (tiklanish) qiymatini indekslash yo’li bilan aniqlanadi. 
Bunda asosiy fondlarning bir turdagi ob’ektlari (markalari, hillari va 
hokazo) bo’yicha yagona usul qo’llaniladi. 
Bevosita qayta baholash usuli qo’llanilganda ob’ektlarning to’liq 
tiklanish qiymatini hujjatlar asosida tasdiqlash uchun tashkilotning hohishiga 
ko’ra quyidagilardan foydalanilishi mumkin: 

---

13 
a) tayyorlovchi tashkilotlar va ularning rasmiy dilerlari, tovar-xom ashyo 
birjalari, ko’chmas mulk birjalaridan yozma shaklda olingan huddi shunday 
mahsulotga doir narxlar to’g’risidagi ma’lumotlar; 
b) qayta baholashni o’tkazish sanasiga va asosiy fondlarni xarid qilish 
sanasiga MB kurslarining nisbati sifatida belgilanadigan hisob-kitob 
koeffitsientini qo’llagan holda harid qilish sanasiga EAVda asosiy 
fondlarning qiymati to’g’risidagi (tasdiqlovchi hujjatlar mavjud bo’lganida) 
ma’lumotlar; 
v) tegishli davlat organlarida mavjud bo’lgan narxlar darajasi to’g’risidagi 
ma’lumotlar; 
g) qayta baholashni o’tkazish davrida ommaviy axborot vositalari va maxsus 
adabiyotlarda e’lon qilingan narxlar darajasi to’g’risidagi ma’lumotlar; 
d) asosiy fondlar qiymati to’g’risida baholovchining hisoboti. 
O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi tomonidan asosiy 
fondlarni qayta baholash chog’ida indeks usulini qo’llash uchun 31 dekabrga 
qadar navbatdagi qayta baholash bo’yicha tegishli indekslar ishlab chiqiladi 
va rasmiy ravishda ommaviy axborot vositalarida e’lon qilinadi. 
Asosiy vositalarning butligi ustidan nazoratni yo’lga qo’yish va ularni 
hisobini tashkil etish uchun har bir ob’ekt (predmet)ga, kutubxona 
fondlaridan tashqari, sakkiz belgidan (asosiy vositalar ko’p bo’lgan hollarda, 
ushbu belgilar soni ham ko’paytirilishi mumkin) iborat inventar raqami 
beriladi.
Asosiy vositalar quyidagilar natijasida tashkilot balansiga kirim qilinadi: 
o
oldi-sotdi shartnomasi bo’yicha ob’ektni sotib olish; 
o
kapital qo’yilmalar tugaganidan so’ng tiklangan ob’ektni qabul 
qilish-topshirish; 
o
beg’araz kelib tushish; 
o
tovar-moddiy zahiralar tarkibidan o’tkazish; 
o
asosiy vositalarning ortiqcha (hisobga olinmagan) ob’ektlarini 
aniqlash; 
o
qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa hollar. 
Asosiy vositalarni buxgalteriya hisobiga kirim qilinishi asosiy 
vositalarning dastlabki qiymati bo’yicha amalga oshiriladi. 
Cotib olingan asosiy vositalar, tugallangan qurilishlar va inshootlar, 
shuningdek, tashkilotning o’zida tayyorlangan asosiy vositalarning dastlabki 
qiymatiga ularning sotib olish narxi va ularga qilingan barcha xarajatlarning 
to’liq summasida, jumladan, mazkur asosiy vositalarni foydalanish uchun 
ishchi holatiga keltirish bilan bevosita bog’liq bo’lgan etkazib berish va 
montaj qilish, o’rnatish, ishga tushirish va boshqa xarajatlarni hisobga olgan 
holda kiritiladi. 
Sotib olingan asosiy vositalarning dastlabki qiymati quyidagi 
xarajatlardan tashkil topadi: 
- etkazib beruvchilarga hamda shartnoma bo’yicha qurilish-montaj ishlarini 
bajarganlik uchun pudratchilarga to’lanadigan summalar; 

---

14 
- asosiy vositalarni sotib olish (qurish) munosabati bilan qonunchilikda 
belgilangan tartibda to’langan soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar 
summalari, shu jumladan bojxona bojlari va yig’imlari (agar ular 
qoplanmasa); 
- asosiy vositalarni sotib olish (qurish) bilan bog’liq axborot va maslahat 
xizmatlari uchun to’langan summalar; 
- asosiy vositalarni etkazib berish (qurish) xatarini sug’urtalash bo’yicha 
xarajatlar; 
- asosiy vositalar ob’ektini sotgan vositachilarga to’lanadigan haqlar; 
- asosiy vositalarni o’rnatish, montaj qilish, sozlash va ishga tushirishga oid 
xarajatlar; 
- aktivdan foydalanish uchun uni ishchi holatga keltirish bilan bevosita 
bog’liq bo’lgan boshqa xarajatlar. 
Tashkilotning o’zida tayyorlangan (qurilgan) asosiy vositalarning 
dastlabki qiymati asosiy vositalarni tiklash (qurish, qurib bitkazish) bo’yicha 
amalga oshirilgan barcha haqiqiy xarajatlar summasi (tannarxi) bo’yicha aks 
ettiriladi.
Beg’araz olingan asosiy vositaning dastlabki qiymati buxgalteriya 
hisobida qabul qilingan sanadagi ularning belgilangan tartibda aniqlangan 
joriy qiymati bo’yicha aks ettiriladi. 
Hisobga qabul qilingan asosiy vositalarning dastlabki qiymatini 
o’zgartirishga asosiy vosita ob’ektlarida amalga oshirilgan qo’shimcha 
qurish, qo’shimcha asbob-uskunalar bilan jihozlash, rekonstruktsiya yoki 
modernizatsiya qilish, qisman tugatish va qayta baholash amalga oshirilgan 
hollarda ruxsat etiladi. 
Qo’shimcha qurish, qo’shimcha asbob-uskunalar bilan jihozlash 
ishlariga asosiy vositalar ob’ektining texnologik yoki xizmat mo’ljalining 
o’zgarishi, oshirilgan ishlar ko’lami va sifatni yanada yaxshilashga doir 
boshqa hollar tufayli qilinishi lozim bo’lgan ishlar kiritiladi. 
Rekonstruktsiya qilish ishlariga ishlab chiqarishni takomillashtirish va 
uning texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarini oshirish bilan bog’liq bo’lgan hamda 
ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish, mahsulot (ishlar, xizmatlar) sifatini 
yaxshilash va nomenklaturasini o’zgartirish maqsadlarida asosiy vositalarni 
rekonstruktsiya qilish loyihasi bo’yicha amalga oshiriladigan mavjud asosiy 
vositalar ob’ektlarini qayta qurish kiritiladi. 
Asosiy vositalar oldi sotdi shartnomasi bo’yicha sotib olinganda,
beg’araz olinganda yuk xati (schyot faktura yoki nakladnoy)ga asosan boshqa 
yuridik yoki jismoniy shaxslardan olinadi. Korxonada raxbar tomonidan 
tuzilgan asosiy vositalarni qabul qilish va hisobdan chiqarish bo’yicha doimiy 
faoliyat qiladigan komissiya tomonidan asosiy vositani balansga qabul qilish 
bo’yicha AV-1 shakldagi Budjet tashkilotlarida asosiy vositalarni qabul 
qilish-topshirish to’g’risida dalolatnoma tuziladi. Bu dalolatnoma ikki 
nusxada tuzilib, raxbar tomonidan tasdiqlanadi va tegishli bo’lgan texnik 
xujjatlar(pasport va boshqalar) ilova qilinadi.

---

15 
Qo’shimcha qurilgan, qo’shimcha asbob-uskunalar bilan jihozlangan, 
rekonstruktsiya yoki modernizatsiya qilingan asosiy vositalar bo’yicha 
tugallangan ishlarni qabul qilish AV-3-son shakldagi qo’shimcha qurilgan, 
qo’shimcha asbob-uskunalar bilan jihozlangan, rekonstruktsiya yoki 
modernizatsiya qilingan asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish bo’yicha 
dalolatnoma bilan rasmiylashtiriladi. Ushbu dalolatnoma mazkur ishlarni 
amalga oshirgan va qabul qilib olgan shaxslar tomonidan imzolanadi. 
Tovar-moddiy zahiralar tarkibidan o’tkazilganda yoki inventarizatsiya 
natijasida asosiy vositalarning ortiqcha (hisobga olinmagan) ob’ektlari 
komissiya tomonidan asosiy vositani balansga qabul qilish bo’yicha AV-1 
shakldagi Budjet tashkilotlarida asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish 
to’g’risida dalolatnoma tuziladi. 
Yuqoridagi xujjatlarga asosan AV-6, AV-8, AV-9 – son inventar 
kartochkalar ochiladi va buxgalteriya yozuvlari berilib 274-son shakldagi 6-
memorial orderda aks ettiriladi. Memorial orderdan 308-son shakldagi bosh 
jurnal kitobi va hisobot shakllariga tushiriladi. 
Budjet tashkilotlarda asosiy vositalarining eskirishi ―Budjet
tashkilotlarining asosiy vositalarining eskirishini aniqlash va buxgalteriya 
hisobida aks ettirish tartibi to’g’risidagi Nizom (O’zbekiston Respublikasi 
Adliya vazirligida 2009 yil 30 oktyabrda 2028-son bilan ro’yxatga olingan)ga 
muvofiq asosiy vositalarining yillik eskirish me’yorlaridan kelib chiqqan 
holda, har yili aniqlanadi va har oyda shu tashkilotlarning buxgalteriya hisobi 
va hisobotida aks ettiriladi. Eskirish imoratlar, inshootlar, uzatkich 
moslamalar, mashina va jihozlar, ish hayvonlari va transport vositalari, ishlab 
chiqarish (ashyolarni ham qo’shib) va xo’jalik inventarlari hamda foydalanish 
mumkin bo’lgan yoshga etgan ko’p yillik daraxtlar, butalar va boshqa asosiy 
vositalar bo’yicha aniqlanadi va hisobga olinadi. Vazirliklar, davlat 
qo’mitalari va idoralari, zarur hollarda, o’zlarining tizimidagi tashkilotlarda 
asosiy vositalarning eskirishi me’yorlarini asosiy vositalarning texnik shartlari 
yoki tayyorlovchi-tashkilotlar tavsiyalariga muvofiq asosiy vositalar 
ob’ektlarining samarali foydalanish muddatini hisobga olgan holda, tegishli 
qonunchilik bilan belgilangan me’yorlardan oshmagan holda o’rnatilgan 
tartibda belgilashlari mumkin. Asosiy vosita ob’ektlarida amalga oshirilgan 
qo’shimcha 
qurish, 
qo’shimcha 
asbob-uskunalar 
bilan 
jihozlash, 
rekonstruktsiya yoki modernizatsiya natijasida dastlabki qabul qilingan 
me’yoriy ko’rsatkichlari yaxshilanishi (oshirilishi) hollarda tashkilotlar shu 
ob’ektning amalga oshirilgan qo’shimcha qurish, qo’shimcha asbob-uskunalar 
bilan jihozlash, rekonstruktsiya yoki modernizatsiya ishlari tugatilgan oydan 
keyingi hisobot oyining birinchi sanasidan boshlab shu ob’ektning samarali 
foydalanish muddatini qayta ko’rib chiqadilar. 
Beg’araz olingan asosiy vositalar ob’ektlarining samarali foydalanish 
muddati quyidagicha aniqlanadi: 
- tashkilotlardan olinganlar uchun – amalda foydalanilgan muddatlarini va 
avval hisoblangan eskirish summasini hisobga olgan holda; 
- boshqa yuridik va jismoniy shaxslardan olinganlar uchun – tashkilotlarda 

---

16 
doimiy ishlaydigan inventarlash komissiyasi tomonidan belgilangan 
ob’ektning bozor bahosi va foydalanish muddatidan kelib chiqqan holda. 
Eskirish quyidagi asosiy vositalar bo’yicha aniqlanmaydi: arxitektura va 
san’atning noyob yodgorliklari bo’lgan imoratlar va inshootlar, kabinet va 
laboratoriyalarda 
joylashgan 
o’quv ishlari va ilmiy maqsadlarda 
foydalaniladigan jihozlar, eksponatlar, nusxalar, amaldagi va amal 
qilmayotgan modellar, maketlar va boshqa ko’rgazmali qo’llanmalar, 
mahsuldor qora mollar, hayvonot olami eksponatlari (hayvonot bog’i va 
shunga o’xshash tashkilotlarda), foydalanish mumkin bo’lgan yoshga 
etmagan ko’p yillik ko’chatlar, kutubxona fondlari, filmlar fondi, sahnaga 
qo’yish uskunalari, badiiy va muzey buyumlari. 
Asosiy vositalar ob’ekti bo’yicha eskirish hisoblash mazkur ob’ekt 
asosiy vositalar tarkibiga qabul qilingan oydan keyingi oyning birinchi 
sanasidan boshlanadi hamda mazkur ob’ektning dastlabki (tiklanish) qiymati 
doirasida yoxud bu ob’ektni balansdan hisobdan chiqarilguncha amalga 
oshiriladi. 
Hisobot yili mobaynida asosiy vosita ob’ektlari bo’yicha eskirish 
har oyda yillik eskirish summasining 1/12 miqdorida hisoblanadi. Asosiy 
vosita ob’ektlari bo’yicha eskirish hisoblash asosiy vositalarning dastlabki 
(tiklanish) qiymati to’liq qoplangan yoxud bu ob’ekt balansdan hisobdan 
chiqarilgan oydan keyingi oyning birinchi sanasidan boshlab to’xtatiladi. 
Asosiy vositalar ob’ektining samarali foydalanish muddati mobaynida 
eskirish 
hisoblanishi 
to’xtatilmaydi, ob’ektlarda amalga oshirilgan 
qo’shimcha 
qurish, 
qo’shimcha 
asbob-uskunalar 
bilan 
jihozlash, 
rekonstruktsiya, modernizatsiya, texnik qayta jihozlash ishlari olib borilishi 
tufayli to’liq to’xtatilgan hollar bundan mustasno. 
Asosiy vosita ob’ektlari bo’yicha eskirish hisoblash hisobot davrida amalga 
oshiriladi va buxgalteriya hisobida tegishli hisobot davrida aks ettiriladi. 
Eskirish hisoblash asosiy vositalar ob’ektlari qiymatining 100 foizidan 
oshib ketishi mumkin emas. Hisobot yili mobaynida buxgalteriya hisobi va 
hisobotlarda asosiy vositalarning qayta baholanishi, kirim qilinishi va 
hisobdan chiqarilishi (eskirganligi tufayli tugatilishi munosabati bilan ularni 
hisobdan chiqarilishi natijasida ham) hisobiga eskirishning umumiy summasi 
o’zgarishi mumkin. 
Har oyda hisoblangan eskirish summasi tegishli inventar kartochkalar 
(kitoblar)da asosiy vositalar ob’ektlari bo’yicha hisobi yozib borilmaydi. Agar 
asosiy vositalar tugatilayotganda yoki boshqa tashkilotga berilayotganda, 
shuningdek ob’ektlarni eskirishining yillik me’yori belgilangan tartibda 
o’zgartirilayotgan bo’lsa, asosiy vosita ob’ektlarining butun foydalanish 
muddati mobaynida hisoblangan to’liq eskirish summasi alohida inventar 
ob’ektlari bo’yicha aniqlanadi. 
Avval foydalanishda bo’lgan asosiy vositalar bir tashkilotdan boshqasiga 
berilayotganda, shuningdek tugatilishi sababli hisobdan chiqarilayotganda 
ob’ektlarning dastlabki (tiklanish) qiymati o’rnatilgan tartibda hisoblangan 
eskirish summasi ko’rsatilgan holda tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi. 

---

17 
Asosiy 
vositalarga 
belgilangan 
me’yorlar 
bo’yicha 
eskirish 
hisoblanganda 
buxgalteriya 
tomonidan 
buxgalteriya 
raschyotlari, 
ma’lumotnomalari tuzilib ushbu xujjatlarga asosan buxgalteriya yozuvlari 
berilib, 274-son shakldagi memorial orderda aks ettiriladi. Memorial orderdan 
308-son shakldagi bosh jurnal kitobi va hisobot shakllariga tushiriladi. 
Budjet tashkilotlarida asosiy vositalarni hisobdan chiqarilishi ―Asosiy 
vositalarni balansdan chiqarish tartibi to’g’risida Nizom‖ (O’zR Moliya 
vazirining 2004 yil 16 avgustdagi 101-son Buyrug’i bilan tasdiqlangan) ga va 
boshqa qonuniy xujjatlarga tartibga solinadi. 
Asosiy vositalar quyidagilar natijasida tashkilot balansidan chiqariladi: 
- tugatish; 
- sotish; 
- beg’araz berish; 
- kamomad yoki yo’qotishning aniqlanishi; 
- qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa hollar. 
Asosiy vositalarni ularning tugatilishi sababli hisobdan chiqarish 
to’g’risida komissiya tomonidan qabul qilingan qaror natijalari Budjet
tashkilotlarida asosiy vositalarni hisobdan chiqarish to’g’risidagi dalolatnoma 
bilan (AV-4-son shakl, byudj.), shu jumladan, transport vositalari bo’yicha 
Budjet tashkilotlarida transport vositalarini hisobdan chiqarish to’g’risidagi 
dalolatnoma (AV-4a-son shakl, byudj.) bilan, kutubxonadagi mavjud 
adabiyotlarni hisobdan chiqarish Budjet tashkilotlari kutubxonasida mavjud 
bo’lgan adabiyotlarni hisobdan chiqarish bo’yicha dalolatnoma (444-son shakl) 
bilan rasmiylashtiriladi. Ushbu dalolatnomalar komissiya tomonidan ikki 
nusxada tuziladi va barcha komissiya a’zolari tomonidan imzolanadi. Birinchi 
nusxasi buxgalteriyaga beriladi, ikkinchi nusxasi asosiy vositalar ob’ektlarining 
saqlanishi uchun javobgar bo’lgan shaxsda qolib, hisobdan chiqarish natijasida 
qolgan moddiy qimmatliklar yoki temir-tersakni omborga topshirish yoki sotish 
uchun asos bo’ladi. Transport vositasini hisobdan chiqarishda buxgalteriyaga 
dalolatnoma bilan birgalikda O’zbekiston Respublikasi Ichki ishlar 
vazirligining Yo’l harakati xavfsizligi davlat xizmati organlarida hisobdan 
chiqarilganligini 
tasdiqlaydigan 
hujjat 
ham 
taqdim 
qilinadi. 
Ushbu 
dalolatnomalar tashkilot rahbari (yoki uning o’rinbosari) tomonidan 
tasdiqlanguniga qadar asosiy vositalarni qismlarga bo’lish va demontaj qilishga 
yo’l qo’yilmaydi. 
Asosiy vositalarni hisobdan chiqarish va joydan-joyga ko’chirish 
operatsiyalarining hisobi 438-son shakldagi jamlanma qaydnomada (9-
memorial orderda) olib boriladi. Jamlanma qaydnomaga yozuvlar har bir 
hujjat bo’yicha yoziladi. Bunda, ―Jami‖ ustunida (tikqatorida) yoziladigan 
hisobdan chiqarilgan va joydan-joyga ko’chirilgan moddiy ashyolar summasi 
subschyotning debet bo’yicha summasiga teng bo’lishi kerak. Oyning oxirida 
subschyot bo’yicha natijalar 308-son shakldagi ―Bosh-jurnal kitobi‖ga 
yoziladi. 
Nomoddiy aktivlar
 -
tashkilot tomonidan ulardan ishlab chiqarish, ishlar 
bajarish, xizmatlar ko’rsatish yoki tovarlarni sotish jarayonida foydalanish 

---

18 
maqsadida yoxud ma’muriy va boshqa funktsiyalarni amalga oshirish uchun 
uzoq muddat mobaynida tutib turiladigan, moddiy-ashyoviy mazmunga ega 
bo’lmagan mol-mulk ob’ektlaridir. 
Aktivlarni buxgalteriya hisobiga nomoddiy aktivlar sifatida qabul 
qilishda bir vaqtning o’zida quyidagi shartlar bajarilishi kerak: 
a) moddiy-ashyoviy tuzilish (shakl)ga ega bo’lmasligi; 
b) aktivlardan mahsulot ishlab chiqarishda, ishlar bajarish yoki xizmatlar 
ko’rsatishda yoxud korxonaning ma’muriy va boshqa funktsiyalari uchun 
uzoq muddat, ya’ni davomiyligi 12 oydan yuqori foydali xizmat muddati yoki 
agar u 12 oydan oshadigan bo’lsa, oddiy operatsion tsikl mobaynida 
foydalanish. 
v) korxona ushbu aktivni keyinchalik qayta sotishni mo’ljallamaydi;
g) ishonchlilik, ya’ni korxonada aktiv va unga bo’lgan mutlaq 
huquqning mavjudligini tasdiqlovchi tegishli ravishda rasmiylashtirilgan 
hujjatlar (patentlar, guvohnomalar, boshqa muhofaza qiluvchi hujjatlar, 
patent, tovar belgisidan voz kechish (sotib olish) shartnomasi)ning 
mavjudligi; 
d) identifikatsiyalash imkoniyati.
Nomoddiy aktiv identifikatsiyalanadigan bo’lib hisoblanadi, agarda u 
quyidagi mezonlardan biriga muvofiq kelsa:
a) ajraladigan bo’lsa, ya’ni uni korxonadan ajratib bo’lsa hamda sotish, 
berib yuborish, ijaraga berish, alohida yoki ular bilan bog’liq aktiv, kontrakt 
yoki majburiyat bilan birga ayirboshlash (gudvilldan tashqari) mumkin 
bo’lsa. 
Agar EHM uchun dasturlar va ma’lumotlar bazasi tegishli asosiy 
vositaning (shu jumladan o’rnatilmagan) tarkibiy qismi hisoblansa, u moddiy 
aktiv ahamiyatiga ega bo’lgan asosiy vosita bilan birga qaraladi. Agar EHM 
uchun dasturlar va ma’lumotlar bazasi tegishli asosiy vositaning tarkibiy 
qismi hisoblanmasa va mutlaq huquq korxonaga tegishli bo’lsa, u nomoddiy 
aktiv hisoblanadi;
b) ushbu huquqlar beriladigan yoki korxonadan yoxud boshqa huquq va 
majburiyatlardan ajraladigan bo’lishidan qat’i nazar, shartnomaviy va boshqa 
yuridik huquqlardan paydo bo’ladi.
Kelgusida korxonaning nomoddiy aktiv bilan bog’liq iqtisodiy foyda 
olish ehtimoli faqatgina quyidagi holda mavjud bo’ladi: 
a) aktivning kelgusida korxonaning iqtisodiy foydasi (daromadi)ning 
ko’paytirishga qodirligi, shuningdek korxonaning aktivdan ushbu maqsadda 
foydalanish niyati isbotlanganda; 
b) korxona kutilayotgan kelgusidagi iqtisodiy foydani topa olishi uchun 
etarlicha resurslar mavjud bo’lganda yoki ularning hammabopligini isbotlash 
mumkin bo’lganda. 
Nomoddiy aktivlarning buxgalteriya hisobi birligi bo’lib inventar ob’ekti 
hisoblanadi. Nomoddiy aktivlarning inventar ob’ekti bo’lib bitta patentdan, 
guvohnomadan, huquqdan voz kechish shartnomasidan va shu kabilardan 
kelib chiqadigan huquqlar jami hisoblanadi. Bir inventar ob’ekti boshqasidan 

---

19 
ajratilishi (identifikatsiyalanishi)ning asosiy belgisi bo’lib, ular tomonidan 
mahsulot ishlab chiqarish, ishlar bajarish yoki xizmatlar ko’rsatishda mustaqil 
vazifalarning bajarilishi yoxud korxonaning ma’muriy va boshqa 
funktsiyalari uchun ishlatilishi hisoblanadi.
Ikkita yoki bir nechta korxona mulkida bo’lgan nomoddiy aktivlar ob’ekti har 
bir korxona tomonidan umumiy mulkdagi uning ulushiga teng miqdorda 
nomoddiy aktivlar tarkibida aks ettiriladi. 
Nomoddiy aktivlarga yuqoridagi talablarga javob beruvchi quyidagi 
ob’ektlar kiritilishi mumkin: 
a) patent egasining ixtiro, sanoat namunalari va foydali modellarga 
bo’lgan mutlaq huquqi; 
b) muallif yoki boshqa huquq egasining EHM uchun dasturlar va 
ma’lumotlar bazalariga bo’lgan mutlaq huquqi; 
v) muallif yoki boshqa huquq egasining integral mikrosxemalarning 
topologiyalariga bo’lgan mutloq huquqi;
g) huquq egasining tovar belgisi va xizmat ko’rsatish belgisiga bo’lgan 
mutlaq huquqi, shuningdek tovar ishlab chiqarilgan joy nomidan foydalanish 
huquqi; 
d) huquq egasining selektsiya yutuqlariga bo’lgan mutlaq huquqi; 
e) gudvill 
j) tabiiy resurslardan foydalanish huquqi, ya’ni er osti boyliklari, atrof-
muhitdagi boshqa resurslar, atrof-muhit to’g’risidagi geologik va boshqa 
ma’lumotlar va shu kabilardan foydalanish huquqi; 
z) er uchastkasidan foydalanish huquqi;
i) boshqa nomoddiy aktivlar (mahsulot ishlab chiqarish, ishlar bajarish 
va xizmatlar ko’rsatish, iqtisodiy va boshqa imtiyozlardan foydalanish huquqi 
va shu kabilar). 
Nomoddiy aktivlar quyidagilar natijasida tashkilot balansiga kiritiladi: 
- ishlab chiqarish tugaganidan so’ng yaratilgan ob’ektni qabul qilish-
topshirish; 
- oldi-sotdi shartnomasi bo’yicha ob’ektni sotib olish; 
- beg’araz kelib tushish; 
- ortiqcha (hisobga olinmagan) nomoddiy aktivlar ob’ektlarini 
aniqlash;
- qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa hollarga ko’ra. 
Cotib olingan, shuningdek tashkilotning o’zida yaratilgan nomoddiy 
aktivlarning dastlabki qiymatiga ularning sotib olish narxi (tannarxi) va 
ularga qilingan barcha xarajatlarining to’liq summasida, jumladan mazkur 
nomoddiy aktivlarni etkazib berish va o’rnatish, ishga tushirish va boshqa shu 
bilan bog’liq xarajatlarni hisobga olgan holda kiritiladi. Jumladan, sotib 
olingan nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymati quyidagi xarajatlardan 
tashkil topadi: 

huquqdan voz kechish (sotib olish) shartnomasiga muvofiq huquq egasi 
(sotuvchi)ga to’langan summalar; 

huquq egasining mutlaq huquqidan voz kechishi (sotib olish) munosabati 

---

20 
bilan amalga oshirilgan ro’yxatdan o’tkazish yig’imlari, davlat bojlari, 
patent bojlari va boshqa shunga o’xshash to’lovlar; 

bojxona bojlari va yig’imlari; 

nomoddiy aktivlarni sotib olish munosabati bilan to’lanadigan soliqlar va 
boshqa majburiy to’lovlar summalari (agar ular qoplanmasa); 

nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog’liq axborot va maslahat 
xizmatlari uchun to’langan summalar; 

nomoddiy aktivlar ular orqali sotib olingan vositachilarga to’lanadigan 
haqlar; 

nomoddiy 
aktivlar 
ob’ektlarini etkazib berish tavakkalchiligini 
sug’urtalash bo’yicha xarajatlar; 

aktivdan maqsadga ko’ra foydalanish uchun uni yaroqli holatga keltirish 
bilan bevosita bog’liq boshqa xarajatlar. 
Sotib olingan nomoddiy aktivlarga haq to’lash bilan bog’liq xarajatlar, 
sotib olish bo’yicha kontraktlarni tayyorlash va ro’yxatdan o’tkazish bilan 
bog’liq xarajatlar hamda aktivlarni sotib olish bilan bevosita bog’liq 
bo’lmagan boshqa xarajatlar nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymatiga 
kiritilmaydi, balki ular sodir bo’lgan hisobot davrida xaqiqiy xarajatlar 
sifatida hisobotlarda aks ettiriladi. 
Tashkilotning o’zi tomonidan yaratilgan (ishlab chiqilgan) nomoddiy 
aktivlarning boshlang’ich qiymati ushbu nomoddiy aktivlarni ishlab 
chiqarishga sarflangan haqiqiy xarajatlar summasi sifatida aniqlanadi.
Nomoddiy aktivlar chet el valyutasi hisobiga sotib olinishida sotib 
olinayotgan nomoddiy aktivlarning qiymati operatsiya sodir etilgan sanadagi 
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki kursi bo’yicha chet el valyutasini 
so’mga hisoblab o’tkazish yo’li bilan aniqlanadi. 
Nomoddiy aktivlar kirimi hisobi buxgalteriya hisobida belgilangan 
tartibda buxgalteriya birlamchi, yig’ma va hisob registrlarida aks ettiriladi. 
Jumladan: 
nomoddiy aktivlar tashkilot tomonidan yaratilaganda nomoddiy aktivni 
barpo etish to’g’risida shartnoma, ob’ektni barpo etishga ketgan xarajatlarni 
tasdiqlovchi xujjatlar, ob’ektni kirim qilib olish to’g’risidagi dalolatnoma; 
Oldi-sotdi shartnomasi bo’yicha ob’ektni sotib olishda xuquqlar 
berilganligi to’g’risida shartnoma, amalga oshirilgan to’lovlarni tasdiqlovchi 
xujjatlar, qabul qilib olish dalolatnomasi; 
Beg’araz kelib tushishi bo’yicha xuquqlar berilganligi to’g’risida 
shartnoma, qabul qilish dalolatnomasi, baxolash dalolatnomasi.
Ortiqcha (hisobga olinmagan) nomoddiy aktivlar ob’ektlarini aniqlash 
bo’yicha inventarizatsiya dalolatnomasi.
Nomoddiy aktivlar kirimi bilan bog’liq xarajatlar xar bir inventar ob’ekt 
bo’yicha jamlanma qaydnoma tuzilib buxgalteriya ma’lumotnomasi asosida 
AV-6 shakldagi inventar kartochka ochiladi, buxgalteriya yozuvlari berilib 6-
memorial order yoki 274-son shakldagi memorial order , memorial orderga 
asosan 308-son shakldagi bosh jurnal kitobi va hisobot shakllariga tushiriladi.

---

21 
Nomoddiy aktivlar foydalanishga yaroqsiz holga kelguniga qadar 
hisobda aks ettiriladi. Foydalanishga yaroqsiz holga kelgan nomoddiy aktivlar 
belgilangan tartibda hisobdan chiqariladi.
Nomoddiy aktivlar quyidagilar natijasida tashkilot balansidan hisobdan 
chiqariladi: 
-tugatish; 
-sotish; 
-beg’araz berish; 
-kamomad yoki yo’qotishning aniqlanishi; 
-qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa hollar. 
Nomoddiy aktivlarni hisobdan chiqarilishi bilan bog’liq operatsiyalarni 
buxgalteriya hisobida aks ettirish uchun quyidagi xujjatlar rasmiylashtiriladi: 
tugatish bo’yicha amal qilish muddati tugaganligi tufayli hisobdan 
chiqarilganda – hisobdan chiqarish to’g’risidagi dalolatnoma; 
sotish bo’yicha – shartnoma, xaq olinganligini tasdiqlovchi to’lov 
xujjatlari, chiqib ketish to’g’risida dalolatnoma; 
beg’araz berilish bo’yicha - chiqib ketish to’g’risida dalolatnoma; 
kamomad yoki yo’qotishning aniqlanishi bo’yicha – inventarizatsiya 
dalolatnomasi. 
Nomoddiy aktivlarni chiqib ketishiga oid buxgalteriya xujjatlariga 
asosan buxgalteriya yozuvlari berilib 274-son shakldagi memorial order 
rasmiylashtiriladi. Memorial orderga asosan 308-son shakldagi bosh 
jurnal kitobi va hisobot shakllariga tushiriladi.