O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

Yoyilma konusi – doimiy yoki vaqtincha oqar suvlar tor va qirlar orasidan 
tekislikka yoki vodiylarning kengroq qismiga chiqqan joyda suv keltirgan 
jinslarning to‗planishidan hosil bo‗lgan yarim konus ko‗rinishdagi salgina qabariq 
relef shakli Yo. k-lari har-xil kattalikdagi chaqiq va uvoq tor
jinslari to‗plamidan 
iborat.
Yonbag‘ir – bo‗rtma, baland relef shakllarining (tog‗lar, tepalar, do‗nglar) 
atrofdagi pastliklar bilan tutashgan yon qismlari. Yonbag‗irlar shakliga ko‗ra botiq, 
tekis, qabariq bo‗ladi.
Jarlik – tog‗li o‗lkalardagi tik yonbag‗irlar, daryolar baland terrasalarining tik 
kesilgan chekkalari, dengizlarning urilma to‗lqinlari hosil qilgan baland 
qirg‗oqlari. Daryolar qalin lyoss jinslarning ostini yuvishi natijasida ham J. hosil 
bo‗ladi. Tektonik yoriqlar bo‗ylab uzilmalar ro‗y berishidan ham J. vujudga keladi. 
J-larni odatda yon jarlar kesib tushgan bo‗ladi. 
Zonallik – Yer geografik qobig‗ining Yer yuzida Quyosh issiqligining 
geografik kengliklar bo‗yicha notekis taqsimlanishi va yog‗in miqdorining har 
xilligi natijasida tabiiy holda turli tabiatli qismlarga bo‗linishi qonuniyati.
Iqlim – Yer yuzasi biror joyi ob-havosining ko‗p yillik rejimi. Iqlim Quyosh 
radiatsiyasi, yer yuzasining holati va atmosferadagi havo harakatlari hosilasidir. 

---

74 
Qarang. Iqlim hosil qiluvchi omillar. Iqlim ob-havodan farq qilib, barqaror 
bo‗ladi. U yillar, asrlar mobaynida o‗zgaradi. 
Kaynozoy erasi (yunoncha kaynos – yangi, zoye – hayot) – Yer geologik 
tarixining eng yangi erasi. 67 mln. yil davom etayapti. Uchta davrga bo‗linadi: 
paleogen, neogen va antropogen. Shu erada paydo bo‗lgan tog‗ jinslari kaynozoy 
tog‗ jinslari (yotqiziqlari) deyiladi. Yerning hozirgi zamon tabiati K.e. da tarkib 
topgan. 
Karst, karst hodisasi (Yugoslaviyadagi karst platosi nomidan olingan) – 
suvda yaxshi eriydigan tog‗ jinslari (ohaktosh, bo‗r, dolomit, gips, tuzlar) ni yer 
osti suvlari eritib olib ketishi natijasida ro‗y beradigan jarayonlar. Natijada tog‗ 
jinslari orasida bo‗shliqlar – g‗orlar, yo‗laklar hosil bo‗ladi. O‗pirilmalar ro‗y 
berib, yer yuzasida voronkasimon chuqurliklar, yoriqlar vujudga keladi. Yer 
yuzidagi oqar suvlar yer ostiga tushib ketib, yer osti daryolari, ko‗llari hosil bo‗-
ladi. Qrimda, Kavkaz, Uralda ko‗p uchraydi. O‗zbekistonda Hisor, Chotqol, Nurota 
tog‗larida, Ustyurtda ro‗y beradi. 
Landshaft (nemischa land – yer va shaft – o‗zaro bog‗liq) – tabiiy tuzilishi, 
ya‘ni geologik zamini, relefi, iqlimi, tuproqlari, o‗simlik turkumi, hayvonot 
dunyosi, yer osti va yer usti suvlari rejimi nisbatan bir xil bo‗lgan hudud. O‗zining 
strukturasi, ya‘ni komponentlari o‗rtasidagi o‗zaro aloqalari va o‗zaro bog‗liqligi 
xususiyati bilan yonidagi boshqa joylardan farq qiladi. Geosistema xillaridan biri.