O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti
Yüklə 252,28 Kb.
|
|
Buxoro oblastida:
Qumqo’rg’on kanali qurilib (32 m 3 /s suv sarfi, uzunligi 76 km) Kumqo’rg’on cho’li sug’orila boshlandi. Sug’orish ishlarini muvaffaqiyatli o’tkazish uchun 900 ta har xil gidrotexnik inshootlari, 15 temir yo’l va 23 ta ko’priklar quriladi. 1300 km har xil kanallar va 5000 km mayda suv tarmoqlari quriladi. Hammasi bo’lib 115 ming ga yangi yerlar o’zlashtiriladi. Paxtachilikni rivojlantirishda suvdan planli foydalanish O’zbekistonning hamma sug’orish sistemasida katta ahamiyatga ega bo’ldi. Bu rayonlararo va suvdan foydalanuvchilar orasida suvni to’g’ri taqsimlash ishlari yaxshilandi, eski sug’orish tarmoqlari yangidan tuzilib, ular gidrotexnik inshootlari bilan jihozlandi, mayda sug’orish uchastkalari va dalalari o’zaro birlashtirilib, katta yirik dalalar tashkil qilinadi. Birinchi besh yillikda irrigatsion-meliorativ qurilishlarini o’tkazish uchun keng darajada loyiha ishlari rivoj topdi. Yangi suv tarmoqlarini qurish va ularni ishlatish uchun ko’p mikdorda yangi yuqori malakali mutaxasislar kerak bo’lardi. Shu talablarni qanoatlantirish uchun sug’orish tarmoqlari boshqarmalari qoshida gidrotexnik, gidrometrik, suv nazoratchilari, suv qorovullari va inshootlarni rostlovchilar tayyorlaydigan kurslar tashkil etildi. 44
sug’oriladigan paxta maydoni 1027 ming ga ga yetdi yoki 1928 yilga nisbatan 1,7 marta oshdi. Paxtadan 1932 yilda 804 ming tonna hosil olindi yoki 1928 yilga nisbatan 1,5 marta oshdi. Mamlakatning chetdan keladigan paxta qismi 1932 yil faqat 5,2 % ni tashkil qildi. 1932-1937 yillarda Gidroproekt O’rta Osiyo bulim loyihalari O’rta Osiyo suv – eenergetika sxemasini ishlab chiqdi. Vaxshda Nurek GESi, Amudaryoda Tuyamuyun, Norinda To’xtagul, Sirdaryoda Farxod Chirchiqda Charvoq GESi kabi yirik va boshqa kichik GES lar kurish loyihalandi. Lekin loyihalarda ayrim kamchiliklar ham bor edi. Irrigatsiya talablarini kompleks hisobga olish, ishlab chiqarish, kommunal, shahar va aholi punktlarining suvga extiyojlari e’tiborga olinmagan edi. Ikkinchi jahon urushigacha bo’lgan davrlarda ayniqsa, xashar yo’li bilan xalq irrigatsion qurilishi avj oldi. bu davrlarda (1938 yil) Langar (Pop rayonida) – 9 km 1000 kolxozchi, Lagan (Farg’onada) 32 km 17 kunda qurilish 13000 kolxozchi) Ravat – 18 km Farg’onada, Taqachibuqa – 29 km Toshkentda, Orjonikidze kolxozi 10 - kollektor, Buxoroda Zandana kanali – 19 km, Samarqandda katta Zarafshon kanali, Qoraqalpog’istonda Moyyab kanali va boshqa inshootlar xalq harakati xashar yo’li bilan barpo etildi. Bularga tashkilotchilik qilishda U.Yusupov, Y.Oxunboboev tashabbuskor bo’ldilar. Paxtachilik sohasida 1-chi besh yillikda ishlab chiqarish yutuqlari asosan ekin maydonlarini kengaytirish hisobiga bo’ldi, lekin hosildorlik juda past edi. 1931 yilda 7,4 sentner, 1932 yilda 7,9 sentner edi. Shuning uchun qishloq xo’jaligi oldida muhim muammo tug’ildi - paxtaning hosildorligini oshirish. Bu masala 1932 yil dekabr oyida Leningradda o’tkazilgan Ittifoq fanlar Akademiyasi konferensiyasida ko’riladi. 2-besh yillikda (1933-37 yillar) O’zbekiston suv xo’jaligi oldida quyilgan masalalarni yechish uchun quyidagi ishlarni bajarish ko’zda tutildi: mavjud bo’lgan suv tarmoqlarini yangidan ko’rib texnik ko’rsatkichlari darajasini paxta-beda kompleksining suv bilan ta’minlanishni 45
yerlarning zaxini qochirib ularning sho’rlanishini to’xtatish uchun kollektor-zovur tarmoqlarini kurish ishlarini rejalashtirish maqulandi, suvi kam bo’lgan tarmoqlarni suvi ko’p bo’lgan manbalardan o’tkazish. Ushbu muammolarni yechish uchun Toshkent, Samarqand, Farg’ona, Buxoro va Xorazm oblastlarida katta ishlar o’tkazildi. 2-chi besh yillikda suv xo’jaligi ishlari 204 ta ob’ektlarda o’tkazildi. Gidroproektning O’rta Osiyo bo’limi tomonidan O’rta Osiyo uchun suv-energetik sxema tuzildi. Shu sxemaga muvofiq O’zbekistonda yirik gidrostansiyalarning loyihasini tuzish masalalari ko’zda tutildi. (Chorvoq GES-Chirchiq daryosida, Sirdaryoda-Farxod, Amudaryoda-Tuyamuyun GESlari). Bu GESlar mashina yordamida sug’orish ishlarini rivojlantirish imkoniyatini berdi GESlar oldida qurilgan suv omborlari esa yangi yerlarni o’zlashtirish imkonini berdi. Amalda ushbu rejalarni bajarish imkoniyati faqat bir qancha 10 yillardan keyin tug’ildi. 1936 yil dekabr oyida O’zbekiston safiga Qoraqalpog’istonASSR qushildi (maydoni 15,8 million ga, shundan 2 million ga qishloq xo’jaligi yer mulki va 300 ming ga yerlar suv tarmoqlari bilan jixozlangan). Sug’oriladigan yerlar maydoni 150 ming ga shu hisobdan paxta yerlari 54 ming ga, hosildorligi 14 s/ga. 1933-37 yillarda paxta ekiladigan maydon: 1933 yilda 989 ming ga, 1937 yilda 974 ming ga, hosildorlik 1933 yilda 8,7 s/ga, 1937 yilda 16,1 s/ga edi. Yalpi paxta terimi 1933 yilda 860 ming t, 1937 yilda 1562 ming t bo’ldi. O’zbekistonda paxtachilik keskin yuksalishidan keyin yangi xalq xo’jaligini rivojlantirish 5 yillik plani qabul qilindi. Bu planning asosiy maqsadi: • Ayrim suv tarmoqlarining va rayonlarining suv ta’minotini oshirish; • Yangi o’zlashtirilgan yerlarda sug’orish va kollektor - zovur tarmoqlarini qurish; 1938 yil bahorida Pop rayonining dehqonlari o’z tashabbuslari bilan qo’lda 9 km lik Langar kanalini qurdilar. Bu kanal 100 ga yerni sug’orish imkonini berdi. Bundan o’rnak olgan Farg’ona oblasti Marg’ilon rayonining dehqonlari sersuv 46
qurishga qaror qildilar. Bu kanal uzunligi 32 km bo’lgan, 17 kunda qurilgan, 338 ming m 3 tuproq ishlari bajarilgan. Loyiha avtori A.I. Klyuchkov, qurilish rahbarlari Teshaboy Mirzaev Andijon oblasti kolxoz raisi, bosh muhandisi I.F.Fedoseev. Qurilishni tashkil etgan rahbarlaridan biri O’zbekiston Oliy Sovet raisi Y.Oxunboboev edi. Qurilishga har kuni 13-14 ming kolxozchilar qatnashgan. Bu tashabbusdan faxrlanib Farg’ona, Toshkent, Buxoro, Xorazm, Qoraqalpog’iston dehqonlari ham ancha katta sug’orish inshootlarini xalq xashari usuli bilan qisqa vaqt ichida qurdilar. Faqat 1939 yil birinchi yarmida 46 ta, umumiy uzunligi 454 km bo’lgan kanal qurildi va 600 km uzunlikdagi kanal qaytadan qurildi, ko’p suv o’tkazgich gidrotexnik inshootlar qurildi. Bu o’tkazilgan tadbirlar 1939 yilda 20 ming ga xo’jaliklar ichidagi bo’z yerlarni o’zlashtirish imkonini berdi. Bu suv uchun bo’lgan xalq harakatlarining yutuqlari O’zbekiston dehqonlarini ruxlantirdi va irrigatsion qurilish sur’ati kuchayib ketdi. Farg’ona dehqonlarining iltimosiga muvofiq o’z kuchi va o’z mablag’lariga 1939 yil 6 iyunda Katta Farg’ona kanalini (KFK) qurishga ruxsat etildi. «Sazgiprovod» tresti ishlab chiqarish muhandislari: I.P.Lebedev, A.N.Askochenskiy va V.V.Poslavskiylar rahbarligida bajarildi. Qurilish boshlig’ining yordamchisi va qurilish bosh muhandisi etib B.D.Korjavin tayinlandi, loyiha ishlari bo’yicha bosh muhandis A.N.Askochenskiy, gidrotexnik inshootlar bo’yicha V.V.Poslavskiy, yer ishlari bo’yicha I.F.Fedoseev. Hamma ishlarga rahbarlik kiluvchi Qishloq xo’jaligining Narkomi S.A.Azizov edi. Qurilishga U.Yusupov va Y.Oxunboboev rahbarlik qildi. Bu qurilishda 160 ming dehqon qatnashdi. KFK 45 kun ichida qazildi. Jami tuproq ishlari-18,2 million m 3 ni tashkil qildi, shundan 9% - 1,7 million m 3 ni mexanizm va portlash usullarida bajarildi. Kanalda 48 ta katta va 275 kichik gidrotexnik inshootlar temir yul va ot arava o’tadigan ko’priklar qurildi. Jami tuproq ishlari hajmi 1 million m 3 . 42,2 ming m 3 beton va temir beton ishlari, 8,1 m 3 yog’och 47
3 temirdan bo’lgan ko’targich to’siqlar va boshqa temir ustunlar, 22,3 ming m 3 tosh mahkamlash ishlari bajarildi. Inshootlar 4 oyda qurildi. 1939 yil 25 dekabr akademik A.N.Kostyakov raisligidagi davlat komisiyasi kanalni ishlatishga qabul qildilar. KFK 500 ming ga yerni qo’shimcha suv bilan ta’minladi va 63 ming ga yangi o’zlashtirilgan yerlarga suv yetkazib berdi. Farg’ona dehqonlarining tashabbusini boshqa oblastlarda ham quvvatladilar. Samarqand oblastida Katta Zarafshon Kanali, Buxoro oblastida Shoxrud sug’orish tarmog’i, Xorazm oblastida sug’orish tarmoqlarini qaytadan kurish ishlari bajarildi. 1939 yil O’zbekistonning tarixida unutilmas yil bo’ldi, respublika eng yuqori hosildorlikka erishdi. Respublikaning tashkil bo’lganidan beri birinchi marotaba 1609 ming t paxta tayorlangan va eng yuqori hosildorlik-17,2 s/ga bo’lgan. 1939 yil 22 dekabrda Davlat qaroriga muvofiq yaqin 6 yil ichida 430 ming ga o’zlashtirish ko’zda tutildi, suv xo’jaligida katta qurilish ishlari rejalashtirildi. 1940 yildan boshlab juda ko’p xalq qurilishlari boshlandi. Ulardan asosiylari : 1. Shimoliy Farg’ona kanali (ShFK) - Norin daryosida, uzunligi 166 km, shu jumladan, O’zbekistonda 133 km, Tojikistonning Asht rayonida 33 km, boshidagi sarf-103 m 3 /s. Loyiha bosh muhandisi –V.N.Simonov, qurilish bosh muhandisi D.K.Tersitskiy, sug’oriladigan maydon-66,7 ming ga . 2. Janubiy Farg’ona Kanali (JFK) Shahrixonsoy daryosidan-103 km suv sarfi- 49,3 m 3 /s. Loyiha bosh muhandisi –B.A.Mixelson, qurilish bosh muhandisi- A.I.Ronkin, 66 ming ga maydonda suv ta’minoti yaxshilandi (62 dan 98 foizga), 7,0 ming ga yangi yer o’zlashtirildi. 3. Toshkent kanali Chirchiq daryosi havzasida Qorasuvning chap qirg’og’idan suv oladi (109 km, Q=110m 3 /s). Loyiha muhandisi – D.F.Sosedko, qurilish muhandisi-B.P.Kurbatov. Kanaldan 5,2 ming ga Oxangaron yerlari, Yangi qo’shilgan sug’oriladigan yer maydoni 30 ming ga. 4. 1939 yil 22 dekabrda qaror qabul qilindi. O’zbekiston qismida - Mirzacho’lda 60 ming ga, Qozog’iston qismida 50 ming ga yangi yerlar xalq qurilish usuli bilan o’zlashtirish belgilandi. Toshkent oblasti dehqonlari (35000 kishi) Kirov 48
qatnashib, ShMKning suv o’tkazish qobiliyatini 110 m 3 /s gacha yetkazildi. O’ng tomonidagi suv sarfi 29 m 3 /s gacha yetkazildi. Toshkent oblasti, Mirzacho’l va Sirdaryo rayonlarida yangidan 25 ming ga yer o’zlashtirildi. 5. 1940 yili Samarqand oblastida Zarafshon daryosida suv ta’minotini yaxshilash uchun Kattaqo’rg’on suv omborining 1- navbatdagi qurilishi boshlandi. 6. Tojikistondagi Dushanba daryosining suvidan to’liq foydalanish uchun Surxondaryo daryosidagi sug’orish tarmoqlarining suv ta’minotlarini yaxshilash maqsadida Tojikiston hukumati O’zbekiston dehqonlarining kuchi va mablag’lari hisobiga davlat yordamida Katta Xisor kanali 1-navbati qurildi. Bu kanal Dushanbadan Surxondaryoga quyiluvchi Qoratog’ daryosiga suv quyadi. Natijada Surxondaryoga, Dushanba-Qoratog’ kanaliga qo’shimcha 25 m 3 /s suv olib keldi, suv ta’minoti yaxshilandi va yangi yerlar o’zlashtirish imkonini berdi. 7. Toshsaqa kanali Gurlan shaxobi Xorazm oblastida (1939 yil)1940 yil bahoridan Toshsaqa bosh kanali Gurlan shaxobining va Shovot kanalining Toshsaqa bilan qushish ishlarini 2-navbati boshlandi. Bunda eng katta qurilgan inshootlar: suv bo’luvchi Toshsaqaning 34 km da Polvon, Shovot, Polvon-G’azovot, Shovot kovlama o’zani oxirida suv tushirgich, suv taqsimlovchi Qilichboy-Gurlan tarmog’i va boshqalar qurildi. Natijada Toshsaqa kanalining sarfi 203 m 3 /s tashkil etadi. Loyiha avtori muhandis G.O.Xorst, natijada Xorazmda sug’orish maydoni 49 ming ga ga oshdi va umuman 238 ming ga ni tashkil etdi, suv olish xajmi 500 ming m 3 ga yetdi. Kanallarga loyqalarning kirishi 400 million m 3 ga kamaydi. Kanallarni yangidan qurish natijasida 86 ming ga chig’irda va nasos yordamida suv chiqariladigan maydonlar o’zi oqar usuliga aylantirildi. 8. QQASRda Lenin nomli kanali qurildi. Xo’jayli va Qo’ng’irot rayonlaridagi sug’orish tarmoqlariga qarashli bo’lgan yerlar Amudaryo suv toshqini vaqtida 49
satxi past bo’lganda yerlarga suv kam olinardi, yozda suv satxi ko’tarilganda oshikcha xajmda suv olinib ko’p, joylar botqoqga aylanardi. Shu kamchiliklarni oldini olish uchun birlashtiruvchi kanal qurildi (1940 yil). Kanalning Amudaryodan suv oladigan joyida, Taxiatosh burinida muhandislik inshooti qurildi. Bu qurilishlar 40 kunda bajarildi. Natijada kanal 55 m 3 /s suv o’tkazib, 50 ming ga yerni sug’orish qobiliyatiga ega bo’lindi. Loyiha avtorlari muhandislar: I.A.Gerardi va A.P.Uspenskiy. bu katta qurilishlardan tashqari, O’zbekistonda juda ko’p mayda suv xo’jaligida ham qurilish ishlari olib borildi va natijada 70 ming ga ga yaqin yangi yerlar o’zlashtirildi. Suv xo’jaligida 1941 yilda ham qurilish ishlari olib borildi. Masalan: shu yillari Farg’ona vodiysidagi Kosonsoy daryosida Pop va Chust rayonlaridagi suv ta’minotini yaxshilash uchun tog’ qismida suv ombori qurildi. 9. Davlat hisobidan Kampirravot suv olgich tuguni qurilib, katta bosh kanallar- Shahrixonsoy, Andijonsoy va Savaylarga suv olish imkoniyati yaxshilanib, 175 ming ga yerga suv berish yaxshilandi. Suv xo’jaligida qurilish ishlari xajmi kattalashib ketishi sababli va sug’oriladigan maydonlar kengayishi bilan 1940 yil O’zbekiston suv xo’jaligi qo’mitasi tashkil topdi. 1941 yilda «Uzvodproizstroy» tresti tuzildi. Shu yillari O’zbekiston hududida bo’lgan kanal, zax qochirish inshootlari, gidrotexnik inshootlar va boshqa hamma inshootlar hisobga olinib, pasportlari tuzildi. Bu xujjatlar suv xo’jaligida kelgusida qurilish ta’mirlash ishlarini rejalashda katta yordam beradi. 1940 yil qishloq xo’jaligida suvdan foydalanish qonuni ishlab chiqarildi va 1941 yil 24 martda Oliy Kengash Sessiyasida tasdiqlanadi. 1939 yilda kolxozchilar kuchi bilan 46 irrigatsion inshoot, 454 km kanal, 25 mln. m 3 yer ishlari bajarildi. 50
uzunlikda (270 km – O’zbekiston, 74 km - Toshkent), 160 000 kolxozchi yer ishlarini bajardi. 4 oy ichida 46 yirik va 275 kichik GTI qurildi, shu jumladan, Kuyganyor to’g’oni (Qoradaryo). Texnik rahbarlari B.D.Korjavin, A.V.Moiseev, Kravchenkolar edi. U. Yusupov, Y.Oxunboboev boshchilik qildi. Hukumat 20 mln.so’m, 200 avtomashina, 60 traktor, 15 ming m 3 yogoch, sement, temir ajratdi. 1939 yilda jami O’zbekistonda 1332 km kanal, 55 irrigatsion ob’ekt xalq harakati qurilishi bilan qurildi. 1938 – 1939 yillarda Respublikada sug’orilgan yerlar 160 ming gektarga ko’paydi. Xalq qurilishi tashabbusi boshqa respublikalarga, sohalarga ham yoyildi. 1939 yil O’zbekistonda 6 yil ichida 43 ming ga maydonda sug’orishni kengaytirish to’g’risida qaror qabul qilindi. 1940 yilda ham ko’p kanallar xalq harakati bilan qurildi. Keyinchalik 1940 yilda Shimoliy Farg’ona kanali (166 km, 67 000 ga, 103 m 3 /sek.), Janubiy Farg’ona kanali (103 km, 66 ming ga, 55 m 3 /sek), Toshkent kanali (110 km, 56 ming ga, 72 m 3 /sek). Damxo’ja gidrouzeli qurildi. 1941 yilda Tashsaka kanali (203 m 3 /sek, 117 ming ga), Lenin (QQASSR) kanali (55 m 3 /sek, 50 ming ga) Kosonsoy suv ombori birinchi navbati qurildi. Yüklə 252,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|