O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi

Sedimentasion ( Kox usuli) usul. Asosan yopiq xonalar havosini tekshirishda qo’llaniladi. 
Bu usulning mohiyati shundan iboratki,  oziqli agar kuyilgap Petri kosachasi xonani bir necha 
joyiga ochiq holda ma’lum vaqtga ochiq qoldiriladi ( ko’proq 20-30 min.). So’gg 37°S da 
termostatga joylashtiriladi. Kosachalardan o’sib chiqqan koloniyalar soniga qarab 1 m³ havodagi 
UMS Omelyankiy formulasi yordamida topish mumkin.    
 
            a · 100 · 1000 · 5 
x = --------------------------  
            b · 10 · t 
 
Bu  yerda    x    ─  1  m³  havodagi  mikroblar  miqdori;  a-  Petri kosachasidagi oziqli muhitda 
o’sgan mikroblar soni; b-  Petri kosacha yuza m
aydoni  (πτ²);  t  –kosacha ochiq turgan vaqt, 
minutlarda; 5-  Omilyansiy xisoblashidagi vaqt; 10-  mikroorganizimlar cho’kishi zarur bo’lgan 
havo ob’yomi;1000 – izlanilayotgan havo ob’yomi litrda. Xisob qilishda xonaga qo’yilgan har bir 
kosachalardagi mikroblaro soni aniqlanib uning o’rtacha miqdoriy ko’rsatkichi (a ) olinadi. 
Tekshirilayotgan xonalarda topilgan UMS 250 dan kam koloniya o’sib chiqsa, havo toza 
hisoblanadi. Koloniyalar soni 250—500 ta bo’lsa, havo o’rtacha ifloslangan, agar 500 dap ortiq 
bo’lsa nihoyatda ifloslangan bo’ladi. 
Aspirasion usul. Bu havodagi UMS aniqlashda juda ham aniq usul hisoblanadi. Havo 
apparat yordamida ekiladi. 
Havoni tekshirish uchun boshqa apparatlardan (Dyakov, Rechmenskiy, Kiktenko, PAB-1 — 
aerozol bakteriologik namuna oluvchi, POV-1  —  havodan  tekshirish uchun namuna oluvchi 
apparat) ham foydalaniladi. 
Bu aparatlar yordamida ma’lum hajmdagi havo, suyuqlik yoki filtrlardan o’tkaziladi. 
So’ngra o’lchab, oziqli muhitga ekiladi. PAB-1 va POV-1 apparatlari yordamida ko’p  hajmdagi 
havoni tekshirish orqali patogen bakteriya va viruslarni  topish mumkin. Hozirgi  vaqtda 
kasalxonalar ichida yuqadigan infeksiyalarning qo’zg’atuvchilari bo’lmish patogen va shartli-
patogen baktsriyalarii (stafilokokklar, ko’k-yiring  tayoqchalari va boshqa  grammanfiy 

135 
 
bakteriyalar) bevosita jarrohlik, akusher-ginekologik va boshqa bo’limlarning havosini tekshirish 
mobaynida topish mumkin. 
Kasalxona ichida stafilokokk etiologiyali infeksiya paydo bo’lganida, tekshirishlar infeksiya 
manbaini, tarqalish yo’llarini  aiiqlashga qaratiladi. Atrof-muhitdagi ob’ektlardan, shuningdek 
bemorlar va kasalxona xizmatchilardan ajratib olingan stafilokokk kulturasi na’munasini bir 
xilligini ularni fagotiplarini   tekshirish  yo’li  bilan  aniqlanadi.  Kasalxona binolaridagi havolarga   
mo’ljallangan UMS va      Staph.  aureus  sonining   normativ   ko’rsatkichlari  20 -jadvalda 
keltirilgan. 
  
Laboratoriya mashg’uloti 7 
 
Mavzu: Infeksiya xaqida tushuncha. Virulent va patogen mikroorganizmlar.Infeksion 
kasalliklarni klassifikasiyasi va laboratoriya  diagnostika usullari 
 
Dars soati  
1.  Darsning maqsadi. 
          Talabalarni infeksiyani inson organizmiga tushishi,infeksiya jarayoni, patogenlik va 
virulentlik faktorlari bilan tanishtirish.Laboratoriya jonivorlariga infeksiyani yuqtirish usullari va 
maqsadini tushuntirish. Talabalarni kimyoterapevtik moddalarning asosiy guruhlari va ularni 
mikroblarga qarshi ta’sir mexanizmi bilan tanishtirish. Mikroorganizmlarning kimyoviy 
preparatlarga chidamliligi va uni bartaraf qilish yo’llari haqida tushuncha xosil qilish. 
2.  Darsning vazifasi. 
          Talabalarga laboratoriya hayvonlariga infeksiyani yuqtirish usullarini o'rgatish. 
Mikroorganizmlarni virulentlik darajasini ko'rsatuvchi dozalar bilan tanishtirish. Talabalarga 
kimyoterapevtik preparatlar faolligini aniqlash usullarini o’rgatish. 
Mavzuga mustaqil tayyorlanish uchun savollar. 
1.Kasallik qo'zg'atuvchi mikroorganizmlarni ayting.Virulentlik omillari nima? 
2.Patogenlik va virulentlik nima ? 
3.Infeksiya,infeksion jarayon. Infeksion yuqumli kasalliklar haqida ayting. 
4.Laboratoriya jonivorlariga kasallik yuqtirishning maqsadi  va vazifalarini aytib bering. 
5.Kimyoterapevtik preparatlarning etiotropligi va organotropligi. Kimyoterapevtik ideks 
nimaligini aytib bering. 
6. Kimyoterapevtik preparatlarning asosiy turlari va ularning mikroorganizmlarga ta’sir etish 
mexanizmlari. 
7.Antibiotiklar  rejasini aytib bering. 
8.Mikroorganizmlarning dori vositalariga nisbatan tabiiy va o’zlashtirma chidamliligi. 
9.Mikroorganizmlarning dori vositalariga rezistentligini bartaraf etish yo’llari. 
10.Kimyoterpevtik moddalarni aktivligini aniqlash usullari. 
11.Antagonizm. Antibiotiklarga talab. 
3. O'quv jarayoning mazmuni. 
1.Kasallik qo'zg'atuvchi (patogen ) mikroorganizmlar. 
2.Kasallik bilan o'lgan  jonivorlarni yorib ko'rish va mikrobiologik jihatdan o'rganish. 
3.Kimyoterapevtik moddalarning asosiy guruhlari va ularning mikroblarga qarshi ta’sir 
mexanizmi. 
4.Antibiotiklar:umumiy ma’lumotlar. 
5.Muhim antibiotiklar va ularning mikrobga qarshi mexanizmi. 
6.Mikroorganizmlarning kimyoviy preparatlarga chidamliligi va uni bartaraf qilish yo’llari. 
4. O'quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi  
( metod, forma, vosita, usul, nazorat, baholash) 
A) Darsning turi - suhbat. 
B) Metod -1 "Qopdagi mushuk"  2."Qor bo'ron" ish o'yini  3. " Interaktiv usul." 
V) Forma (shakl) - guruh. 
G) Vosita - doska, tarqatma material,tablitsa,tayyor preparat, mikroskop, kompyuter,labarator 
idish, uskunalar. 

136 
 
D) Usul - nutqli. 
E) Nazorat - kuzatish (ko'rish) 
J) Baxolash - o'z- o'zini va umumiy baxolash. 
5. Metodlar. 
1."Qopdagi mushuk" ish o'yinini o'tkazish uslubi.Ish uchun zarur. 
1. Davra suhbati”,  2. “Qor bo’ron” ish o'yinini o'tkazish metodikasi. 
Vaziyatli masala va savollar to’plami alohida oq qog’ozlarga pechatlangan. 
 Guruhdagi talabalar soniga qarab qur'a tashlash (jerebevka) uchun  savollar.  
   Toza qog’oz varaqlari. 
Ishni bajarish tartibi. 
1. Qu'ra tashlash yo'li bilan gurux 3-4 ta talabadan iborat bo'lgan kichik guruxlarga bo'linadi. 
2. Har bir gurux alohida stul atrofida o'tiradi toza qog'oz varog'i va ruchka tayyorlanadi. 
3. Varoqda sana,gurux soni, ish o'yinini nomi,shu kichik 
guruxda ishtirok etadigan talabalar familiyasi,ismi,sharifi yoziladi. 
4. Xar bir kichik guruxlarni bitta qatnashchisi o'qituvchini oldiga kelib kanvetdan topshiriq 
variantini oladi. 
5. Talabalar varoqga o'zlarining  topshiriqlarini ko'chiradilar va ish bajarish uchun 15 minut vaqt 
beriladi. 
6. Kichik guruxlar topshiriqni muxokama qiladilar va to'liq javobni yozadilar. 
7. O'qituvchi kuzatib turishi shart, talabalar ko'chirmasligi va boshqa guruxlar bilan aloqa qi 
lmasligi kerak. 
8. 15 minut o'tgandan so'ng javob varaqalari yig'ib olinadi. 
9. O'qituvchi dars davomida topshiriqlar to'g'ri,to'la, tartib bilan bajarilishini tekshiradi. 
10.Kichik guruxlarni hamma ishtirokchilariga bir hil ball qo'yiladi. 
91 - 100  % - <<5>> Maks.Ball. 
86 - 90  %  - <<5>> juda yaxshi besh. 
71 - 85  %  - <<4>> yaxshi. 
65 - 70 %  - <<3>> to'liq qoniqarli <<3>> 
55 - 64 %  - <<3>> to'liq qoniqarli <3>> 
54 - 41 %  - <<2>> 
11. Javoblar varog'ida o'qituvchi ballar va imzo qo'yadi. 
12. Darsni joriy baxolashda talabalarni olgan ballari e'tiborga olinadi. 
13. Har  bir kichik guruhlarni bitta qatnashchisi o’qituvchisini oldiga kelib konvertdan topshiriq 
variantini oladi. 
14. Talabalar javoblari uchun reyting ballarini olishadi. 
15. Talabalar olgan ballari shu mavzu bo'yicha joriy ballashda qo’llaniladi. 
5.2 "Qor bo'ron " ish o'yini 
Maqsad: 
Gurux talabalarining hammasini bir vaqtning o'zida bilimini nazorat qilish. 
Ishni o'tkazish tartibi: 
Gurux 2-3 talabadan  iborat kichik guruxlarga bo'linadi.Gurux talabalarining xammasi  bitta savol 
yoki vaziyatli  masalani o'zaro taxlil qilishadi.Har bir to'g'ti javob  bergan guruxchaga ball sifatida 
qor qor bo'ron yozib qo'yiladi.Natijada eng ko'p  bo'ronlar to'plangan guruxcha g'olib bo'ladi. 
Guruh 2-3 talabadan iborat kichik guruhchalarga bo’linadi. Guruh talabalarining hammasi bitta 
savol yoki vaziyatli masalani o’zaro taqlil qilishadi. Har bir to’g’ri javob bergan guruhchaga ball 
sifatida qor bo’ron yozib qo’yiladi. Natijada eng ko’p bo’ronlar to’plangan guruhcha qolib bo’ladi. 
 Ish o'yini uchun savollar. 
1.Kasallik qo'zg'atuvchi mikroorganizmlarni ayting.Virulentlik omillari nima? 
2.Patogenlik va virulentlik nima? 
3.Infeksiya,infeksion jarayon.infeksion yuqumli kasalliklar haqida ayting. 
4.Laboratoriya jonivorlariga kasallik yuqtirishning maqsadi va vazifalarini aytib bering. 
5.Kimyoterapevtik moddalarning asosiy guruhlari va ularning mikroblarga qarshi ta’sir 
maxanizmi. 
6.Antibiotiklar:umumiy ma’lumotlar. 

137 
 
7.Muhim antibiotiklar va ularning mikrobga qarshi mexanizmi. 
8.Mikroorganizmlarning kimyoviy preparatlarga chidamliligi va uni bartaraf qilish yo’llari. 
9.  Kimyoterapevtik preparatlarning etiotropligi va organotropligi. Kimyoterapevtik ideks 
nimaligini aytib bering. 
10.  Kimyoterapevtik preparatlarning asosiy turlari va ularning mikroorganizmlarga ta’sir etish 
mexanizmlari. 
11.Antibiotiklar  rejasini aytib bering. 
12. Mikroorganizmlarning dori vositalariga nisbatan tabiiy va o’zlashtirma chidamliligi. 
13.Mikroorganizmlarning dori vositalariga rezistentligini bartaraf etish yo’llari. 
14.Kimyoterpevtik moddalarni aktivligini aniqlash usullari. 
15.Antagonizm. Antibiotiklarga talab. 
6. O'quv jarayonida talabalar bajaradigan mustaqil ishi. 
1.Laboratoriya hayvonlariga yuqtirish usullari. 
2.Laboratoriya hayvonini yorish,o'qituvchi bilan birgalikda. 
3.Surtma tayyorlash va gramm  usuli bilan bo'yash,mikroskop orqali  kuzatish va dafatrga chizib 
olish. 
4.Tayyor preparatlarda fagositoz hodisasanini mikroskop orqali kuzatish, metodik qo'llanmalar 
bilan mustaqil ishlash.  
5.Bakteriyalarni antibiotiklarga sezgirligini antibiotiklar shimdirilgan standart disklar metodi bilan 
aniqlash. 
6.Turli darajada suyultirish usuli bilan atibiotiklarning aktivligini aniqlash. 
7.Antibiotiklarning kuchini agarda diffuziyalash usuli bo’yicha aniqlash. 
8.Mikroorganizmlarning antibiotiklarga sezuvchanligini aniqlashning tezkor usuli. 
 Infeksiya xaqida ta'limot. 
          Infeksiya (lotincha, infection-yuqtiraman,tashqaridan biron narsani kiritaman) degnada 
odam, hayvon,o'simlik organizmiga tushgan mikroorganizmlar ta'sirida yuzaga keladigan jarayon 
tushuniladi. 
          Infeksion jarayon-  bu makroorganizmga patogen mikrob ta'sir qilishi natijasida yuzaga 
keladigan fiziologik va patologik o'zgarishlar  majmuidir. Infeksion jarayon quyidagi omillar: a) 
patogen mikroblar va ularning hayot faoliyati davrida ishlab chiqaradigan maxsulotlari :  
b) jarayon rivojlanishi davridagi  makroorganizm holati ; v) tashqi muhit sharoitlari ;  
g) ijtimoiy omillar ta'sirida rivojlanadi. 
        Yuqumli kasalliklar boshqa kasaliklardan (somatik,genetik) ko'pgina xususiyatlari bilan farq 
qiladi. Avvalo, yuqumli kasalliklarni maxsus patogen mikroblar qo'zg'atadi,mikrob organizmga 
tushgandan so'ng kasallik darxol  namoyon bo'lmay, ma'lum bir yashirin davr o'tadi. U 
xastalangan odamdan sog'lom kishilarga yuqib, katta xududlarga tarqalishi mumkin. 
Makroorganizmning mikroorganizm bilan munosabati- simbioz shakllari. 
        Mikroorganizmlar ikki katta guruhga: saprofitlar (kasallik qo'zg'atmaydigan-zararsiz) va 
parazitlarga bo'linadi. Odam va hayvon organizmida yashaydigan mikroblarning ayrim turlari 
shartli-  patogen xisoblanadi,yani ular ma'lum bir sharoitdagina kasallik qo'zg'atishi 
mumkin.Bunday sharoitlarga sovqotish,immun tizimining susayishi,vitamin va oqsillar 
yetishmasligi, antibiotiklarni ko'r-ko'rona ishlatilishi kabilar misol bo'la oladi. 
       Simbiozning turli shakllari mavjud. Bulardan kommensalizm,mutualizm,parazitizm aloxida 
o'rin tutadi. 
           Kommemsalizm  (fr.commensal  -xamtovoq)-  ikkita organizmning bir biriga ziyon 
yetkazmay,birga yashashi.Masalan.odam organizmidagi normal mikroflora a'zolari. 
          Mutualizm 
(lot.mutuus-o'zaro) ikki organizmning bir biriga foyda keltirb 
yashashi.Masalan, ichakning normal mikroflorasi,undagi ovqat qoldiqlari xisobiga xar doim odam 
organizmi bilan birga yashaydi va ayni vaqtda organizm uchun muxim bo'lgan bir necha tur 
vitaminlarni sintezlab,uning vitaminga bo'lgan extiyojini barqororlashtirib turadi. 
           Parazitizm  (yun.parasitos-  tekintomoq, tekinxo'r) -  bir turdagi organizmning boshqa 
organizm xisobiga oziqlanib,unga ziyon yetkazishi. Parazitlar yuqumli kasallik qo'zg'atadigan 
mikroblarning katta guruxini tashkil qiladi. Ular uzoq vaqt davomida tirik organizmda yashashga 
moslanib borishisababli organizm tekinxo'r mikrob uchun doimiy makon, tabiiy yashash muxiti 

138 
 
bo'lib qolgan. 
         Evolyutsion  rivojlanish jarayonida odam va xayvonlarning xujayra va to'qimalarida 
tekinxo'r hayot kechirishga moslashgan va ularga  zaxarli ta'sir etib fiziologik holatni izdan 
chiqaradign mikroblar patogenlar deb ataladi. 
         Patogenlik  -  mikroorganizmlarning infeksion jarayonini yuzaga keltira oladigan potensial 
xususiyati. Patogenlik faqat ma'lum bir sharoitda, yani unga moyil bo'lgan organizmdagina amalga 
oshadi, shuning uchun potensial xossa xisoblanadi.Masalan,bo'g'ma bakteriyasi yoki vabo vibrioni 
faqat odam uchun patogen bo'lib, xayvonlarga nisbatan hech qanday xavf tug'dirmaydi. Aksincha, 
qoramol, cho'chqa,it,yoki tovuq o'latining viruslari odam uchun zararsizdir. 
        Patogenlik maxsus bo'ladi, ya’ni mikrob tabiiy yo'l bilan organizmga tushganda ma'lum bir 
to'qima va a'zolarda shu tur kasallik qo'zg'atuvchisiga xos bo'lgan patomorfologikva patofiziologik 
o'zgarishlar keltirib chiqaradi, Bu infeksiyaga muvofiq  patogenetik va klinik ko'rinishlarda 
namoyon bo'ladi. Muhitning ma'lum bir sharoitlarida patogen mikroorganizmning 
genotipi,virulentlik va toksik xususiyatlari fenotipik tarzda ro'y beradi.Bu sharoitlar organizmning 
ximoya tizimlari holati, ya'ni yuqumli omil bilan kurasha olish qobiliyatiga bog'liq.Shunga ko'ra 
ularning patogenlik darajasi virulentlik dep nomlangan.Patogen mikroblar turli shtammlarning 
virulentligiga moyil hayvonlarni o'ldira oladigan eng kam miqdoriga qarab belgilanadi. 
            Mikroblarning ularga sezgir xayvonning 80-95 % ini ma'lum vaqt ichida o'ldira oladigan 
eng kichik miqdori minimal letal doza ( lot.dosis letalis minima- DLM)deb ataladi.100 % tajriba 
hayvonlarini o'ldiruvchi miqdori DSL  (loy.dosis letalis -50 ishlatiladi,bu patogen 
mikroorganizmlarning tajriba xayvonlarining 50 % ini o'ldirishga qodir miqdorini bildiradi. 
         Patogen mikroorganizmlarning kasallik qo'zg'ata oladigan miqdoriga infeksion miqdoriga 
infeksion doza (ID) dep ataladi. Masalan, qorin tifi ( ich terlama ) bakteriyalarning o'rtacha 
yuqumli miqdori 10, El-Tor vabo vibrionlari uchun 10-10, ichburug' bakteriyalari uchun esa 10-
100  ta mikrob xujayrasiga teng.Yuqumli kasallikning og'ir yoki yengil kechishi hamda asoratlari 
mikrobning organizmga tushgan joyi va miqdoriga bog'liq. 
           Yuqumli kasallikga moyil organizmga tushgan patogen mikrobning bitta hujayrasi o'rtacha 
xar 20 minutda bo'linsa , 6 soat dovomida uning soni 250000 ga, yana bir necha vaqtdan so'ng  
milliardga yetb og'ir shikast yatekazishi mumkin. 
            Boshqa belgilar kabi mikroblarning virulentligi xam  o'zgarib turishi mumkin.Bu yo’l 
fenotipik ko'rinishda, yo'ki genlardagi mutatsiyalar xisobiga amalga oshadi.Masalan, fenotipik 
o'zgarishlar ( virulentlikning kamayishi) bakteriya kulturasining " qarishi " noqulay sharoitda 
o'stirilishi  natijasida yuzaga keladi. Lekin , bu o'zgargan mikroblar qulay sharoitlarda , maxsus 
oziq muxitlarda ekilsa, ular o'z  virulentligini  tiklay oladi. A virulent mutantlari olishda 
mikroorganizmlarga xar xil fizik va kimyoviy omillar ta'sir ettiriladi.Virulentligi pasaygan yoki 
yo’qolgan (avirulent) mikroorganizm shtammlaridan tirik vaksinalar tayyorlanadi. 
Patogenlik va Virulentlik omillari. 
                Patogen mikroorganizmlarning virulentligi,ularning adgeziv,kolonizatsiya qilish yoki 
ko'payishi,invaziv,ximoya omillarini ( birinchi navbatda fagositoz qiluvchi hujayralar faoliyatini ) 
susaytirish ,zaharli moddalar ishlap chiqarish kabi xossalari orqali amalga oshadi. 
              Adgeziya va kolonizatsiya.  Infeksion jarayon boshida,mikrob xujayralari ularga 
ta'sirchan makroorganizm xujayralariga yopishib oladi ( adgeziya qiladi ) so'ngra u yerda ularning 
ko'payishi (kolonizatsiya) boshlanadi. 
             Adgeziya(lot.adhasio-yopishish)da mikrob epiteley xujayrasining ustki qismiga 
yopishadi.Bu jarayonda bir tomondan nomaxsus fizik-kimyoviy omillar( mikrob xujayralarining 
gigrofobligi,membrana usti zaryadlari va boshqalar), ikkinchi tomondan maxsus tuzilmalar ( 
adgezinlar, retseptorlar ) qatnashadi. 
             Adgezinlar asosan oqsil tabiatli tuzilmalar bo'lib,ularning maxsusligi xisobiga bir tur 
mikroorganizmlar nafas yo'llarining,ikkinchilari -  ichak yo'llari,uchinchilari -siydik-  tanosil 
a'zolarining epiteleylariga birikadi va x.k. 
             Ko'pgina grammanfiy bakteriyalarda tukchalar adgezinlar vazifasini bajaradi.Grammusbat 
bakteriyalada esa hujayra devoridagi oqsil va lipoteyxova kislotalari shunday xossaga ega. 
             Odam to'qimasi xujayralarida har xil : tabiiy, induksiya qilingan va orttirilgan retseptorlar 
mavjud.Tabiiy retseptorlar epiteley xujayralarida joylashgan bo'lib,ularga moyil bakteriyalarning 

139 
 
adgeziyasida qatnashadi. Induksiya qilingan retseptorlar viruslar o'ziga sezgir xujayralarga 
absorbsiya qilganidan keyin paydo bo'ladi.( masalan.gripp virusi) so'ngra bu xujayralarga har xil 
bakteriyalar ( masalan.stafilakokk,streptokokk.) yopishishi mumkin. 
            Kasallik qo'zg'atuvchi mikroorganizmlar o'ziga moyil to'qima xujayrasiga  birikkanidan 
so'ng uning ustki qismi yoki ichiga kirib tezda ko'payishiga ( kolonizatsiya qilishga ) xarakat 
qiladi.Agar shunday qilmasa ,maxalliy ximoya omillari va normal mikrofloraning antogonistik 
ta'siri xisobiga tezda nobud bo'ladi. 
                 Penetratsiya  (lot.penetrate-kirib olish)bir necha yuqumli kasallik qo'zg'atuvchi 
mikroblar epiteley xujayralari. Leykosit va limfositlar sitoplazmasiga kira olish  
(penetratsiya qilish) xususiyatiga ega. Ichakning epiteley xujayralariga shigella, ma'lum tip ichak 
tayoqchasiga salmonollelar kira oladi. Bunda xujayra parchalanadi. Epiteliy qavatining butunligi 
buzilib, muvofiq a'zo yoki  to'qimada patologik jarayon rivojlanadi. 
              Invaziya  (lot.invasio-xujum qilish) Patogen mikroblarning organizmga kira olish 
xususiyati to'qimalarni yemira oladigan yoki har xil xujayralarni shikastlaydigan fermentlar ishlab 
chiqarishiga bog'liq. Ko'pgina patogen mikroblar (Cl.perfringens, Streptococcus, Starhylococcus 
va boshqalar) da gialuron kislotani yoki birikturuvchi to'qima asosini tashkil etuvchi 
mukopolisaxaridni parchalay oladigan gialurondaza fermenti topilgan. Bu ferment mikroblarning 
organizmga tez tarqalishiga imkon beradigan patogenlik omillaridan biri xisoblanadi. 
               Vabo vibrioni, streptokokk kabi mikroorganizmlar neyraminidaza fermenti ishlab 
chiqaradi, bu ferment har xil glikoprotoid glikolipid polisaxaridlar tarkibidagi neyramin kislotasini 
tanlab parchalaydi, natijada har xil to'qimalarning o'tkazuvchanligi ortadi. Shuning uchun 
mikroblar neyraminidaza yordamida nafaqat to'qimalar, balki xujayralar ichiga ham kirib olishi 
mumkin. 
              Stafilokokk streptokokklar qon va turli a'zo xujayralarining  qobig'ini yemiradigan 
lesitinaza va leykosidin, eritrositlarni lizisga uchratadigan gemolizin ishlab chiqaradi. 
                  Agressiv omillar.  Organizmning ximoya kuchlariga ta'sir ko'rsatuvchi omillar 
agresinlar deb yuritiladi. Bakteriya xujayrasining ustki qismida joylashgan kapsulalar  
(polisaxaridlar, oqsillar) tilla rang stafilokokklarning xujayra devoridagi A-oqsili,patogen 
streptokokklarning M-oqsili, grammanfiy bakteriyalarning lipopolisaxaridlari, 
mikobakteriyalarning kort -omili, o'lat bakteriyasining V-va W - antigenlari shunday xususiyatga 
ega moddalardir. Bu omillar leykositlar xemotaksisini susaytirib, fagositozning amalga oshishiga 
to'sqinlik qiladi. Boshqa taxminlarga ko'ra. yuqorida sanab o'tilgan omillar opsoninlar (antitelolar) 
yoki komplement ma'lum bir komponentlarning faolligiga ta'sir ko'rsatadi. 
              Fermentlar yordamida xam organizm ximoya to'sig'ini yengib o'tishi mumkin. Bularga 
proteaza, qon plazmasini ivitadigan koagulaza, fibrinni eritadigan fibrinolizinlar misol bo'la oladi 
             Bakteriya toksinlari (zaxarli moddalari) Bakteriyalar sintez qiladigan zaxarli moddalar 
kimyoviy tabiatiga ko'ra oqsillar (ekzotoksinlar) yoki liposaxaridlar (endotoksinlar)ga bo'linadi. 
              Oqsillar bakteriya xujayrasining tashqi qobig'ida joylashgan bo'lib, to'liq tashqariga sintez 
qilinadigan (V.cholerae xolerogeni, V.parahaemolyticus gemolizni. Cor. diphteiae. gistotoksini va 
boshqalar) qisman (Bord.pertussis leykotoksini, Vl.teteani tetanospazmini, Cl.botulinum 
neyrotoksini,) va umuman sintez qilinmaydigan turlar (Sh.dysenteriae enterotoksini, Y.pestis " 
sichqon toksini") ga bo'linadi. Oxirgi xillari faqat bakteriya xujayrasi parchalangandan keyin 
tashqariga tushadi. Binobarin, oqsil tabiatli toksinlar nafaqat mikrob virulentligining amalga 
oshishida, balki bakteriyalarning metabolik jarayonlarida xam qatnashadi. 
            Lipopolisaxaridlar (LPS) bakteriyaning xujayra devorida joylashgan bo'lib bu tuzilma 
parchalangandan  so'ng tashqari tushadi. 
            Oqsil tabiatli toksinlar. Bu xilga mansub 80 dan ortiq bakteriya zaharlari tafovut 
qilinadi.Ular bir-biridan molekulyar massasi, kimyoviy tuzilishi, tropligi (moyilligi) va biologik 
faolligi  bilan farq qiladi. 
            Oqsillar asaosan termolabil bo'lishiga qaramay, ularning issiqqa chidamli turlari xam 
mavjud. Masalan,Cl.botulinum, E.coli, patogen stafilokokklar ishlab chiqaradigan zaxarlar 100 C  
da xam bir necha minut saqlanib qoladi. Ekzotoksinlar a'zo va to'qimalarga 
moyilligi,zaxarliligi,antigenligi, immunogenligiva boshqa belgilari bilan ta'riflanadi. Ta'sir 
 
mexanizmiga ko'ra 4 xili ajratiladi. 

140 
 
           Sitotoksinlar oqsil sintezini buzadi. 
           Membranotoksinlar-  eritsosit (gemolizin) va leykositlar (leykosidin) o'tkazuvchanligini 
oshiradi, natijada birinchilar gemolizga uchraydi, ikkinchilari parchalanadi. 
           Funksional 
blokatorlar- 
xujayra adenilatsiklaza fermenti faolligini oshiradigan 
enterotoksinlar, ular ta'sirida  ingichka ichak devorining o'tkazuvchanligini oshadi va suyuqlik  
ko'p miqdorda chiqib ketishi xisobiga diareya yuzaga keladi. Masalan, patogen  vabo vibrioni 
ishlab chiqaradigan xolerogen,enterobakteriyalarning enterotoksinlari xuddi shunday xususiyatga 
ega. 
          Patogen stafilokokk va streptokokklar ishlap chiqaradigan eksfoliatin va eritrogenlarning 
xujayralarning o'zaro va xujayra aro moddalar  ta'sirlashuvi jarayonlariga ta'sir ko'rsatadi. Bir 
qator oqsil tabiatli formalin ta'sirida anatoksinlar olinadi. 
              Endotoksinlar  bakteriya qobig'i  bilan bog'langan bo'lib, organizmda mikrob xujayrasi 
parchalangandan so'ng ajralip chiqadi. Endotoksinlar kimyoviy tarkibi bo'yicha  LPS bo'lgani 
uchun,ko'proq grammanfiy bakteriyalarda uchraydi. Ular glyusido-lipido-protein birikmasidan 
iborat bo'lib, issiqqa  chidamli    (termostabil), avtoklavda xam o'z kuchini saqlab qoladigan 
preteolitik fermentlar ta'sirida parchalanmaydi, endotoksin formalin ta'siriga ham chidamli. 
             Endotoksin tajriba xayvonlariga katta miqdorda kiritilsa, fagositozning pasayishi, xolsizlik 
kuzatiladi, nafas olish qiyinlashadi,  yurak faoliyati susayadi, tana xarorati pasayadi. Aksincha, 
kichik miqdorda kiritilsa, qarama-qarshi xolat kuzatiladi: fagositoz kuchayadi, tana xarorati 
ko'tariladi va x.k. LPS qonga tushgach qon xujayralariga ta'sir ko'rsatib, ulardan pirogen moddalar 
ajraladi, natijada odam isitmalaydi.