O’zbekisтon respublikasi sog’liqni saqlash vazirligi

Gidrodinamika. Idishdan suyuqlikni oqishi davrida uni haraktlantiruvchi kuch sifatida suyuqlik sathining farqi yoki nasoslar yordamida hosil bo’lgan bosimlar farqi sabab bo’ladi.

Gidrokinetika quyidagi masalalarni o’rganadi: suyuq muhitga tushayotgan jismning oquvchanligini va suyuqlikni kanallar bo’yicha ko’chib o’tishini. Bunday bir jinsli bo’lmagan suyuqliklar sifatida suspenziya, emulsiya, ko’piklar, chang va tutun, tumanni keltirish mumkin.

Farmatsevtika korxonalarida dori turlarini tayyorlash bir nechta mexanik jarayonlarni o’z ichiga oladi. Misol uchun, kukunlarni tayyorlashda maydalash, elash, aralashtirish jarayonlaridan, granula, tabletka, kapsula dori shakllarida esa qo’shimcha ravishda namlash, donadorlash, taxtakachlash bosqichlari ham qo’shiladi.

Zamonaviy qarashlarga ko’ra,qattiq materiallarni maydalash deganda mexaniq kuch ta’sirida xom ashyo ichida kuch paydo bo’lib, ma’lum bir nuqtada qattiqlik chegarasiga yetib materialning qattiqlik darajasi buziladi.

Тashqi ta’sir to’xtaganda yoriklar molekulyar kuch hisobiga bir–biriga yopishishi mumkin, shuning natijasida xom ashyo faqat qayishqoq deformatsiyaga uchraydi.

Maydalash jarayoni yangi yuzalarni hosilbo’lishi va energiyasarfi bilan bog’liq. Deformatsiya natijasida zarrachalarning ichki ishqalanishini va materiallar aro va asbobning ishchi detallari bilan ishqalanishini oldini oladi.

Maydalash uchun sarf bo’ladigan energiyani aniqlash hammaga ma’lum bo’lgan ikki nazariya asosida: yuza va hajmiy bo’ladi.

Yuza nazariyasiga binoan, maydalash jarayonidagi ish xom ashyoni parchalanish yuzasi bo’yicha molekulalar tortishish kuchini yengishga sarflanadi. Ushbu nazariyaga ko’ra, maydalash uchun zarur ish, maydalanish natijasida yangi hosil bo’layotgan yuzalarga to’g’ri proporsionaldir.

Ҳajmiy nazariyaga binoan, maydalanish jarayonidagi ish xom ashyo deformatsiyasiga, ya’ni eng yuksak parchalanish deformatsiyasiga yetkazish uchun sarf bo’ladi.

Maydalash jarayonida tashqi kuchlar ta’sirida bajarilgan barcha ishRittinger (Berlin, 1867g.) formulasi orqali aniqlaniladi

Bu yerda,

A_D- parchalanayotgan bo’lak jismning deformatsiyasiga sarflanayotgan ish, J;

A_Yu - yangi yuza hosil qilishuchun sarflangan ish, J;

K₁ - jismning hajm birligini deformatsiya qilish uchun sarf bo’lgan ishga proporsionallik koeffitsiyenti;

K₂ - yangi yuza hosil qilish uchun sarflangan ishga teng proporsionallik koeffitsiyenti;

ΔV - parchalanayotgan jism hajmining o’zgarishi;

ΔF - yangi hosil bo’lgan yuza.

Rittengerningmaydalash nazariyasiga binoan, ish maydalash paytidagi hosil bo’lgan yuza qiymatiga to’g’ri proporsionaldir.

Maydalash darajasi katta maydalash jarayonida jism bo’lagi deformatsiyasiga sarflanayotgan ishni hisobga olmasa bo’ladi. Unda ΔF~D²ekanligini inobatga olib, quyidagi formulaga to’xtalamiz:

bu yerda,

- jism bo’lagining o’lchami;

- proporsionallik ko’rsatkichi.

Rittenger nazariyasini yuzaga kelish holatini ko’rib chiqamiz. Masalan, kub qirrasining uzunligi n, maydalangandan so’ng esa 1/n bo’ldi. Maydalash jarayonini tashqi kuchlar ta’sirida jism qirralariga parallel ravishda tekisliklar bo’ylab parchalanadi deb tushunish mumkin. Agar parchalanish aa’, vv’ va ss’ tekisliklar bo’yicha parchalansa, unda 8 ta n/2 uzunlikka ega qirrali yangi kublar hosil bo’ladi (-rasm).

-rasm

Kubni Rittenger nazariyasi bo’yicha maydalash

Agar n/3 bo’lsa 27 ta, n/4 bo’lsa 64 ta yangi mayda kublar olish mumkin. Demak, maydalash uchun sarflanayotgan ish, maydalash darajasiga to’g’ri proporsional ekan.

Shundan maydalash uchun sarf bo’lgan ish materialning maydalanish ko’rsatgichiga yoki yangi hosilbo’lgan yuzaga proporsionaldir.

1874 yilda V.N.Kirpichev 1885 yilda esa F.Kika o’zlariningmaydalashga doir nazariyalarini ilgari surdilar. Unga ko’ra maydalash jarayonidagi ish, maydalanayotgan bo’lak hajmiga to’g’ri proporsionaldir. U quyidagi tenglama bo’yicha ifodalandi va Kik-Kirpichev tenglamasi deb ataldi:

Shuningdek Bond ham o’zining nazariyasini ilgari surdi, unga ko’ra maydalash jarayonidagi ish, hajm va yuzalarning o’rtacha geometrik qiymatiga to’g’ri proporsionaldir:

Хom ashyolarni kesib maydalashdan maqsad, ularga zarur shakl, o’lcham va yuzalarni sifatli qilib ta’minlashdir. Materiallarni kesish davomida chegaraviy qatlam buziladi, natijada material bo’laklarga ajraladi. Material parchalanishdan avval elastik va qayishqoq deformatsiyalarga duch keladi. Ushbu deformatsiyalar kesuvchi asbobga ko’rsatilayotgan ma’lum kuch ta’sirida hosil bo’ladi. Тa’sir etayotgan kuchlanish materialning vaqtincha qarshiligiga teng bo’lgan holdagina materialning parchalanishi boshlanadi.

Shunday kilib,ishning hajmiy teoriyasiga asosan maydalash jismhajmiga proporsional,ta’sir etuvchi kuchlar bu jismlar yuzasiga proporsionaldir.

Тajribalar shuni ko’rsatdiki, maydalash jarayonidagi bu nazariyalar bo’layotgan hodisalarni to’liq yoritmaydi. V.A.Bauman va boshqalarning ishlari,Kik-Kirpichev nazariyasi yirik va o’rtacha bo’laklarga bo’lib maydalashga mos keladi(ezish va zarb), Rittengerning yuza haqidagi nazariyasi esa mayda va yupqa maydalashda ko’prok ishlatilishini ko’rsatdi.

Ammo har ikkala nazariyaham va ulardan keyingilariniham maydalash turlari va maydalash asbob-uskunalari uchun qo’llab bo’lmaydi degan xulosaga kelish mumkin. Bu qarashni fizik-kimyoviy mexanikaning asoschisiP.A.Rebinder yuqoridagi nazariyalar haqikatga yakin va ular Rittenger va Kik-Kirpichev taxmini orasida turadi deb izohladi. Natijada P.A.Rebinder nazariyasi yuzaga keldi.

Bu nazariyaga binoan jismni maydalash uchun sarflanadigan ish,ya’ni yuza hosil bo’lishi uchun sarflangan energiya vamaydalanadigan materialning hajmlarini yig’indisiga tengdir:

bu yerda:

A - maydalash ishi;

G² - taranglikni yenguvchi kattalik;

∆F - yangidan hosil bo’lgan yuza;

K - proporsionallik koeffitsiyenti;

V - maydalanadigan jism hajmi;

Ye - maydalanayotgan jismning taranglik ko’rsatkichi.

Yuqorida keltirilgan tenglamadagi birinchi a’zo materialni maydalaganda yangi yuza hosil bo’lishiga sarf bo’lgan energiyani aks ettiradi. Ikkinchisi esa deformatsiya energiyasini bildiradi.

Shunday kilib, maydalashga sarf bo’lgan ish hosil bo’lgan yuzaga va maydalanayotgan material hajmiga proporsional. Bu sun’iy taxmin haqiqatdan ham haqqoniydir, chunki material bir martada emas, balki bir necha martada maydalanadi. Shunisi ajablanarliki, bo’laklarga bo’lishning birinchi boskichida, ya’ni yirik maydalashda asosiy ish materialni deformatsiyalashga sarf bo’ladi. Yangi yuzalar keyinroqoz-ozdanhosilbo’ladi. Shundan kelib chiqib albatta tenglamadagi ikkinchi a’zo kichik ko’rsatgichga ega bo’ladi.

Energiyaning sarflanishi material zarrachalari o’lchami kamayishi bilan ortadi. Shu sababli energiyani bexuda sarfini olish maqsadida bo’laklarga bo’lishda material zarrachalarining o’lchamini qay darajada bo’lishi lozimligini oldindan bilish maqsadga muvofiqbo’ladi. Bo’laklarga bo’lishning asosiy shiori “Хech kancha ortiqcha bo’laklarga bo’lmaslik” dir.

Energiya sarfini kamaytirish maqsadida maydalangan materialni uzluksiz holda maydalash jarayonidan olib turishga to’g’ri keladi.

Sarf bo’lgan energiyaning miqdorini tajriba yo’li bilan materialning xossasidan va maydalanish darajasidan kelib chiqib aniqlanadi.

Maydalash usullari va ularning tasnifi

Bugungi kunda farmatsevtik materiallarni maydalashda turli konstruksiyadagi asbob-uskunalar qo’llanilib kelinmoqda.

Mexaniq ta’sirni o’rganishdagi izlanishlar asosan bo’lak kattaligi va materialning qattiqligigabog’liqdir.Ko’pincha muayan maydalash uchun turli kuchlardan foydalanishga to’g’ri keladi. Masalan, ezish, ishqalash, zarb berish va h.k.