O`zbekiston respublikasi

2. Fetish - qadimgi ajdodlarimiz topingan jonsiz narsa - predmetlardan iborat 
bo`lib, quyosh, oy, tog`, suv, non, tandir, supra, o`t (olov), yoy, qilich, raqam, rang-

---

19 
tus, so`z, kitob kabilar turkiy xalqlarda fetish hisoblangan. Binobarin, xalq doston va 
ertaklarida bu narsalarni uchrashi bejiz emas.
Xalqimiz qadimdan o`t, suv, tuproqni muqaddas deb bilgan: o`t va suvga axlat, 
umuman, iflos narsalarni tashlamaslik, yerni urmaslik, tepmaslik, maboda bu 
narsalarni qilsa yomon bo`lishi haqidagi o`gitlar fikrimizning dalilidir. 
3. Animizm - insonning tabiatdagi g`ayri tabiiy voqea-hodisalarga ishonch 
bildirish xususiyati bilan bog`liq e`tiqoddir. Masalan, qadimgi paytlarda safarga 
chiqqan yo`lovchi oq tuyali karvonga duch kelsa, o`z safarining muvaffaqiyatli 
tugashiga ishongan bo`lsa, tushida egarlangan oq ot minib sayr qilib yurganini 
ko`rgan kishi hayot tashvishlaridan ozod bo`lishiga ishongan.
«Oq bilakxon» ertagida yigitning toshga aylanib qolishi, «Ochil, ochil, 
qamishlar»da qizning qamish orasiga kirib ketishi, «Yoriltosh»da toshning yorilishi 
va qizning bag`riga olib yana yopilishi, «Yalmog`iz kampir» ertagida odamlarning 
toshga aylanib yotishi, «Qilich botir»da qahramonning joni qilichida ekanligi kabilar 
bevosita animistik tushunchalardir.
«Yoriltosh», «Ochil, ochil qamishlar», «Sim-sim, och eshigingni» kabi iltijoli 
yolvorishlar o`sha narsada jon bor degan tushunchaning obrazli ifodasidir. Bunday 
tushunchalar va qarashlar qadimgi dunyodaning boshqa xalqlarida ham mavjud 
bo`lgan. Masalan, hindlarda va Sharqning boshqa xalqlarida hozir ham sigir, ilon, ot 
kabi hayvonlarga, olov, tog`, o`rmon va suvga sig`inish mavjud.
Mifologiyada totem, fetish, anim tushunchalar ko`pincha bir-birini to`ldirgan 
holda uyg`un ifodalanadi.
Qadimgi kishilar dunyoni ikki qismga: yaxshilik va yomonlik kuchlariga 
ajratib tasavvur qilganlar.
«Avesto»da ikki yaratuvchi kuch - yaxshilik va yomonlik Axuramazda 
(Xurmuzd) va Ahriman (Angra Manyu) qiyofasida namoyon bo`ladi. Mazkur kitob 
g`oyasiga ko`ra, tabiat va jamiyatdagi hodisalar ikki yaratuvchining o`zaro 
kurashidan kelib chiqqan.
Axuramazda yaxshilik, yorug`lik, obodonchilik va ezgulik kuchlarining 
ma`budidir. Unga qarashli narsalar inson turmushini yaxshilashga xizmat qiladi. U 
o`z yordamchilari orqali olov, chorva, metall, yer - suv va o`simliklar dunyosini 
boshqaradi.
Ahriman (Angra Manyu) barcha yozuvlik va yomonlikning rahnamosidir. U 
Axuramazdaga qarshi kurashadi va o`ziga qarashli devlar yordamida odamlarga 
azob-uqubat mashaqqat, kulfat keltiradi. Ahriman zo`r kuch va qudratga ega bo`lsa-
da, biroq Axuramazda kabi har narsaga qodir va qobil emas, shu sababli yomonlik 
kuchlari yaxshilik oldida doim mag`lubiyatga uchraydi.

---

20 
«Avesto»da yorug`lik manbai quyosh deb ko`rsatiladi. Quyosh nuri insonga 
hayot bag`ishlaydi. Olov quyoshning bir parchasi bo`lganligi uchun ham inson olovni 
muqaddas hisoblaydi.
Mitra - quyosh va yorug`lik ma`budi, Noxit (Noxid) obodonchilik va 
farovonlik ma`budi, Humo - baxt, to`le va davlat ma`budi, Anaxita va Xubbi (Er 
Xubbi) - suv ma`budi, Mirrix-urush va g`alaba ma`budi, ezgulik esa Qayumars 
(Gavomard), 
Yima 
(Jamshid), 
Gershasp 
kabi 
mirfologik 
obrazlarda 
mujassmalashgan.
«Avesto»da Anaxita zabardast, xushqomat, kamarini mahkam bog`lagan, 
to`g`ri so`z, marhamatli go`zal qiz sifatida tasvirlangan. U - kishilarga kuch-qudrat 
baxsh etuvchi, suvning mo`l bo`lishini ta`minlovchi ma`buda. Anaxita haqidagi 
ma`lumotlarni ko`zdan kechirish shuni ko`rsatadiki, u suv va hosildorlik homiysi 
bo`lib, o`zbeklar orasida Anbar otin shaklida saqlanib qolgan. Farg`ona vodiysidagi 
xushmanzara joylardan biri Shohimardondagi Qubbon ko`li (Ko`li Qubbon) bo`lib, u
aslida (Ko’li Xubbon) «Xubbilar ko`li» degan ma`noni anglatadi. Xubbi yoki 
Erxubbi qadimgi ajdodlarimizning tushunchalariga ko`ra suv va suv havzalari bilan 
bog`liq narsalarning homiysi bo`lgan. 
Xalqimiz orasida mavjud bo`lgan Kayumars (Gayya Martan, Gavomard), 
Yima (Jamshid) haqidagi afsonalr ham «Avesto» orqali bizga qadar etib kelgan. 
Turkiy xalqlar folklorida afsona va rivoyatlar juda ko`p. Olimlarning 
ta`kidlashicha, real hayotda ro`y berishi mumkin bo`lmagan voqealar haqidagi 
hikoyalar afsonalar deb yuritiladi, lekin hamisha ham bu mezonga amal qilingan 
emas. Hayotda ro`y berishi mumkin bo`lgan hayratli voqealar rivoyat nomi bilan 
yuritilgan. Ma`lum bo`ladiki, afsona va rivoyatlar o`rtasida aniq chegarani belgilash 
mushkuldir. 
Qadimgi yunon faylasufi Aristotelning ta`biri bilan aytganda, «Afsonalar 
haqiqatdan xabar beruvchi yolg`on hikoyalardir». 
Xalqimiz orasida bugungi kunda ham fazoviy jismlar, hudud nomlari, rasm - 
rusumlar, tarixiy voqea - hodisalar bilan bog`liq afsona, rivoyatlar yashab kelmoqda. 
Hatto ular orasida hajviy ruhdagilari ham uchraydi.
Tariximizda ajdoddan-avlodga meros bo`lib kelayotgan To`maris, Shiroq, 
Rustam, Zariadr va Odatida, Guldursun, Dalvarzin, Qonqus, Kuyganyor, Chuli-chuli 
kabi afsona va rivoyatlar madaniy merosimizning tarkibiy qismi hisoblanadi.
Vatanimiz mustaqillikka erishganidan so`ng xalqimiz tarixi bilan bog`liq 
qadriyatlarining qayta tiklanishi yo`lida bir qator ezgu ishlar amalga oshirildi. 
Navro`z bayramining ommaviy nishonlanishi, O`zbekiston televideniyesida 
xalqimiz qadimdan afsona va rivoyatlar to`qib kelayotgan Burgut, Ot, Tuya, Ilon, 

---

21 
Qaldirg`och, G`oz, Laylak kabi jonivorlar hamda parrandalar haqida uyushtirilgan bir 
qator ko`rsatuvlar, vaqtli matbuotda e`lon qilingan maqolalar fikrimizning dalilidir. 
Mif va afsonalar mohiyatini his qilish ularda ifodalangan voqea - hodisalarning 
asosini belgilash imkonini yaratadi.
Qadimgi adabiy merosimiz juda katta tarbiyaviy ahamiyatga ega, chunki har 
bir mif va afsona xalqimiz orzu-armonlarini ifodalash bilan birga biror bir tarbiyaviy 
g`oyani ham ilgari suradi.
Masalan, «Shiroq», «To`maris», «Rustami Doston» afsonlarida vatanparvarlik, 
chet ellik bosqinchilarga nisbatan nafrat ruhi bo`rtib turadi. «Avesto»dagi miflarda 
esa ezgulikning jaholat, zulm va zo`rlik ustidan g`alabasi muqarrar ekanligi 
ta`kidlanadi.