O`zbekiston respublikasi

Savollar: 
1. O`zbek folklori tarixi qanday davrlarga bo`linadi?
2. Qadimgi davr folklori janrlarini ayting? 
3. Mif, afsona, asotir nima? 
4. Animizm, fetishizm va totemizm nima? 
5. Qahramonlik eposlaridan qaysilarini bilasiz? 
 
 
ADABIYOTLAR: 
1. 
I..Karimov «Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch». – T.: «Ma`naviyat», 
2008. – 176 b.
2. 
I..Karimov «O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida». – T.: 
«O’zbekiston», 2011. – 440 b. 
3. 
Madayev O. Sobitova T. Xalq og`zaki poetik ijodi.Akad. litseylar uchun 
darslik – T.: «Sharq», 2010.6– 12 - betlar. 
4. 
Madayev, Omonulla. O’zbek xalq og`zaki ijodi. – T.: «Mumtoz so’z», 
2010.– 228 b. 
5.Safarov, Oxunjon. O’zbek xalq og`zaki ijodi. – T.: «Musiqa», 2010.– 368 b. 
5. 
Masharipova Z. O`zbek xalq og`zaki ijodi. – T.: 2008. 24-40-betlar. 
6. 
Jumanazarov U. O`zbek folklori va tarixiy voqelik. –T.: «Fan», 1991. 
7. 
Nasimxon Rahmon. Turk xoqonligi. –T.: Abdulla Qodiriy nomidagi 
Xalq merosi nashriyoti, 1993. 
8. 
O`zbek folklori ocherklari. Birinchi tom. –T.: «Fan», 1988. 25-35-betlar. 

---

22 
O`ZBEK XALQ MAQOLLAR
REJA: 
1. Maqollarning o`ziga xos xususiyatlari. 
2. Maqol va matallar. 
3. Maqollarning tasnifi. 
4. Maqollarning turlari. 
5. Maqollarning ahamiyati. 
Maqol xalq hayotiy tajribalari xulosasini ifodalovchi hikmatli fikrlar 
majmuasidir. Maqol arabcha qavlun- gapirmoq, aytmoq so`zidan olingan bo`lib, 
aytib yuril 
,adigan ifoda va iboralarga nisbatan qo`llanadi. Maqol og`zaki ijodning kichik 
janrlaridan biri hisoblanadi. Folklorshunoslikda kichik janrlarni paremiya deb atash 
ham qabul qilingan. Maqollar hajm jihatidan ixcham bo`lsa-da, fikr va mazmun keng 
qamrovli bo`ladi.
Maqol o`z tabiatiga ko`ra xalqaro janrlardan biridir. Dunyoda o`z maqollariga 
ega bo`lmagan xalqning o`zi yo`q. Chunki har bir xalq hayotiy tajribalarini maqollar 
shaklida avlodlarga qoldiradi.
Bizning taxminimizcha, har bir maqolning vujudga kelishida birorta ibratli 
voqeaning ahamiyati kattadir. Ana shunday hayot lavhasiga guvoh bo`lgan dono 
odamlardan biri ko`rgan-kechirganlariga xulosa yasab, maqolnamo gapni o`ylab 
topgan. Keyinchalik hayotiy vaziyatning takrorlanishi oqibatida birinchi aytilgan fikr 
asta-sekin maqolga aylangan. Tajriba shuni ko`rsatadiki, xalq orasida maqolning 
yashashi uchun hayotiy asos bo`lishi kerak. Bunday asosga ega bo`lmagan maqolning 
umri qisqadir. Jumladan, O`zbekistonda «Yer haydasang-kuz hayda, kuz 
haydamasang- yuz hayda» maqoli mashhur. Ammo bu maqol Xorazm viloyatining 
aksariyat hududlarida tilga olinmaydi. Chunki Xorazmda yer qatlami tuzilishida yer 
osti suvlari yaqin bo`lganligi sababli dehqonchilik bilan shug`ullanadigan odamlar 
o`z yerlarini kuzda haydamaganlar. Ma`lum bo`ladiki, faqat hayot tajribasida 
tasdiqlangan vaziyat haqidagi maqol xalq orasida yashaydi.
Xalq maqollarining o`z va ko`chma ma`nolari bor. Masalan, «Shamol 
bo`lmasa, daraxtning uchi qimirlamaydi» maqoli ham o`z, ham ko`chma ma`noda 
qo`llanishi mumkin. Ammo «Chumchuq so`ysa ham qassob so`ysin» maqoli 
ko`pincha ko`chma ma`noda qo`llanadi. 
Maqol qator xususiyatlari bilan xalq og`zaki ijodining boshqa janrlaridan 
keskin farqlanib turadi. Chunki xalq doston va ertaklari, afsona va rivoyatlari naql va 
latifalari voqealikni epik usulda, rang-barang obrazlarning xatti-harakati, 

---

23 
kechinmalari orqali aks ettirsa, maqollar voqealikni xalqning bevosita ana shu 
voqeylik haqida xulosalari, hukmlari orqali aks ettiradi.
Qo`shiq, lapar, o`lan, yor-yor kabi lirik janrlarda voqelik shaxsning 
kechinmalari fonida o`z ifodasini topsa, xalq maqollarida ana shu kechinmalar haqida 
lo`nda xulosalar ifodalanadi. Lirik janrlarda kechinmadan hukmga qarab intilish 
yetakchilik qilsa, maqollarda hukmdan kechinmaga qarab intilish yetakchilik qiladi.
Ilmiy adabiyotlarda maqol va matal tushunchasini bir-biri bilan jalkashtirish 
mavjud. Hatto «O`zbekiston Qomusi»da ham, bizningcha, «maqol» maqolasiga 
matal, «matal» maqolasiga maqol misol sifatida keltirilgan. Aytib o`tish lozimki, olib 
borilgan ilmiy kuzatishlar maqol va matal o`rtasida farq borligini ko`rsatmoqda. 
Jumladan, maqol alohida qo`llanganda tugal fikrni bildiradi va hayotda uchrab 
turadigan o`xshash lavhani izohlaydi. Matal alohida qo`llanganda, mustaqil ma`no 
ifodalamaydi va notiq fikrining badiiyligini oshirish uchun xizmat qiladi. Bu o`rinda 
bir misolni eslash maqsadga muvofiqdir. Xalqimiz orasida «Yaxshi so`z bilan ilon 
inidan, yomon so`z bilan pichoq qinidan chiqar» degan maqol bor. Agar shu 
maqoldagi fikriy qismlarni ajratgan holda quyidagi shaklga keltirsak, matalga ega 
bo`lamiz: «Ahmad ilon inidan chiqadigan qilib gapirdi» bu gapda «ilon inidan 
chiqadigan» so`z birikmasi alohida qo`llanganda mustaqil ma`no anglatmaydi. 
Ma`lum bo`ladiki maqol va matal, aslini olganda, xalq hayotida tutgan o`rni, maishiy 
vaziyatlarini ifodalash darajasi bilan bir-biriga yaqin turar ekan. Faqat tarixiy jarayon 
natijasida ularning biri maqol bo`lib shakllangan, ikkinchisi matal sifatida yashay 
boshlagan. 
Bu o`rinda rus xalq og`zaki ijodidagi maqol va matal janrlarini eslash 
ma`quldir. Ruslar maqollarni (poslovitsa), matallarni (pogovorki) deb ataydilar. Bu 
janrlarga xalqning bergan ta`rifi ibratlidir: «Pogovorki-svetochki, poslovitsi-
yagodki». Demak, o`zbek maqol va matallarining farqini ham gul va meva bilan 
izohlash mumkin bo`ladi, - deb yozadi folklorshunos olim O.Madayev. 
Maqol va matallarning matnlari badiiy jihatdan juda mukammal hisoblanadi. 
Maqollarda istiora, o`xshatish, sifatlash, qiyoslash kabi tasviriy vositalardan ko`p 
foydalaniladi. Shuningdek, tazod san`ati faol ishtirok etadi: