O’zbekistonrespublikasi oliyvao’rtamaxsusta’limvazirligi namangandavlatuniversiteti biologiya kaferdrasi

POPULYATSIYA TO’LQINI – BOSHLANG’ICH EVOLYUTSIYA OMILI
SIFATIDA
Tabiatda bug’indan-bo’g’inga o’tgan sari individlar soni o’zgarmay, turg’un xolatdasaqlanadigan birorta ham tur, populyatsiya yo’q. Ko’pchilik tur va populyatsiyalardaorganizmlar soni ko’p yoki kam me’yorda o’zgarib turadi. Chunonchi, mart qo’ng’izi, chivin,sichqonlar soni turli yillarda bir necha million nisbatda ko’payishi yoki kamayishi kuzatilgan.Tur yoki populyatsiyaga mansub organizmlar soni harxil sabablarga ko’ra o’zgaradi. Ba’zanabiotik omillarning noqulayligi (chunonchi, hasharotlar, amfibiyalar, reptiliyalar uchun sovuqsharoit), o’txo’r hayvonlar esa yirtqichlarning ta’siri tufayli son jihatdan turli yillarda turlichabo’ladi. Tur yoki populyatsiyada bo’g’indan-bo’g’inga o’tgan sari organizmlar sonini o’zgaribturishi “hayot to’lqini » yoki «populyatsiya to’lqini” deb ataladi. Tur yoki populyatsiyagamansub organizm larning, son jihatdan o’zgarib turishining aniq. Sabablari turli-tumandir. Ularmuhitning biotik va abiotik omillariga taalluqlidir. Muhit sharoitining doim o’zgarib turishivoyaga yetgan organizmlarning soni o’zgarishiga olib keladi. Tabiatda organizmlarning qirilishsabablariga to’xtalib, birinchi navbatda, organizmlarining tasodifiiy nobud bo’lishini qayd etishkerak. Organizmlarning tanlanib nobud bo’lishi yoki yashab qolishi esa evolyutsiya ning asosiyomili - tabiiy tanlanish natijasidir.
Tabiatda populyatsiya to’lqinlarining ko’p xillari uchraydi.A. V. Yablokov va A. G.Yusufov mulohazasicha, uni tubandagi xillarga bo’lish mumkin.
1.Qisqa hayot kechiruvchi organizmlar sonining, davriy o’zgarishi ko’pginahasharotlar,bir yillik o’simliklar, zamburug`g’lar va mikroorganizmlarga xos. Bu hodisa ayniqsa mikroorganizmlarda yaqqol nam oyon bo’ladi. SHamollash bilan bog’iq kasalliklar baxor va kuz oylaridako’p tarqaladi. Odatda, ular yuqori nafas yo’llarida infektsiya qo’zg’atuvchi mikroorganizmlarhayot to’lqinining natijasi hisoblanadi. O’simlik va hayvon organizmlar sonining faslga qarabo’zgarishi populyatsiyadagi turli yosh jinsdagi guruhlarga harxil ta.’sir etadi. Faslning
o’zgarishi ko’pincha yosh organizmlarni ko’plab nobud qiladi.
2. Populyatsiyadagi organizmlar sonining epizodik o’zgarishi har xil omillarga bog.’liq, ular, birinchi navbatda, tur yoki populyatsiyadagi organizmlar uchun qulay bo’lganoziq, zanjiriga ya’ni populyatsiya uchun g’anim organizmlar uchun yirtqich organizmlariskanjasining susayishi yoki yirtqich hayvonlar populyatsiyasi uchun oziq resurslariningko’payishiga bog’liq,. Odatda, organizmlarnnng son jihatdan o’zgarishi biogeotsenozdagi 1-2 taturga emas, balki ko’p turlarga xos bo’lib, ular biogeotsenozning tamomila o’zgarishiga olibkeladi."
3. Yangi arealda tabiiy dushmanlar bo’lmasligi tufayli turlarga mansub individlar sonining o’ta ko’payishiga XIX-XX asrlarda Avstraliya, Yangi Zelandiyada quyonlarning,Shimoliy Amerikada shahar chumchuqlari, Palearktikada Kanada elodiyasi Yevroosiyodamarkaziy amerika ondatrasining son jihatdan qirilib ketishi xodisasini misol qilib keltirishmumkin. XVI- XVIII asrlarda dengiz orqali aloqalar natijasida kalamushlar Rattus norvegicusbutun dunyoda tarqalib, juda ko’payib ketganligini aytib o’tish ham o’rinlidir. Odamyashaydigan joylardachiqindilar ko’pligi tufayli oddiy pashsha - musca domestica ning soni ham ortib ketadi.
4. Tabiiy «halokatlar» bilan bog’liq holdaorganizmlar soning epizodik o’zgarishi ko’pincha tabiiy geotsenozlar, butun landshaftlarning buzilishi yoki qurg’oqchilik, qattiq sovuqbo’lishiga bog’liq .Masalan ,yoz nihoyatda quruq kelishi tufayli katta-katta territoriyadao’zgarishlar roy beradi ( o’tloq o’simliklari botqoq joylarda tarqaladi, trof qatlamlami kuyibketadi). Bunday sharoitda harakatchan individlar - yirik sut emizuvchilar, hasharotlar, qushlarhamda tuproqning chuqur qatlamlarida hayot kechiruvchi individlar o’troq yoki kam harakatmollyuskalar, reptiliya, amfibiyalar va o’simliklar bunday sharoitda ko’plab nobud bo’ladi.
Polpulyatsiyaga mansub organizmlar sonining o’zgarish masshtabi har xil. Millionmarta o’zgarish maksimalga yaqin bo’ladi. Bu hodisa ural toglari ortidagi bi ogotsenozdatarqalgan . May qo’ng’izlarida 5 yil m obaynida kuzatilgan. Agar biror populyatsiya individlarisoni bo’g’indan-bo’g’inga kamayadigan bo’lsa, ma’lum vaqtdan so’ng ular juda oz miqdordaqoladi. Organizmlarning ba’zilari mazkur sharoitda foydali b yelgilarga- ega bulgaligi uchunboshqalari tasodifiy hodisalar natijasida saqlanib qoladi. Masalan, o’rmonda tasodifan yuzbergan yong’in uning kichik qismiga yoyilmadi va u yerda pustloqxurlar populyatsiyasiningqoldiqlari saqlashlb qoldi, deylik. Bu xol pustloqxurlarniing yashash uchun kurashda g’olibkelishi natijasi emas, albatta, balki tasodifiy bir hol. O’z boshidan haloqatni kechirganpopulyatsiyada organizmlarning ko’plab qirilishi tufayli, qolgan f ormalarda genlarning qaytatik1anishi populyatsiyaning dastlabki holatiga nisbatan boshqacha bo’ladimabodo, populyatsiyada organizmlar soni kamaygandan so’ng yana hayot to’lqini sodir bo’lsa, u holda oz sondaqolgan organizmlar genotipi endilikda avj olib rivojlangan butun populyatsiyaning genetic strukturasini belgilab beradi. Natijada kam sonda uchraydigan ayrim mutatsiyalar populyatsiyadayo’qolishi, boshqa mutatsiyalar kontsentratsiyasi esa ortishi mumkin. Umuman olganda, bundaysharoitda populyatsiyadagi har xil genetik mutatsiyalarning ,tasodilfiy o’zgarishi ro’y beradi.