O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa`zirligi a`jiniyaz atindag`i no`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti «Pedagogika» fakul`teti

Is-ha`rekette temperamenttin` roli. Ha`r bir is-ha`reket insan psixikasi ha`m onin` dinamikaliq
o`zgesheliklerine belgili bir talap qoyadi, barliq is-ha`reket ushin jaramli temperamenttin` o`zi joq. Obrazli 
tu`rde su`wretlew mu`mkin, xolerikaliq temperamenttegi adamlar jedel, ta`wekelshilikli (jawinger),
sangvinikler-sho`lkemlestiriwshilik jumislari ushin (siyasatshilar), melanxolikler-ilim ha`m iskusstvoda, 
do`retiwshilik jumislar ushin (oyshillar), flegmatikler-joba menen isleytug`in ha`m o`nimdarli is-ha`reketler
ushin (do`retiwshi) jaramli. Bir neshe ka`sip ha`m jumislar ushin adamnin` belgili bir qa`siyetleri qadag`an 
etilgen, misali, ushiwshi-istrebitel` ushin jay basarliq, qos jaqpasliq, nerv sistemasinin` a`zziligi. Demek,
flegmatik ha`m melanxolikler bunday jumis ushin jaramsiz. 
Miynet ha`m oqiwda temperamenttin` roli sonnan ibarat, onnan ha`r qiyli qolaysiz jag`day, emotsiogen
faktor, pedagogikaliq ta`sir payda etetug`in psixikaliq jag`daylardin` jumisina ta`sirine baylanisli. 
Temperamentten nerv-psixikaliq basim (misali, jumisqa baha beriw, jumisti qadag`alawdi ku`tiw, jumis pa`tin
jedellestiriw, ta`rtip-intizamliq ta`sirler h.t.b) da`rejesin belgilewshi ha`r qiyli faktorlardin` ta`sirine baylanisli. 
Temperamenttin` is-ha`reket talaplarina maslasiwinin` to`rt joli bar.

Birinshi joli-ka`siplik tan`law, onin` waziypalarinin` biri-bul jumisqa za`ru`rli temperament
qa`siyetlerine iye bolmag`an adamlardi jolatpaw. Bul jol tek g`ana jeke shaxsqa ku`shli talap qoyatug`in 
ka`sipke tan`lawda a`melge asiriladi.
Temperamenttin` is-ha`reketke maslasiwinin` ekinshi joli adamg`a qoyilip atirilg`an talaptin`, jumistin` 
jag`daydi ha`m usillarinin` individuallig`inan ibarat.

:shinshi joli-temperamenttin` is-ha`reketke unamli qatnasin qa`liplestiriwi ha`m tiyisli sebepler arqali
temperamenttin` keri ta`sirin jen`iwden ibarat. 
Temperamenttin` is-ha`reket talaplarina maslasiwdin` to`rtinshi, tiykarg`i ha`m en` ken` tarqalg`an joli-
onin` individual stilin qa`liplestiriw. Jumistin` individual stili degenimizde ha`rekettin` sol adam ushin xarakterli 
ha`m is-ha`rekettin` na`tiyjeli juwmag`ina erisiwdi ta`miyinleytug`in jeke o`zgeshelikke iye usillar sistemasi
ha`m ha`reketler usili tu`siniledi. 
Temperament minez-quliq ha`m qarim-qatnas usillarinda iz qaldiradi, misali sangvinik derlik barliq
waqitta sa`wbette initsiator boladi, tanis emes adamlar arasinda o`zin erkin sezedi, jan`a o`zgeshe jag`day oni tek 
qozdiradi, al melanxolik bolsa kerisinshe qisinadi, jan`a jag`day, jan`a adamlar arasinda albirap qaladi.
Flegmatikler de jan`a adamlar menen qiyin til tabisadi, o`z sezimlerin az ko`rsetedi ha`m uzaq waqitqa shekem 
kimdur onin` menen tanispaqshi ekenligin an`lamaydi. Ol muhabbat qatnaslarin dosliqtan baslawg`a beyim ha`m
aqiri, biraq jildam metamorfozlarsiz su`yip qaladi, o`ytkeni onda sezimler ritmi pa`seygen, sezimler turaqlilig`i 
oni bir adamdi jaqsi ko`riwshi etip qoyadi. Xolerik, sangviniklerde bolsa, kerisinshe, muhabbat jiyi jariliw
siyaqli, bir qarastan payda boladi, biraq ju`da` turaqli bolmaydi.
Insan jumisinin` o`nimdarlig`i onin` temperamentinin` o`zgesheligi menen tig`iz baylanisli. Eger jumista
bir talap tu`rinen ekinshisine tez-tez o`tip turiw, sheshim qabillawda operativlik talap etilse, sangviniktin` 
ayriqsha shaqqanlig`i qosimsha na`tiyje beriwi mu`mkin. Flegmatik ha`m melanxolikler kerisinshe, xolerik ha`m
sangviniklerge salistirg`anda qatal reglamentatsiya ha`m bir qa`liptegi jumista u`lken o`nimdarliq ha`m 
sharshawg`a qarsiliqqa iye.
Minez-quliqliq qatnasta temperamenttin` ha`r qiyli tipindegi adamlardin` reaktsiyasi o`zgesheligin aldin 
ala ko`riw ha`m olarg`a adekvat diqqat qaratiw mu`mkin ha`m sha`rt. Atap o`tiw kerek, temperament minez-
quliqtin` mazmunliq emes, al tek g`ana dinamikaliq sipatlamasin belgileydi. Bir temperament tiykarinda ha`m 
«ulli» ha`m sotsialliq sanda joq shaxs boliwi mu`mkin.
I.P.Pavlov joqari nerv is-ha`reketinin` ja`ne u`sh «haqiyqiy insaniyliq tipler»in atap o`tken, olar-
oylawshiliq, ko`rkem, ortasha. Oylawshi tip wa`killeri (shep yarimsharinin` ekinshi signalliq sistemasi basim)
aqilli, turmisliq qubilislardin` toliq analizine, konkret emes abstrakt oylawg`a beyim. Bul tiptegi adamlar a`dette 
matematika, filosofiya menen qizig`adi, olarg`a ilimiy jumislar unaydi.
Ko`rkem tiptegi adamlarda (shep yarimsharinin` birinshi signalliq sistemasi basim) oylaw obrazli, og`an 
joqari emotsionalliq, qiyaldin` ayqinlig`i, haqiyqatliqti qabillaw tirisheligi ha`m tikkeleyligi iz qaldiradi. Olardi

---

---

45
birinshi gezekte iskusstvo, teatr, poeziya, muzika, jaziwshiliq ha`m ko`rkem o`neri qiziqtiradi. Olar qarim-

qatnastin` ken` shen`berine tirisadi. Al oylawshi tiptegi adamlardi, skeptikaliq tu`rde «qurg`aq» sipatinda

bahalaydi. Ko`pshilik adamlar (i0 protsentke shekem) «artin ortaliq»qa, ortasha tipke jatadi. Olardin` minezinde 
azg`ana ratsional yamasa emotsional baslama bar ha`m bul kishkene balaliq da`wirindegi ta`rbiyag`a, turmisliq
jag`daylarg`a baylanisli. Bul 1g`-1y-jaslarda ko`rine baslaydi, biraz o`spirimler waqtinin` ko`pshiligin a`debiyat, 
muzika, iskusstvog`a bag`ishlasa, basqalar-shaxmat, fizika, matematikag`a bag`ishlaydi.
Zamanago`y izertlewlerdin` tastiyiqlawinsha, on` ha`m shep yarim sharlar spetsifikaliq funktsiyalarg`a 
iye ha`m anaw yamasa minaw yarim shardin` basimlig`i insan shaxsinin` individual o`zgesheligine anag`urlim
ta`sir ko`rsetedi.