O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa`zirligi a`jiniyaz atindag`i no`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti «Pedagogika» fakul`teti

7. Temperamenttin` ekstraversiya-introversiya menen o`z-ara qatnasi. Ayzek basqa avtorlardin`
ko`plegen jumislarina izertlewler ha`m analizler o`tkeriw na`tiyjesinde jeke shaxs strukturasinin` fundamental 
parametrleri «nevrotizm» ha`m «ekstraversiya-introversiya» ekenligin ko`rsetken.
Belgili psixolog K.Yung adamlardi jeke shaxs skladi boyinsha ekstravert («sirtqa murajaat etken») ha`m 
introvertlerge («o`z ishine murajaat etken») dep bo`lgen. Ekstravertler sa`wbetles, jedel, optimist, shaqqan,
olarda JNH tipi ku`shli, temperamenti boyinsha olar sangvinik yamasa xolerikler. Introvertler az so`yleytug`in, 
basiq, ha`mmeden ajiralg`an, o`z ha`reketlerinde tek o`z tu`sinigine tiykarlanadi, sheshim qabillawg`a shintlap
qaraydi, o`z emotsiyalarin qadag`alaydi. Introvertlerge flegmatik ha`m melanxolikler kiredi. Biraq o`mirde taza 
ekstravert yamasa introverler siyrek ushirasadi. Bizin` ha`r birimizde bul ekiwinin` de ko`rinisleri bar, bul nerv
sistemasinin` tuwma qa`siyetlerinen, jas, ta`rbiya, turmisliq jag`daylarg`a baylanisli. Tan` qalarlig`i, 
ekstravertlerde on` yarimshari baslawshi esaplanadi, buni biraz sirtqi pishininen de an`law mu`mkin-olardin`
shep ko`zi ko`birek rawajlang`an, shep ko`zi ashig`iraq ha`m ma`nilirek (adamnin` nervi atanaq ta`rizinde 
ju`redi, yag`niy on` yarimshardan denenin` shep ta`repine ha`m shep yarimshardan-denenin` on` ta`repine).
Introvertlerde shep yarimshar baslawshi esaplanadi. 
Ekstraversiya joqari nevrotizm menen birge xolerik temperamentinin` payda boliwina sebepshi,
«introversiya+nevrotizm» melanxolik temperamentin belgileydi, nevrotizmnin` qarama-qarsisi-emotsional 
turaqliliq, salmaqliliq ekstraversiya menen birgelikte sangvinistikaliq minez sipatinda ko`rinedi, al introversiya
menen birge flegmatikaliq siyaqli. 
Tan` qalarlig`i, qarama-qarsi temperamenttegi adamlar bekkem ha`m kelisimli shan`araq quradi, misali,
qoziwshi xolerik ha`m tinish flegmatik, sonday-aq qapa melanxolik ha`m kewilli sangvinik-olar bir-birin 
tolqtiradi, biri-birine kerek. Dosliq qatnasiqlarda ko`binese bir temperamenttegi adamlar til tabisadi (eki
xolerikten tisqari olar, ekewinin` de shidamsizlig`i sebepli tez-tez urisadi). 
Sonday-aq, flegmatikler en` universal partner sipatinda aniqlang`an, o`ytkeni olardi qa`legen,
o`zinikinen basqa temperamentler (ko`pshilik avtorlardin` pikirinshe, eki flegmatik jubi ju`da` sa`tsiz shiqqan) 
qanaatlandiradi.
Ayzenk «ekstraversiya-introversiya» parametrleri tiykarinin` fiziologiyaliq parametrlerin aniqlawg`a 
uring`an, ol Pavlov gipotezasina tiykarlanip, ekstravertlengen minez-quliq qoziwdin` ku`shli toqtaw
potentsialinin` payda boliwi menen belgilenedi, sol waqitta introvertler bolsa minez-qulqi toqtaw potentsial 
a`zziliginin` ha`m qoziw potentsiali ku`shinin` na`tiyjesi dep esaplag`an. Ayzenk usinin` tiykarinda ekstravert
ha`m introvertlerge bo`linetug`in eksperimental belgilerdi aniqlag`an.