“Kimyoning asosiy tushuncha va qonunlari mavzusini o’qitishning ilmiy metodik asoslari”

KIMYOVIY ELEMENTLAR. 
Atom – molekulyar ta‘limot nuqtai nazaridan atomlarning har qaysi alohida 
turi kimyoviy element deyiladi. Element – ma‘lum xossalarga ega bo’lgan atomlar 
turidir. [23] 
Atomning eng muhim xarakteristikasi uning yadrosining musbat zaryadi 
bo’lib, u son jihatdan elementning tartib raqamiga teng. Yadro zaryadining qiymati 
atomlarning har xil turlari uchun bir – biridan farq qiluvchi belgisi hisoblanadi, bu 
esa element tushunchasiga ancha to’liq ta‘rif berishga imkon beradi. 

---

33 
Kimyoviy element–bu yadrosining musbat zaryadi bir xil bo’lgan atomlarning 
muayyan turidir. 
Kimyoviy element tushunchasi 1813-yilda taniqli olim Berselius tomonidan 
fanga kiritilgan. Albatta, fanga tatbiq etilish paytida juda ko‘p taklif va tortishuvlar, 
qarama-qarshiliklar bo‘lgan. Har bir kimyoviy elementlarning bosh harfi bilan 
boshlanishi, agar u takrorlansa, ikkinchi harfi yoki element nomidagi boshqa biror 
harf ikkinchi bo‘lib qo‘shilgan. Masalan, kislorod (Oxygenium) belgisi O, bosh 
harfi olingan, osmiy (Os), bariy (Ba) unda ikkinchi harfi bilan olingan.Barcha 
moddalarni elementar va murakkab moddalarga ajratish mumkin. Masalan, 
boyitma yoki rudaning kimyoviy tarkibi: Cu-18,0 % ; S-31,0 % va hokazolar. 
Murakkab moddalar deb ikki va undan ortiq kimyoviy elementlardan tarkib topgan 
moddalarga aytiladi. Masalan, Cu
2
S, CuO, CuFeS
2
, bunda ikki va uchta kimyoviy 
elementdan iborat modda yoki birikma, mis sulfidi va oksidi hosil bo‘lgan. 
The Chemical elements were carried in subject by known scientist 
Berceliusom. When introducing in science chemical element were appeared much 
disputes, discord and were contributed offers sort of Each element was marked 
with the main of the letter of its name. For instance, oxygen is marked by letter o 
(Oxygenium), osmium - Os, barium - Ba. In free condition is indicated its atomic 
mass. All material are divided on elementary and complex. In composition 
elemental u material can be only one chemical element. For instance, chemical 
composition of are: Cu -18,0 %; S - 31,0 % and etc. The Complex material 
consistof two or more chemical. Join: Cu
2
S, CuO, CuFeS
2
and etc.
4
Oddiy moddalar molekulasi bir xil elementning atomlaridan (N
2
, O
2
, N
2
, 
CI
2
va boshq), murakkab moddaning molekulasi esa ikki yoki bir necha xil 
elementning atomlaridan (masalan, suv H
2
O vodorod va kislorod atomlaridan) 
tarkib topgan bo’ladi. 
Barcha elementlar odatda metallar bilan metallmaslarga bo’linadi.Lekin 
bunday bo’linish shartlidir. 
4
Raymond CHANG Williams College GENERAL CHEMISTRY, 2006, 22.

---

34 
Elementlarning muhim ta‘rifi ularning yer po’stlog’ida, ya‘ni Yerning yuqori 
qattiq qobig’ida tarqalganligidir, bu qobiqning qalinligi shartli ravishda 16 km ga 
teng deb qabul qilingan. Elementning yer po’stlog’ida tarqalganligini geokimyo – 
yer haqidagi fan o’rganadi. Ma‘lumotlarga ko’ra eng ko’p tarqalgan element – 
kislorod yer po’stg’ogi massasining 47,2 % ni tashkil etadi, so’ngra kremniy – 
27,6, alyuminiy-8,80, temir- 5,10, kaltsiy- 3,6, natriy – 2,64, kaliy- 2,6, magniy- 
2,10, vodorod- 0,15% 
Keltirilgan raqamlardan ko’rinib turibdiki, elementlar yer po’stlog’ida juda 
notekis tarqalgan. Aytib o’tilgan 9 element yer po’stlog’i massasining 99,79 % ni, 
qolgan barcha elementlar – faqat 0,21 % ni tashkil etadi. Mashxo’r olim Robert 
Boyl davridayok murakkab moddalarning parchalanishidan hosil bo’ladigan, lekin 
o’zi yanada oddiyroq moddalarga parchalana olmaydigan oddiy modda kimyoviy 
element deb atalgan edi. Bu ta‘rifga Dalton atomistikasi hech qanday qo’shimcha 
kirita olmadi. Lekin M.V.Lomonosov va D.I.Mendeleev «element» tushunchasi 
bilan «oddiy modda» tushunchasi orasidagi farqni birinchi bo’lib aniq ko’rsata 
oldilar. D.I.Mendeleevning aytishicha: «Element deganda, oddiy va murakkab 
moddalarni tashkil etgan va ularga ma‘lum fizik hamda kimyoviy xossalar 
majmuini bera olgan moddiy tarkibiy qismlarni tushunmoq kerak. Agar oddiy 
moddani molekula deb tushunish o’rinli bo’lsa, elementni atom deb tushunmoq 
to’g’ri bo’ladi. Uglerod – element, lekin ko’mir, grafit va olmos oddiy 
moddalardir». Demak, D.I.Mendeleevning ta‘rifiga «kimyoviy element - oddiy va 
murakkab moddalar tarkibiga kiradigan va ma‘lum atom massaga ega bo’lgan 
atomlar turidir».