“Kimyoning asosiy tushuncha va qonunlari mavzusini o’qitishning ilmiy metodik asoslari”

TARKIBNING DOIMIYLIK QONUNI. 
Frantsuz kimyogari A.Lavuaze 1781 yilda CO
2
gazini 10 xil usul bilan hosil 
qildi va gaz tarkibidagi uglerod bilan kislorod massalari orasidagi nisbat 3 : 8 
ekanligini aniqladi. Shundan keyin: har qanday kimyoviy toza birikmaning

---

39 
tashkil etuvchi elementlarning massalari o’zgarmas nisbatda bo’ladi, degan 
xulosa chiqarildi. Bu xulosa tarkibning doimiylik qonunidir. 20 yil davomida bu 
qonunning to’g’riligi barcha olimlar tomonidan e‘tirof etib kelingan. Lekin 1803 
yilda boshqa frantsuz olimi Bertole qaytar reaktsiyalarga oid tadqiqotlar asosida, 
kimyoviy reaktsiya vaqtida hosil bo’ladigan birikmalarning miqdoriy tarkibi 
reaktsiya uchun olingan dastlabki moddalarning massa nisbatlariga bog’lik bo’ladi, 
degan xulosa chiqadi. 
Frantsuz olimi J.L.Prust (1753-1826) Bertollening yuqoridagi xulosasiga 
qarshi chiqdi. U kimyoviy toza moddalarni puxta taxlil qildi: toza birikmalarning 
miqdoriy tarkibi bir xil bo’lishini o’zining juda ko’p analizlari bilan isbotladi. Prust 
bilan Bertolle orasidagi munozara 7 yil davom etdi. Bu kurash ikki falsafiy oqim 
ko’rashi bo’ldi. Prust falsafasi – uzluklilik printsipi, Bertolle falsafasi – uzluksizlik 
printsipi nomi bilan yuritiladi. Ko’pchilik olimlar o’zlarining amaliy ishlari
natijalari bilan Prust printsipini tasdiqladilar. Natijada Prust g’olib chiqdi va 1809 
yilda kimyoning asosiy qonunlaridan biri tarkibning doimiylik qonuni quyidagicha 
ta‘riflandi: har qanday kimyoviy toza birikma, olinish usulidan qat‘iy nazar, 
o’zgarmas miqdoriy tarkibga ega. Masalan, toza suv tarkibida 11,11 % vodorod 
va 88,89 % kislorod bo’lib, suv normal sharoitda 0
0
S da muzlaydi, 100
0
S da 
qaynaydi; uning 4 
0
S dagi zichligi 1000 kg/ m
3
yoki 1 g/sm
3
yoxud 1 g/ml
–1 
ga 
teng; u o’zgarmas elektr o’tkazuvchanlikka, o’zgarmas qovushoqlikka ega.
Kimyoning rivojlanishi shuni ko’rsatdiki, o’zgarmas tarkibli birikmalar 
bilan bir qatorda o’zgaruvchan tarkibli birikmalar ham bo’lar ekan. M.S. 
Kurnakovning taklifiga ko’ra o’zgarmas tarkibli birikmalar daltonidlar (ingliz 
kimyogari va fizigi Daltonni xotirasiga), o’zgaruvchan tarkiblilari – bertollidlar 
(shunday birikmalar borligini oldindan aytgan frantsuz kimyogari Bertolle 
xotirasiga) deb ataldi. Daltonidlarning tarkibi butun sonli stexiometrik indekslari 
bor oddiy formulalar bilan ifodalanadi, masalan, H
2
O, HCl, CCl
4
, CO
2
. 
Bertollidlarning tarkibi o’zgarib turadi va stexiometrik nisbatlarga muvofiq 
kelmaydi. Masalan, uran (VI)– oksidning tarkibi odatda UO
3
formula bilan 
ifodalanadi. Haqiqatda esa uning tarkibi UO
2,5
danUO
3
gacha bo’ladi va boshqalar.

---

40 
O’zgaruvchantarkiblibirikmalarborligimunosabatibilantarkibningdoimiylikq
onunininghozirgita’rifigaaniqlikkiritishkerakbo’ladi. 
Molekulyar strukturali, ya‘ni molekulalardan tuzilgan birikmalarning tarkibi, 
olinish usulidan qat‘iy nazar o’zgarmas bo’ladi. Nomolekulyar strukturali (atomli, 
ionli va metall panjarali) birikmalarning tarkibi esa o’zgarmas bo’lmaydi va olinish 
sharoitlariga bog’liq bo’ladi.