arab istilosi orqali kiritilishi bilan bir vaqtda islom madaniyati, ma’naviyatini mahalliy xalqlar
o‘rtasida keng yoyilishi kuzatiladi. Bu xududda sunniylikning hanafiya mazhabi qonun-qoidalarini
mahalliy xalqlar hayotiga singdirish sunniylikning boshqa mazhablarga nisbatan tezroq amalga
oshdi. Imom A’zam asos solgan hanafiya mazhabi
boshqa mazhablarga nisbatan, birinchidan,
diniy bag‘rikenglik (ya’ni boshqa mavjud dinlar va ularning urf-odatlari ham davom etish
imkoniyati); ikkinchidan, moʻtadil mazhabligi (ya’ni mahalliy xalqlar,
millatlarning
xususiyatlariga mos kelishi, uning talablarini oddiy odamlarga mos kelishi); uchinchidan, bu
mazhabga e’tiqod qiluvchilarning ortib borishi va hozirgi vaqtda musulmonlarning ko‘pchiligi
ya’ni 93%i hanafiya mazhabiga e’tiqod qilishi bilan ajralib turadi.
Islom evolyusiyasida vujudga kelgan yo‘nalishlarning muhim jihatlaridan biri xalqlar
ma’naviyatini shakllantirishga yo‘naltirgan qonun-qoidalar va diniy e’tiqod talablaridir. Islom
dinini qabul qilgan har bir musulmon uchun diniy marosimchilik talablarini bajarishdan tashqari
hayotda halol, pok, vijdonli bo‘lish, xalol
va xaromning farqiga borish, boshqalarning mulkiga
ko‘z olaytirmaslik; oila qurish bilan o‘z farzandlarini islom ta’limoti, talabi ruhida tarbiyalash,
halol mehnat qilish bilan kun kechirish kabi axloqiy normalar mujassam bo‘lishi talab qilinadi.
Shuningdek, bu ta’limotda davlat, jamiyat ota-ona, vatanga muhabbat insonparvarlik, adolat,
halolik mezonlari xalqlar ma’naviyati shakllanishining asosini tashkil qilgan. Bunday da’vatlar
islom evolyusiyasining qaysi davrida bo‘lmasin o‘zining tarbiyaviy ahamiyatini yo‘qotmagan
aksincha islom diniga e’tiqod qilganlar ma’naviyatini shakllantirishga o‘z hissasini qo‘shib
kelgan. Uning bu jihati, hozirgi fuqarolik jamiyat shakllantirilayotgan mamlakatimizda, jamiyatda
ma’naviy-axloqiy muhitni sog‘lomlashtirishga qo‘shayotgan hissasi ijobiy baholanib muhim
tarbiyaviy-axloqiy ahamiyat kasb etmoqda.
Jahon dinlari ichida eng kenjasi bo‘lgan islom dini tez orada juda ko‘p xalqlar va millatlar
hayotiga
kirib borib, ularning turmush tarzidan munosib o‘rin olishidan tashqari ko‘pgina
sharqdagi davlatlarning boshqarish mafkurasiga aylandi. VIII-IX asrlarda islom evolyusiyasida
turli yo‘nalishlar, mazhablar vujudga kelishiga qaramay islom ta’limoti (uning asosiy manbalari
Qur’oni karim va hadisi sharif)ga kishilarning hayotida, xususan ularning ma’naviy-axloqiy
dunyoqarashlarining shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etdi.
Dostları ilə paylaş: