O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti
-rasm. Orol dengizi havzasida suv iste’moli asosiy hajmlarining
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 9.2. Orol dengizini saqlab qolish uchun olib borilayotgan ishlar
|
4-rasm. Orol dengizi havzasida suv iste’moli asosiy hajmlarining ulushi. 5-rasm. Sirdaryo havzasi bo‘yicha daryo oqimining ko‘p yillik resurslari. Irrigatsiya suv olish Sanoat-maishiy suv iste’moli Suv omborlaridan yo‘qotish (parlanish) Amudaryo va Sirdaryo o‘zanlaridan yo‘qotish Irrigatsiya-ishlanma ko‘llarga suv chiqarish Orol dengiziga vetlandlar orqali suv borishi O‘zbekiston 5,59 kub.km Tojikiston 1,1 kub.km Qozog‘iston 4,08 kub.km Qirg‘iziston 28.0 kub.km 104 9.2. Orol dengizini saqlab qolish uchun olib borilayotgan ishlar Yerda har yili atmosfera havosiga 15 dan 75 mln. tonnagacha chang ko‘tariladi. Shu bilan bir vaqtda, Amudaryo va Sirdaryoning deltalarida yerlarning tanazzulga uchrashi va cho‘llanish sur’atlari o‘sib bormoqda. Orol dengizi va Orolbo‘yi muammolari yuzasidan yuzlab mahalliy va xalqaro loyihalar taklif qilingan. Bu loyihalarni umumlashtirib, ularni asosan ikki turga bo‘lish mumkin. Birinchisi “Ichki imkoniyat- lardan kelib chiqib Orolni saqlab qolishga qaratilgan loyihalar” bo‘lsa, ikkinchisi “Orolga suvni tashqaridan olib kelishni taklif qilish haqida”gi loyihalardir. Ichki imkoniyatlardan foydalanib, Aydar-Arnasoy ko‘llar tizimidagi, Sariqamish, Dengizko‘l, To‘dako‘l va boshqa ko‘llarning tashlanma suvlarini Orol dengiziga oqizish, kollektor-zovur suvlarini Orol dengiziga alohida o‘zan bilan olib borish, ikki daryo oralig‘ida Surxondaryodan to Orolgacha “Sho‘rdaryo” deb ataluvchi, kollektor- zovur suvlarini yig‘ib oluvchi Bosh tashlanma kollektorini qurish, gidromelioratsiya tizimlarini samaradorligini oshirish, sug‘orish madaniyatini yaxshilash, suv resurslaridan unumli foydalanish, sug‘orish tizimlarining foydali ish koeffitsiyentlarini oshirish, suv resurslarini hududiy taqsimlash, ulardan tejab-tergab foydalanish, pullik suvni joriy etish, sug‘oriladigan yerlar maydonini barqarorlash- tirish, yerlarni kapital planirovkasi (bir nishablikda tekislash)ni amalga oshirish, Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasida suv taqsimotini birinchi navbatda Orol dengizi ehtiyojini hisobga olgan holda, uning sathini barqarorlashtirishni ko‘zda tutuvchi loyihalar taklif etilgan. Orol dengizini saqlash va tiklashda Rossiya okeanograf olimi V.Bortkinning loyihasi bo‘yicha ikkita yirik to‘g‘on qurishni, birinchi to‘g‘on dengizning shimoliy qismida bunyod qilinib, kichik Orolni katta Oroldan ajratib qo‘yishni taklif etdi. Ikkinchisini esa, janubda Ajiboy qo‘ltig‘ida barpo etish mo‘ljallangan. Shunday qilinganda dengizning maydoni biroz kichrayib, bug‘lanishi kamayadi. Loyiha muallifi Sariqamish va Arnasoy ko‘llari tizimidagi suvni ham Orolga olib borishni taklif etdi. Mutaxassislarning fikriga ko‘ra, suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanishni ta’minlashda, avvalambor, suv resurslaridan, ayniqsa, aholi o‘rtasida ichimlik suvidan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilish yuzasidan tushuntirishlar olib 105 borishda keng jamoatchilikni jalb etish, targ‘ibot va tashviqot ishlarini yanada jonlantirish lozim. Shuningdek, mintaqada mavjud suv resurs- laridan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilishda Markaziy Osiyo mamlakatlari o‘zaro hamkorlikdagi maqsadga yo‘naltirilgan ekologik siyosat va ilmiy, huquqiy, moliyaviy hamda texnologik bazasini mukammal rivojlantirishlari zarur bo‘ladi. Tabiiy muhit holatining inson ta’sirida o‘zgarishi, jonli va jonsiz komponentlarga kuchli antropogen ta’siri mahalliy, mintaqaviy va umumjahon ekologik muammolarni keltirib chiqaradi. Jumladan, shu kabi ta’sirlar natijasida mintaqadagi ekologik inqirozning eng xavfli nuqtasi hisoblangan “Orol muammosi” vujudga keldi. Bu haqda quyidagi ma’lumotlar fikrimizni isbotlaydi. Oxirgi 40-45-yil davomida Orol dengizi sathi 22 metrga pasayib ketdi, akvatoriya maydoni 6 martadan ziyodga kamaydi, suv hajmi 10 baravargacha (1064 kub km dan 115 kub km) kamaydi, suv tarkibidagi tuz miqdori 112g/l gacha, Orolning sharqiy qismida esa 280g/l gacha yetdi. Orol dengizi deyarli “o‘lik” dengizga aylandi. Qurib qolgan tubi maydoni 4,2 mln. gektarni tashkil etib, tutash hududlarga chang, qum- tuzli aerozollarni tarqatish manbaiga aylandi. Bu yerda har yili atmosfera havosiga 80 dan 100 mln. tonnagacha chang ko‘tariladi. Shu bilan bir vaqtda, Amudaryo va Sirdaryoning deltalarida yerlarning tanazzulga uchrashi va cho‘llashish sur’atlari o‘sib bormoqda. Avval dengiz yirik transport, baliqchilik va boshqa xo‘jalik hamda iqlim ahamiyatiga ega edi. Bugungi kunda Orol dengizini o‘rnida asosan 6 ta qoldiq ko‘llar hosil bo‘lgan. Orol dengizining qurib ketgan erlaridan shamol orqali havoga tuz va chang ko‘tarilib, yuzlab kilometr hududlarga tarqalmoqda. Bu nafaqat Orolbo‘yi, balki undan uzoqda ham qurg‘oqchilikni keltirib chiqarmoqda. Orolning qurigan tubidan ko‘tarilgan chang-to‘fonlari ilk bora 1975-yili kosmik tasvirlar natijasi- da aniqlangan, hozirda esa ular oddiy holga aylangan. O‘tgan asrning 80-yillaridan boshlab bunday to‘fonlar yiliga 90 kungacha cho‘zilgan. Mutaxassislarning fikricha, Orol muammosi kelib chiqishiga quyidagi omillar asosiy sababchi bo‘lgan: ● ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish strategiyasini noto‘g‘ri tanlangani. Bu omilning hudud tabiatiga, xo‘jaligiga va ijtimoiy munosabatlariga uzluksiz cho‘zilgan salbiy ta’siri; ● tuproqning murakkab mexanik tarkibi, gidrogeologik va geo- morfologik sharoitlarning hisobga olinmaganligi; 106 ● sug‘orish va gidrotexnik inshoot tizimlarini loyihalash, qurish va ulardan foydalanish sifatining past darajadaligi; ● qabul qilingan sug‘orish me’yorlarida tuproq va qishloq xo‘jalik o‘simliklarining o‘ziga xos xususiyatlari hisobga olinmaganligi va boshqa sabablar. Ko‘pgina korxona va ishlab chiqarish muassasalarida tabiiy xom- ashyolarning etishmasligi natijasida ishsizlik, aholini past turmush darajasi kabi muammolar vujudga keldi. Orol dengizining qurishi oqibatida mahsuldorligi-yiliga 45 ming tonnagacha ovlangan baliqchilik sanoati, tub aholining doimiy hayot manbai bo‘lgan ovchilik va mo‘ynachilik sohalari inqirozga uchradi. Yüklə 1,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|