Dərs vəsaiti kimi təsdiq edilmişdir

        Müəllim dərs dediyi uşaqların psixoloji xüsusiyyətlərini yaxşı bildikdə və bu xüsusiyyətləri nəzərə 
aldıqda təlim-tərbiyə işində böyük nailiyyətlər qazanacaqdır. Biz uşaqların yaş xüsüsiyyətlərini, onların 
hansı yaş dövründə nə ilə maraqlanmasını, habelə onları əhatə edən mühiti necə dərk etməsini bilməsək, o 
zaman işdə müvəffəqiyyət əldə edə bilmərik. 
         Hiss üzvlərinin rəngə, səsə, lamisəyə, hərəkətə və müvazinətə qarşı həssaslığı təlim prosesində öz 
inkişafını davam etdirir. Bəzi xarici təsir, qeyri –münasib olan şərait uşağın ayrı-ayrı hiss üzvlərinə pis 
təsir göstərir və onların fəaliyyətini zəiflədə bilir. Buna görə  də fasiləsiz olaraq uzun müddət kitab 
oxumaq, «Farağat!» komandasında durmaq, ev tapşırıqlarını yerinə yetirərkən stol arxasında düzgün 
oturmamaq, fiziki hərəkətləri düzgün icra etməmək (baş, ayaq, qol, gövdənin və i.a. düz tutulmaması) və 
s. gözün daxili təzyiqini artırır. 
        Eşitmə duyğuları da, görmə duyğuları kimi uşaqlarda çox erkən inkişaf etmiş olur. Bu hisslərin 
inkişaf etməsinə kömək göstərən mühüm amillərdən biri də bədən tərbiyəsidir. Məsələn, qaçış və yeriş 
zamanı bütün uşaqların addımlarının birlikdə  və ahənglə atılması yaxşı bir səs  əmələ  gətirir ki, bu, bir 
tərəfdən hərəkətlərin düzgün icra olunmasına kömək edir, digər tərəfdən isə uşaqların əhvali-ruhiyyəsinin 
yaxşılaşmasına və  eşitmə hissinin inkişafına səbəb olur. Təlim prosesində müəllimin hərəkətləri xüsusi 
tona malik səslə sayması (bir, iki, üç və s.) və ya bu hərəkətlərin gözəl və oynaq musiqi sədaları altında 
edilməsi, uşaqlarda hərəkətin icrasına və musiqiyə olan marağı artırmaqla yanaşı, eşitmə hisslərinin də 
inkişafına müsbət təsir edir. Lakin  bədən tərbiyəsi dərslərində  həddindən artıq səs-küy eşitmə 
orqanlarının fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir. 
          Müşahidə göstərir ki, aşağı sinif şagirdlərinin  diqqəti  davamsızdır, onlar uzun müddət diqqətini 
eyni bir hərəkətin icrasına yönəldə bilmirlər. 
              Məlum olduğu kimi, təlimin səmərəli təşkili nəticəsində  uşaqlarda yeni-yeni diqqəti cəlb edən 
keyfiyyətlər  yaranır. Xüsusilə, qeyri-iradi diqqət, tədricən, möhkəm iradi diqqətə çevrilir. 
        Professor  M.Həmzəyev qeyd edir ki, uşaqların diqqəti asanlıqla yayına bilər. Yalnız onu 
maraqlandıran, yeni keyfiyyətlərə malik olan, uşağın tələbatı ilə bağlı olan cisim və hadicələr onun 
diqqətini uzun müddət öz üzərində saxlaya bilər. O, yazır: «Kiçik məktəbyaşlı uşaqlarda diqqətin zəifliyi, 
onların öz diqqətlərini uzun müddət cəmləşdirməkdə çətinlik çəkmələrindən irəli gəlir. Ona görə də kiçik 
məktəbyaşlı  uşaqlara tapşırılan iş maraqlı olmaqla yanaşı, arabir dəyişilməlidir. Bununla yanaşı olaraq, 
uşağın görəcəyi işin mahiyyəti onun üçün aydın olmalıdır»
93
. 
         Müəllim bəzən uşağın bu xüsusiyyətini nəzərə almır, hətta yuxarı sinif uşaqları  kimi  onlara  da 
müstəqillik verir və belə zənn edir ki, onlar bu hərəkətləri müstəqil olaraq yerinə yetirəcəklər.  
Nəticədə, qarşıya qoyulmuş  vəzifəni yerinə yetirmir, başqa bir məqsədli oyun və  hərəkətlərlə  məşğul 
olurlar. Buna əsas səbəb 
müəllimin dərsi uşaqların marağına uyğun qurmaması, uşaqların dərsin mahiyyəti və  məqsədini başa 
düşməməsindən irəli gəlir. Bu yaşda şagirdlərin diqqətini ancaq maraqlar əsasında saxlamaq kifayət deyil, 
onları tərbiyə etmək vəzifəsi də qarşıya qoyulmalıdır. K.D.Uşinski qeyd edirdi ki, ilk təlim günlərindən 
etibarən uşağı öz təlim vəzifəsini sevməyə və bu vəzifənin icrasından həzz almağa öyrətmək mümkündür 
və lazımdır. Kiçikyaşlı  şagirdlər bədən tərbiyəsi hərəkətlərini tez mənimsəyir, tez də unudurlar. Eyni 
zamanda yaxşı icra etdiyi hərəkətin izahını verə bilmir. Yəni hərəkəti necə yerinə yetirdiyini ardıcıl 
danışmaqda çətinlik çəkirlər. Bunun üçün uşaqlarda fiziki hərəkətlərin icra edilməsi və onun terminlərinə 
dair çoxlu söz ehtiyatı yaratmağa, həm də məntiq yadda saxlamanın inkişaf etdirilməsinə böyük ehtiyac 
vardır. Kiçik məktəbyaşlı  şagirdlərin təlim prosesində  əldə etdikləri biliklər, təsəvvürlər genişləndikcə, 
onların hafizələri də inkişaf edir və möhkəmlənir. 
                                                 
93
 
М.Щямзяйев. Кичик мяктябйашлы ушагларын психоложи хцсусиййятляри. Бакы, «Маариф», 1968, сящ. 15.
 
 

 67
           İbtidai sinif şagirdlərinin təsəvvürləri konkret olur. Buna görə də müəllim, dərsdə öz fikrini uzun-
uzadı danışmaqla deyil, konkret və aydın misallarla izah etməlidir. 
              Bəzən çətin olan, lakin musiqinin müşayiəti ilə icra edilən hərəkətlərə dair uşaqlarda müəyyən 
təsəvvürlər yaranır və onlar buna heyran olurlar. 
     Təfəkkür uşaqlarda konkret və emosional xarakter daşıyır. Lakin kiçikyaşlı iəktəblilərdə təfəkkürün ən 
yüksək səviyyədə inkişaf etdiyini söyləmək çətindir. Bundan əlavə, onlarda qeyri-iradi diqqət, mexaniki 
hafizə daha yüksək səviyyədə inkişaf edir və məntiqi təfəkkürün elementləri yaranmağa başlayır. Habelə, 
bu yaşda da emosional vəziyyətlərin tez-tez dəyişilməsi, xəyalpərəstlik və s. hallar müşahidə olunur. 
              Məktəbdə ardıcıl aparılan bədən tərbiyəsi məşğələləri  şagirdlərdə psixi və zehni proseslərin 
inkişafını sürətləndirir. Baş beynin qabığında şərti reflekslər sürətlə yaranır və mürəkkəbləşir. 
              Müəllim təfəkkürün  əmələ  gəlməsi, anlayış  və  mühakimələrin yaranması yollarını  və onun 
qanunlarını öyrənib tədris işində bunu tətbiq etməklə, uşaqların təfəkkürünü inkişaf etdirə bilir və bu 
zaman təlimin səviyyəsi də yüksəlir. 
 
II.4. Fiziki tərbiyə təliminin elmi-nəzəri əsasları 
 
4.1. Fiziki tərbiyənin təliminə təsir göstərən amillərin elmi nəzəri mahiyyətini öyrənməyin əhəmiyyəti 
              Orta  ümumtəhsil məktəblərinin ibtidai siniflərində fiziki tərbiyə prosesinin daha da 
təkmilləşdirilməsində, kiçikyaşlı məktəblilərin  fiziki tərbiyəsinin pedaqoji-psixoloji və anatomik-fizioloji 
əsaslarını sinif müəllimlərinin dərindən bilməsi çox vacibdir. Fiziki tərbiyənin tədrisi prosesinin əsaslarını 
bilmədən və  riayət etmədən bu sahədə təlimin səmərəliliyindən söhbət etməyə dəyməz. 
              Mütəfəkkir pedaqoqlar uşaqların fiziki tərbiyəsinə, fiziki və  mənəvi sağlamlığına böyük 
əhəmiyyət vermişlər. Dahi çex pedaqoqu Y.A.Komenski «Yaxşı təşkil olunmuş məktəbin qanunları» adlı 
əsərində göstərir ki, məktəbin həqiqi məktəb, humanistlik emalatxanası olması və can sıxıntısından xilas 
olması üçün orada elmi biliklərin yaxşı öyrədilməsi ilə  bərabər,  şagirdlərin fiziki tərbiyəsinin yüksək 
səviyyədə, maraqlı  və  məzmunlu təşkili zəruridir. O, göstərirdi ki, məktəblilərin zehni işdən, təlim 
fəaliyyətindən və eləcə  də        nahardan-yeməkdən sonra hərəkətli həyat tərzi keçirməsi, fəal istirahət 
etməsi, gəzintiyə çıxması və hərəkətli oyunlarla məşğul olması, əylənməsi lazımdır və çox vacibdir. O, 
şagirdlərə deyirdi: «Nahardan sonra yatmaqdan çəkin, … qida həzm olunan kimi gəzinti, ədəbli söhbətlər 
və oyunla özünə istirahət ver». 
              Qeyd etməliyik ki,  hərəkət və oyunlar elə təşkil olunmalıdır ki, o, uşağın həm fiziki inkişafına və 
həm də onun mənəvi tərbiyəsinə  və elmi bilikləri, gerçək aləmi, füsünkar təbiəti müvəffəqiyyətlə 
öyrənməsinə kömək etməlidir. Elə oynamaq lazımdır ki, oyun həyat, sağlamlıq,  ədəb üçün təhlükə 
yaratmasın. 
              Azərbaycan xalqının böyük maarifpərvər oğlu, görkəmli təbiətşünas alim H.B.Zərdabi insanın 
həyatda xoşbəxt və  şən yaşaması üçün var-dövlətə deyil, möhkəm bədən sağlamlığına malik olmasını 
zəruri şərt hesab etmiş, «Dünyada bədən sağlamlığından artıq dövlət yoxdur» - demişdir. 
              Görkəmli rus anatom-pedaqoqu P.F.Lesqaft müəyyən etmişdir ki, məktəblilərin cismani və 
mənəvi sağlamlığı üçün onların yaş  və güclərinə müvafiq fiziki təhsil və  tərbiyə almaları  zəruridir. 
P.F.Lesqaft deyirdi ki, fiziki təhsil zamanı uşağın icra edəcəyi hər bir hərəkətin (məsələn, oyun, gəzinti, 
çimmək və s.) əhəmiyyəti, qayda və üsulları şagirdlərə müəllim tərəfindən  aydın izah edilməlidir. Belə 
olduqda, fiziki təhsilin mahiyyəti şüurlu dərk edilir, bu əsasda onda zehni, əxlaqi sifətlər, estetik zövq və 
s. təşəkkül tapır. A.S.Makarenko, N.K.Krupskaya və b. fiziki təlimin düzgün təşkilinə xüsusi diqqət 
yetirmişdir. 
              Yuxarıda göstərilənlərdən aydın olur ki, fiziki tərbiyə sahəsində nailiyyətlər  əldə etmək üçün 
təlim prosesində  uşaqların yaş xüsusiyyətlərini (anatomik-fizioloji, psixoloji), habelə hansı  hərəkətin, 
oyunun keçirilməsində hansı  təlim üsulundan və yaxud prinsipindən istifadə olunması qabaqcadan 
müəllim tərəfindən müəyyənləşdirilməlidir. Bu zaman fiziki tərbiyənin məzmunu da nəzərə alınmalıdır. 
              Müəllimlərin qarşısında duran çox mühüm vəzifələrdən biri də  təlim prosesinin 
optimallaşdırılması, yəni  şagirdlərdə  hərəki və yaradıcı  təfəkkür vərdişlərini inkişaf etdirməkdən, 
müstəqil hərəkət etməyi bacarmağı öyrənməkdən ibarətdir. Bunun üçün də müxtəlif və  səmərə verən 
təlim metodları və priyomlarına, eləcə də milli fiziki tərbiyə vasitələrinə geniş yer vermək lazımdır. Bu 

 68
şərtlə ki, həmin prosesdə yerli iqlim şəraiti, məktəbin idman bazası, onların alət, avadanlıqlarla və 
ləvazimatlarla təchiz olunması nəzərə alınmış olsun. Bunlar təlimə şüurlu münasibəti, marağı təmin edir. 
Məşğul olanların hərəki fəallığını, dərketmə qabiliyyətini, idman fəallığını yüksəldir. 
              Konkret desək, nəticə etibarı ilə təlimin intensiv təşkili və keçirilməsinə zəmin yaradır. Təlimin 
intensiv təşkilinin  əsasları probleminin qoyuluşuna pedaqoji-psixoloji ədəbiyyatda müəyyən qədər yer 
verilmişdir. Bu barədə pedaqoji aspektdə yazılmış bəzi tədqiqatların, dərslik və dərs vəsaitlərinin mövzu 
baxımından təhlilləri aparılmışdır. Məlum olmuşdur ki, ümumtəhsil məktəblərində  tətbiq olunan təlim 
metodları  və prinsiplərinin elmi əsaslarına aid didaktika mütəxəssisləri, həmçinin metodist-alim  və 
müəllimlər eyni fikirdə deyildir. Pedaqoq və psixoloqların və metodistlərin təlim-tərbiyə  və onların 
prinsipləri haqqında vahid rəydə olmaları o qədər də vacib deyildir. Bütün fikirlər bu və ya digər formada 
və məzmunda təlim prosesinin səmərəliliyinin yüksədilməsinə yönəldilmişdir. Başlıca məsələ onda deyil 
ki, kim məsələyə necə  və  nə cür, hansı mövqedən yanaşır.  Əsas məsələ ondadır ki, ayrı-ayrı  tədris 
fənlərinin elmi-nəzəri əsasları barədə deyilən ümumi fikir təlimin konkret problemlərindən bəhs etsə də, 
müxtəlif təlim,  metod  və prinsiplərinin şərhi zamanı lazımınca öz  
əksini tapmır. Söylənilənlərin «Fiziki tərbiyə  və onun tədrisi metodikası» təliminə daha çox aidiyyəti 
vardır. 
 Fiziki 
tərbiyə sahəsində rus dilində xeyli ədəbiyyat olsa da, bütün bunlar fiziki tərbiyənin 
bilavasitə ümumi problemlərini əhatə etmiş, yaxud da onun müəyyən bir pedaqoji-psixoloji məsələlərinin 
həll edilməsinə istiqamətləndirilmişdir.     Çap olunmuş metodik işlərdə
94
 isə fiziki təlimin məsələləri 
elmi cəhətdən qənaətləndirici  
səviyyədə işıqlandırılmamış, yalnız ümumi didaktik fikirlər söylənilməklə kifayətləndirilmişdir. 
        Azərbaycan dilində isə  şagirdlərin fiziki tərbiyəsinə  həsr olunmuş metodik işlər  çox az miqdarda 
nəşr edilmişdir. Burada fiziki tərbiyənin nəinki ümumi metodik baxımdan, hətta ayrı-ayrı məsələləri də 
kifayət qədər konkretləşdirilməmişdir. 
              Fiziki  tərbiyə prosesində  tətbiq olunan təlim metodları  və prinsiplərinin Azərbaycan dilində 
ümumi pedaqoji – psixoloji və metodiki ədəbiyyatda elmi əsasları istənilən səviyyədə  şərh edilməməsi 
səbəbindən bədən tərbiyəsi müəllimləri və metodistlərinin təlim   işini optimal təşkil etmələrinə öz mənfi 
təsirini göstərmişdir. 
              N.M.Kazımov bu və ya digər təlim üsulu, yaxud priyomunun nə  dərəcədə  səmərəli olub-
olmadığını nəzəri cəhətdən söyləməyə əsas verən nədir? Sualını belə izah edir: Belə bir əsas həmin üsul 
və ya priyomun maddi aləmin başlıca qanunauyğunluqlarına, fizioloji və psixoloji qanunauyğunluqlara, 
məntiq hadisələrinə uyğun gəlib-gəlmədiyidir. Deməli, hər hansı təlim üsulu və priyomunun nə dərəcədə 
səmərəli olduğunu nəzəri cəhətdən söyləmək üçün həmin üsul və priyomun obyektiv varlığın 
qanunauyğunluqlarına, ali sinir sistemi fəaliyyətinin, eləcə  də düzgün məntiqi təfəkkür 
qanunauyğunluqlarına uyğun gəlib-gəlmədiyini, fəlsəfə, fiziologiya, psixologiya və  məntiq nöqteyi-
nəzərindən təhlil etmək lazımdır. Belə bir təhlil nəticəsində alınan biliklər, yəni müvafiq fəlsəfi, fizioloji, 
psixoloji və məntiqi biliklər    təlim üsulları və priyomlarının elmi-nəzəri əsaslarına daxil olur. 
              Qeyd etməliyik ki, təlim üsulları və priyomları barədə deyilənləri fiziki tərbiyəyə də aid etmək 
olar. Çünki fiziki tərbiyə prosesinin cisim və hadisələrlə, ali sinir sistemi fəaliyyəti, habelə psixologiyası 
ilə  və s. ilə nə  qədər  sıx  əlaqədə olduğu inkar edilməzjir. Buna görə  də fiziki tərbiyənin məzmununu, 
eləcə də həmin prosesi təşkil edən bədən tərbiyəsi müəllimi təbiətin və cəmiyyətin cisim və hadisələrinin 
müvafiq şəkildə şagirdlər tərəfindən dərk olunmasını təşkil etməsi lazımdır. Həmin cisim və hadisələrin 
qanunauyğunluqları ilə  bərabər, həm də xüsusi - yəni bioloji, ictimai, psixoloji, fiziki və kimyəvi 
qanunauyğunluqları da mövcuddur. 
                                                 
94
 
В.Артишевски вя М.Черевков. Физическайа культура в школе. «Учпедиз» Наркомпроса РСФСР, М., 1939 г  
.Физическайа культура в Ы-ЫВ классах восьмилетних школ. Под об.ред.З.И.Кузнетсова. «Учпедгиз», Л.1961 г 
.Физическайа  культура  в  школе.В-ВЫЫЫ  классах.  Изд-во  «Просвешение»,  М., 1967 г.А.А.Гугин.  Уроки  физической 
культуры в начальной школе. Изд. «Просвешение», М., 1970 г.  
Физическайа  культура  в  школе.  Методика  уроков  в  ЫВ-ВЫЫЫ  классах.  Под  ред.З.И.Кузнетсова. «Просвешение», 
1972 г. 
Физическайа культура в школе. Методика  уроков в ЫХ-Х классах. Под ред З.И.Кузнетсова, М., «Просвешение», 1973. 
 
 

 69
           İnsan bioloji, ictimai varlıq kimi xarici mühitlə daimi əlaqədə olub, onun fəaliyyətini psixi prosesin 
qanunauyğunluqlarından ayrılıqda təssəvvür etmək qeyri-mümkündür. Məsələyə bu baxımdan yanaşmış 
olsaq, deməli, bioloji, psixoloji, ictimai və s. qanunauyğunluqlara aid ümumi biliklər fiziki tərbiyənin 
düzgün təşkilinin mühüm amili kimi, eyni zamanda onun elmi – nəzəri əsaslarına daxildir. 
              Fiziki  tərbiyə prosesi bu prosesdə  iştirak edən  şagirdin baş beyin yarımkürələri qabığı ilə, ali 
sinir sisteminin qanunauyğunluqları ilə, həmçinin müvafiq psixi proseslərlə qarşılıqlı  sıx bağlı olur. 
Həmin sahədə qazanılmış konkret biliklər də ( fizioloji, psixoloji və ictimai hadisələr üzrə) fiziki 
tərbiyənin səmərəli təşkilinin tərkib hissəsidir. Bundan əlavə, xarici mühitin qanunauyğunluqları üzrə 
biliklər, fiziki tərbiyə prosesində qarşıya çıxan didaktik qanunauyğunluqlarla fiziki hərəkətlərin yerinə 
yetirilməsini təmin edən müvafiq fizioloji, psixoloji biliklər də fiziki tərbiyə təliminin lazımi səviyyədə 
təşkilinin əsaslarına aiddir. 
              Fiziki tərbiyənin düzgün təşkilində vacib şərt olan elmi-nəzəri əsaslar haqqında söylədiklərimizi 
konkretləşdirmək məqsədi ilə onun fizioloji əsaslarına istinad etməklə nümunələr göstərək. Həmin 
nümunələrdən biri fiziki hərəkətlərin fəal istirahətlə sıx əlaqədar olmasıdır. İ.M.Seçenov fəal istirahətin 
hərəkətlərlə bağlı olması ideyasını ilk dəfə olaraq elmi cəhətdən işləmiş və bunun nəzəri əsaslarını tədqiq 
etmişdir. O, müəyyənləşdirmişdir ki, orqanizmin işdən sonra sakit vəziyyətdə saxlanması iş qabiliyyətini 
tam mənası ilə  bərpa etmək mümkün deyildir. İşdən sonra orqanizmi yalnız sakit vəziyyətdə saxlamaq 
yox,  əksinə xüsusi hərəkətlərlə onun iş qabiliyyətini bərpa etmək vacibdir. İ.M.Seçenovun fikrincə 
yorulmuş üzvə müvəqqəti olaraq istirahət verdikdən sonra, yorulmamış üzvün işləməməsi, bu üzvdə 
qıcıqların  əmələ  gəlməsinə  və bu qıcıqların mərkəzi sinir sisteminə verilərək yorulmuş üzv mərkəzinin 
tam istirahət etməsinə və beləliklə, həmin üzvün iş qabiliyyətinin daha tez bərpa edilməsinə səbəb olur. 
O, təcrübə  də sübut etmişdir ki, fizioloji nöqteyi-nəzərdən istirahəti mütləq sakitlik kimi başa düşmək 
olmaz. Bir işin başqa işlə əvəz edilməsinə itirahət forması kimi baxmaq lazımdır. 
              Müşahidə olunduğu kimi, məktəblərdə, idarə  və müəssisələrdə  təşkil olunan  bədən tərbiyəsi 
fasilələri də  fəal istirahətin formalarından biri olmaqla, məhz fiziki hərəkətlərin elmi-nəzəri  əsası olan 
fizioloji əsaslarda həyata keçirilir. 
              A.A.Uxtomski sübut etmişdir ki, işdən qabaq hərəkətlər etdikdə, əmək qabiliyyəti artır, orqanizm 
normal iş ritminə daxil olur. İşin ritmini və sürətini birdən-birə müəyyən bir qaydaya salmaq mümkün 
deyildir. Bunun üçün əvvəlcədən fəal tədbirlər həyata keçirilməlidir.  İşdən  əvvəl gimnastikanın həyata 
keçirilməsi də həmin fizioloji fikrə əsaslanmışdır. 
              İ.P.Pavlov iş qabiliyyətini  yüksəltmək, yorğunluğun və  fəal istirahətin  əsas səbəblərini öz 
əsərlərində belə şərh etmişdir: «… əmək qabiliyyətini uzun müddət saxlamaq üçün iş ilə istirahət vaxtının 
düzgün növbələşdirilməsi böyük əhəmiyyətə malikdir». O, daha sonra göstərir ki,   beyin qabığının 
müəyyən nayihəsinin uzun müddət qıcıqlandırılması, bu nahiyyənin işgörmə qabiliyyətini azaldır, lakin 
bu zamani işin xarakteri dəyişdirilərsə, yəni beyin qabığının başqa hüceyrələri işləməyə məcbur edilsə, bu 
zaman əvvəlki nayihənin qabiliyyəti tez bərpa olunar.              Göstərilənlərdən aydın olur ki, hər hansı bir 
əmək fəaliyyətinin (fizioloji) başqa bir əmək fəaliyyəti ilə  əvəz olunması (zehni) uzun müddət işləyən 
beyin qabığı nahiyyəsinin istirahətini təmin edir. Bütün bunlar şagirdlər üçün nəzərdə tutulmuş gün 
ərzində görəcəyi hərəkət rejiminə də aid edilir.  Burada ailə şəraitində təşkil olunan səhər gimnastikası, 
dərsəqədər gimnastika, ayrı-ayrı  fənlərin tədrisi zamanı  təşkil olunan bədən tərbiyəsi dəqiqələri (2-3 
dəqiqə), fasilə vaxtı (böyük tənəffüsdə) keçirilən müxtəlif növ oyunlar, əyləncələr, yuxudan qabaq gəzinti 
və s. daxildir. 
        Fiziki  tərbiyə proqram materiallarının seçilməsi, onun siniflər üzrə bölünməsi, fiziki tərbiyə 
dərslərinin, sinifdənxaric və  məktəbdənkənar tədbirlərin və s. təşkili və keçirilməsi tam olmasa da, hər 
halda həmin fizioloji prinsiplər üzərində qurulmuşdur. Fiziki tərbiyə  dərslərinin 3 hissədən ibarət 
qurulması (hazırlıq,  əsas və tamamlayıcı) onun elmi-nəzəri cəhətdən düzgün və  səmərəli qurulmasına 
əyani sübutdur. Çünki fiziki tərbiyə dərsinin hazırlıq hissəsinin başlıca vəzifəsi şagirdlərin orqanizminin 
anotomik və funksional fəaliyyətinin işdən qabaq əsas işə (hissəyə) – yəni hərəkətləri və yaxud müxtəlif 
idman növləri üzrə  fəndlərin  texnikasına yiyələnməyə hazırlamaqdan, taktiki  variantların 
mənimsənilməsinə yönəltməkdən, bu sahədə  iş qabiliyyətini yüksəltməkdən ibarətdir.  Əsas hissədə isə 
hərəkətlərin texnika və taktikası  təlim olunur. Dərsin tamamlayıcı hissəsində mühüm vəzifə kimi 
orqanizmin funksional fəaliyyətinin gərginliyini azaltmaq, təxminən  əvvəlki vəziyyətə  gətirməkdir. Bu 

 70
isə orqanizmi nisbətən sakitləşdirmək, fiziki iş görmə qabiliyyətini sadə və rəngarəng oyunlarla, diqqəti 
cəlb edən təmrinlərlə  və  tənəffüs hərəkətləri vasitəsilə azaltmaq, başqa sözlə desək, beyin qabığının 
müvafiq nahiyyəsinin uzun müddət qıcıqlanmasının (yanmanın) qarşısını almaq, digər hüceyrələri 
işləməyə  məcbur etmək, beləliklə,  əvvəlki nahiyyənin iş qabiliyyətini bərpa etmək, onları növbəti iş 
növünə hazırlamaq – zehni əmək tələb edən fənlərin (riyaziyyat, fizika, tarix və s.) tədrisinə, xüsusən də 
bu fənlərin yüksək səviyyədə qavranılmasına əvvəlcədən hazırlamaqdan ibarətdir.   
 
 Fiziki tərbiyə təliminin elmi və təcrübi əsaslarının digər cəhətlərinin tədqiqatın müvafiq fəsillərində şərh 
ediləcəyini nəzərə alıb, bu barədə fikirlərimizi deyilənlərlə məhdudlaşdırmağı lazım bilirik. Fiziki tərbiyə 
proqramının, ədəbiyyatın və dərslərin müşahidəsinin təhlilindən, müəllimlərlə söhbətdən məlum olur ki, 
milli fiziki tərbiyə vasitələri və  təlim metodlarından səmərəli  istifadə, fiziki tərbiyə prosesində özünə 
layiqli yer tutmamış, eləcə  də müəllimlər bu sahədə çox az biliyə malikdirlər. Həmin məsələyə dair 
qarşıya bir sıra suallar çıxır: 
        -  Fiziki  tərbiyə üzrə proqramlar üçün materiallar seçərkən baş beyin yarımkürələri qabığının 
fəaliyyətini nəzərə almaq olarmı?                -  Fiziki  tərbiyə üzrə  təlim işlərinin effektivliyinin 
artırılmasında uşaq orqanizminin böyümə  və inkişafının qanunauyğunluqlarını öyrənməyin  əhəmiyyəti 
vardırmı? 
              -  Fiziki  tərbiyə sisteminin təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə ali sinir fəaliyyətinin müvafiq 
qanunauyğunluqlarına istinad mümkündürmü? 
             - Nəhayət, həmin qanunauyğunluqlar hansılardır? 
              Qoyulmuş suallar fiziki tərbiyənin səmərəli təşkilinin fizioloji əsasları ilə bağlıdır və istər-
istəməz onları tədqiq etmək zərurəti meydana çıxır. 
            Fiziki tərbiyə prosesinin səmərəli təşkili yalnız fizioloji cəhətdən deyil, eyni zamanda şagirdlərin 
psixoloji məsələləri ilə əlaqədardır.  
Buna görə də tərbiyənin təlimində psixi proseslərə diqqət yetirmək olduqca əhəmiyyətlidir. Bunun təlim 
sistemində həm nəzəri və həm də böyük təcrübi faydası vardır. Bunları nəzərə alıb, biz fiziki hərəkətlərin 
təliminin psixoloji xüsusiyyətlərinə  də diqqət yetirməli, xüsusilə  həmin işin ayrı-ayrı psixoloji proseslə 
əlaqəsini öyrənməli, təlim dövründə  səmərəli istifadə etməlidir. Duyğu, eşitmə, görmə, təvəvvür, 
qavrama, diqqət, təfəkkür və i.a. psixoloji proseslərin fiziki tərbiyə prosesinin optimal təşkilinə müsbət 
təsirini nəzərə alıb, bunların funksional fəaliyyətini həmin işə cəlb etməlidir. Bundan əlavə, fiziki tərbiyə 
vasitələrinin, o, cümlədən milli fiziki hərəkətlərin  şagirdlərin psixologiyasına təsirini öyrənməli, təlimə 
müsbət təsir göstərən  psixoloji şərtləri aşkara çıxarmalıdır.  
        Söylənilənlər fiziki tərbiyə prosesinin səmərəliliyinin artırılmasında xüsusi əhəmiyyət kəsb etməklə 
bərabər, onun psixoloji əsaslarının mühüm tərkib hissəsidir. 
        Bunlardan  belə bir qənaətə  gəlmək olur ki,  fiziki tərbiyə  işlərinin səmərəli surətdə  həyata 
keçirilməsinin elmi-nəzəri əsaslarını tədqiqatlar aparmaq yolu ilə aşkara çıxarmaq və təcrübi məşğələlərin 
təşkilində ondan müvəffəqiyyətlə istifadə etmək lazımdır.  
      Bunu nəzərə alsaq, tədqiqatın bu fəslində fiziki tərbiyənin məzmununun yeniləşdirilməsində və təlim 
metodlarından istifadədə mühüm amil olan uşaq orqanizminin böyümə  və inkişafının 
qanunauyğunluqlarını, fizioloji və psixoloji əsaslarını araşdırmağa səy göstərəcəyik.  
     A.A.Uxtomski  bir  sıra sinir mərkəzlərinin bu cür uyğunlaşma fəaliyyətinin müəyyən işlərin icrasını 
təmin etməsini öyrənmiş və onu dominat adlandırmışdır. Bütün bunlar göstərir ki, insanın istər mürəkkəb 
və istərsə  də    sadə olsun, hər cür əmək fəaliyyəti mərkəzi sinir sisteminin ali hisslərində müvafiq 
istiqamət alması, sinir mərkəzlərinin işində sistemliliyin işçi quruluşunun (işçi dominat) olması 
nəticəsində təşkil edilir. 
     Sual olunur: Bəs əmək fəaliyyətinin yüngülləşməsinə səbəb nədir? Həyat təcrübəsindən məlum olur ki, 
əmək növündən heç də asılı olmayaraq, ona müsbət təsir göstərən işin təkrar-təkrar, yəni dəfələrlə yerinə 
yetirilməsi konkret desək, hərəkətlər təkrar edildikcə, həmin sistem daha da möhkəmlənir, bir növ adət 
halına keçir. Başqa sözlə desək, eyni qıcıqların eyni şəraitdə, eyni mühitdə dönə-dönə  təkrarlanması 
nəticəsində yüngülləşməsinə  səbəb olur. Doğrudan da, hər bir şəxs öz üzərində  və ya başqalarının 
üzərində müşahidələr aparmış olsa, o, çox asanca hiss edə bilər ki, hər bir əmək fəaliyyəti təkrar 
edildikcə, onda əmək vəziyyəti asan yaranmaqla, həm də daha da yüngülləşir. Heç şübhəsiz ki, bütün 
bunlar əmək fəaliyyətini yüksəldir və iş qabiliyyətini artırır. 

 71
      Müşahidə olunur ki, istər zehni və istərsə  də fiziki iş olsun, həmin işin başlanğıcı  səmərəli olmur, 
əmək məhsuldarlığı  aşağı düşür və i.a. Lakin iş vaxtından müəyyən müddət keçdikdən sonra işgörmə 
qabiliyyəti başlanğıca nisbətən daha yüksək olur. 
     Normal  iş  şəraitinin yaranması üçün nə etməli? Burada birinci şərt insanın iş  vəziyyəti   sinir 
mərkəzlərinin uyğunlaşması ilə sıx əlaqədardır. Belə ki, işin başlanğıcında əmək məhsuldarlığının mühüm 
şərtləri bacarıq və əməyin düzgün təşkili ilə yanaşı, mərkəzi sinir sisteminin vəziyyətinin də qaydasında 
olmasını tələb edir. 
              
4.2. Fiziki tərbiyənin təliminə fizioloji amillərin təsiri 
              Fizioloji tədqiqatlardan məlum olur ki, insan orqanizmi əmək prosesi və hər bir iş zamanı tam 
vəhdətdə  fəaliyyət göstərir. Sinir sistemi isə orqanizmin birləşərək vəhdətdə  fəaliyyət göstərməsini   
təmin edir. Sinir mərkəzlərində oyanmanın ləngimə ilə (tormozlanma) əvəz edilməsi sinir sisteminin 
başlıca xüsusiyyəti hesab olunur. Müxtəlif növ nəinki mürəkkəb fiziki və yaxud digər hərəkətlərin, 
həmçinin hər hansı ən sadə hərəkətlərin, əyləncə və oyunların yerinə yetirilməsi dövründə müəyyən sinir 
mərkəzində oyanma yaradır. Həmin oyanma sinir lifləri vasitəsilə müvafiq əzələlərə  nəql olunur və 
nəticədə bu əzələlər hərəkətə  gəlirlər. Buna aid belə bir misal göstərmək olar. Əgər biz    qolu bükmək 
istəyiriksə, onda mütləq qolun bükülməsi üçün qolu bükən  əzələləri tənzim edən başqa sinir 
mərkəzlərində oyanma əmələ gəlir, qolu açan mərkəzlərdə isə oyanma ləngiməni əvəz edir. Burada belə 
bir fizioloji qanunauyğunluğu da yaddan çıxarmax olmaz. Bu da ondan ibarətdir ki, hər hansı bir hərəkət 
nə qədər çətin olarsa, bundan asılı olaraq tək-tək deyil, bir çox sinir mərkəzlərində oyanma ilə ləngimənin 
bir-biri ilə əvəz olunmasında bir o qədər bir-biri ilə uyğunlaşdırılmalıdır. 
              Göstərmək lazımdır ki, uşaq doğularkən  onun bir sıra mərkəzi müəyyən sistemdə bir-biri ilə 
əlaqədə olur.  Ə.A.Babayev görkəmli rus fizioloqlarının tədqiqatlarına əsaslanaraq həmin məsələni belə 
izah edir: … amma bir çox hərəkət vərdişləri, xüsusən bütün əmək fəaliyyəti ilə əlaqədar olan hərəkətlər, 
insanın şəxsi həyatında adət etmək və təkrar etmək nəticəsində əldə edilir. Bu hərəkət vərdişlərinin əsasını 
hərəkət və daxili üzvlərin fəaliyyətini tənzim edən sinir mərkəzlərində oyanma ilə ləngimənin bir-biri ilə 
əvəz edilməsinin mürəkkəb formasıdır.  
              Sinir sisteminin oyanmasının təşkili, orqanizmin ümumi tonusunun artmasına da zəmin yaradır. 
Bunlar isə ürək- qan – damar,   tənəffüs sistemlərinin fəaliyyətini yüksəldir, maddələr mübadiləsini 
gücləndirir. 
           Fiziki hərəkətlər isə orqanizmin tonusunun yüksədilməsində, sinir sisteminin oyanmasında təsirli 
vasitələrdən sayılır.  Ə.A.Babayev bu sahədə  tədqiqat aparan digər gigiyena alimləri kimi şəxsi 
müşahidələrin nəticəsində belə  qənaətə  gəlir ki, əmək vəziyyətinin yaranması üçün bir-biri ilə  əlaqədə 
olan sinir mərkəzlərinin mürəkkəb sisteminin fəaliyyətə başlaması və əmək fəaliyyətinin tam təşkili üçün 
istehsalata gəlib dəzgah qarşısında durmaqdan əlavə, mərkəzi sinir sistemi də optimal halda olmalıdır. 
Əmək fəaliyyətinə rəhbərlik edən mərkəzlər ləngimə (tormozlanma) halında olmalıdır, əzələlər, tənəffüs 
sistemi, ürək. Qan-damar və başqa sistemləri işə hazırlanmış olmalıdır.  
              Söylənilənlərdən aydın olur ki, yuxarıda göstərilən  proses heç də bizdən asılı olmayaraq həmin 
fəaliyyətdən qabaq orqanizmin şərti reflektor düzəlişi nəticəsində meydana çıxır. Demək, orqanizmi hər 
hansı bir işə qabaqcadan hazırlayan qıcıqlar-siqnallar mütləq olmalıdır. 
              İşə hazırlıq fəaliyyəti dedikdə,  əsasən biz nəyi nəzərdə tuturuq? Bunun mahiyyəti nədən 
ibarətdir? Buna sadəcə olaraq belə cavab vermək olar. İşə hazırlıq müəyyən iş  şəraitinin bu işə uyğun 
xüsusi geyimin olması  və s. Orqanizmi həmin işə hazırlamaqla qarşıya qoyulmuş bu və ya digər 
vəzifələrin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsinə imkan verir.  Bu səbəbdən də  mərkəzi sinir sisteminin 
oyanma qabiliyyəti, ürək, qan-damar və  tənəffüs sistemlərinin fəaliyyəti yüksəlir, maddələr mübadiləsi 
artır. İşin düzgün təşkilindən asılı olaraq iş şəraiti də asanlaşır, işə hazır olma və onu yerinə yetirmə bir o 
qədər də asan və yüngül olur. 
              İnsan orqanizmi işə xüsusi hazırlıq və yaxud şərait yaradılmadan  da fəaliyyət göstərirlər. Belə 
ki, bu vaxt fəaliyyətdə olan üzv və sistemlər işə hazırlanmadan və şərait olmadan da öz funksiyasını icra 
edirlər. Mərkəzi sinir sistemi, tənəffus üzvləri və ürək, qan-damar sistemi müvafiq fəaliyyətdə olurlar. 
Lakin  əsas məsələ bundadır ki, işə hazırlamaq istisna olduqda və lazımi iş  şəraiti yaratmadıqda həmin 
orqanizmin işgörmə qabiliyyəti   aşağı düşür, nəbz tez-tez döyünür, daha çox oksigen sərf olunur. Bu o 

 72
deməkdir ki, orqanizmin işə daxil olması üçün lazım olan şərti reflektorun işdən qabaq düzəlişi 
qənaətləndirici deyildir. 
              Reflektorun  işdən  əvvəl düzəlişinin  əmələ  gəlməsi üçün nə etmək vacibdir? Bu işə köməkçi 
vasitə kimi  hansı amilləri daxil etmək təxirəsalınmazdır? Bunun bir sadə cavabı vardır, hər şeydən əvvəl, 
orqanizmi işə təbiətin təbii amilləri, eləcə də müxtəlif növ fiziki hərəkətlərdən, oyunlardan məqsədəuyğun 
surətdə istifadə etmək lazımdır. Çünki iş şəraiti orqanizmin müvəqqəti və işin xarakterindən asılı olaraq 
məqsədə müvafiq maraqlı və rəngarəng ayrı-ayrı fiziki hərəkətlərin, tərtib olunmuş kompleks hərəkətlərin 
işə hazırlıq məqsədilə  işdən  əvvəl tətbiqi işə tez daxil olmağı  təmin edir. Beləliklə  də, mərkəzi sinir 
sisteminin oyanmasını artırar, orqanizmin bütün fəaliyyətini həmin işi görməyə  səfərbər edir. Məsələ 
təkcə bununla bitmir, eyni zamanda daimi fəaliyyətdə olan tənəffüs və ürək, qan-damar sistemindən, 
həmçinin  əzələlərdən və digər üzvlərdən mərkəzi sinir sisteminə müxtəlif növ, özü də çoxlu qıcıqlar 
gedir. Müntəzəm olaraq iş  və  iş  şəraitinə müvafiq, habelə  işə girənlərin  orqanizminin səviyyə  və 
xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması  şərti ilə icra olunan fiziki hərəkətlər kompleksinin müsbət təsir 
göstərmə  fəaliyyəti  yalnız yuxarıda deyilənlərlə kifayətlənmir, o, bundan əlavə, daha faydalı  iş 
qabiliyyətinə malikdir. Hərəkətlərin təsiri ilə daxili üzvlərində  fəaliyyəti səfərbər olunur. Beləliklə  də, 
qana böyrəküstü vəzlərin   hormonu olan adrenalinin daha geniş şəkildə daxil olmasına şərait yaranır ki, 
bu da nəticə etibarı ilə simptamik sinir sistemi ilə birlikdə bütün sistemlərin və üzvlərin    sinir sisteminin 
funksional vəziyyətini daha da yüksəldir. 
              Demək, insan orqanizminin iş  fəaliyyətini artırmaq vacibdir və bunun üçün də  işdən  əvvəl işə 
hazırlaşmaq məqsədi ilə fiziki hərəkətlərdən, təbii amillərdən (hava, günəş, su) mütləq istifadə 
edilməlidir. Ona görə də, göstərilənlər bütün əmək növlərinə  aid olmaqla  əmək  vəziyyətinin optimal 
olmasından ötrü ona optimal şərait yaradır. Bu isə az vaxt içərisində aha çox keyfiyyətlə həmin işin yerinə 
yetirilməsinə zəmin yaradır. Buna məktəblinin hərəkət rejiminə daxil olan səhər gimnastikası kompleks 
hərəkətlərinin icrasını nümunə göstərmək olar. Məlumdur ki, yuxu zamanı mərkəzi sinir sisteminin baş 
beyin yarımkürələri qabığını  əhatə edən ləngimənin aradan qaldırılmasına kömək göstərmək məqsədilə 
məktəbdə dərsəqədər səhər gimnastikası hərəkət kompleksləri icra olunur. Bunlar da məktəb dərs cədvəli 
üzrə olan zehni (riyaziyyat, fizika, cəbr və s.) fənlər üzrə mövcud tədris materiallarının daha tez 
qavranılmasına səbəb olur. Çünki artıq həmin fənn materiallarının  mənimsənilməsi üçün müəyyən şərait 
yaradılmış  və xarici  mühitin, yəni kompleks gimnastika hərəkətlərinin təsiri ilə  qıcıqlar  əmələ  gəlmiş, 
bunlar da öz növbəsində mərkəzi sinir sisteminin ali hissələrinin nahiyələrinə sirayət etmiş, ləngimənin 
aradan götürülməsinə səbəb olmuş, baş beynin ali şöbələrində yeni oyanma əmələ gətirmiş və beləliklə, 
tədris olunan hər hansı bir fənn ilə əlaqədə olmayan, lakin fəaliyyət göstərən mərkəzlərin işləmə fəaliyyəti 
bir o qədər azaldılmış və ləngidilmişdir.  Zehni  iş tələb edən hər hansı bir ümumtəhsil fənnindən sonra və 
yaxud fənlərarası          fiziki  tərbiyə    dərslərinin keçirilməsi, fənlərin tədrisi vaxtı fiziki tərbiyə 
dəqiqələrinin, böyük tənəffüslərdə maraqlı oyunların təşkili də baş beynin yarımkürələri qabığında yeni 
oyanmalar mənbəyi yaratmaqla, həddindən artıq oyanmanın qarşısını alarsa, yorulmuş  mərkəzlərin fəal 
istirahət etməsinə şərait yaradır. Lakin burada bir cəhətə diqqəti artırmalıdır. Yəni hərəkət gün rejiminə 
daxil edilən oyun və hərəkətlər, əyləncəli tədbirlər məktəblinin funksional imkanlarına, idman bazası və 
iqlim  şəraitinə, milli xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırılmalıdır.  Əks halda görülmüş  işlər lazımi effekt verə 
bilməz. 
              İ.M.Seçenov  əməyin yorğunsuz keçirilməsi ideyasını ilk dəfə olaraq irəli sürmüş  və onu elmi 
cəhətdən əsaslandırmışdır. O, «İnsanın iş hərəkətləri oçerki» əsərində qeyd etmişdir ki, hər bir fiziki işin 
başqa fiziki işlə, yəni ürək və tənəffüs  əzələlərinin işi ilə müqayisə edilməsi çox maraqlıdır və praktiki 
əhəmiyyəti vardır. 
              İ.M.Seçenov öz təcrübələrinə əsaslanaraq insanın iş görməsinə baxmayaraq, onun yorulmasının 
qarşısını almışdır. Onun bu sahədə gördüyü iş bir  əllə yüngül yükü təxminən tənəffüs tempində yuxarı 
qaldırmaqdan ibarət olmuşdur. O, burada insanın bütün həyatı boyu yorulmadan tənəffüs  əzələlərinin 
oxşarlığını  nəzərə almışdır. Müəyyən zaman təlim keçdikdən sonra insan bu işi ardıkəsilmədən 4 saat 
içərisində yorğunluq hiss etmədən və yükün hündürlüyünü və tezliyini azaltmadan davam etdirmişdir. 
İkinci bir təcrübədə isə əllər işdən azad edilərək müvəqqəti, tamamilə sakit halda olduqda tam dincəlir, 
amma bir əl işlədikdə, o biri əl isə sakit halda olduqda o zaman əl daha yaxşı dincəlir və tez yorğunluğu 

 73
çıxır. Birinci «passiv istirahət»,  ikinci hal isə «fəal istirahət» adlandırılmışdır. Burada bir əlin əlavə işi 
yorulmuş sinir mərkəzlərini oyandırır. 
              «Passiv istirahət» və «fəal istirahət» deyilən hallar fizioloji qiymətini İ.P.Pavlovun tədqiqatlarına 
əsaslanaraq almışdır. Pavlovun təliminə görə baş beyin qabığının fəaliyyəti  əsasında iki proses durur. 
Bunlardan biri oyanma, digəri isə  ləngiməlidir. Oyanma və  ləngimə proseslərinin normal  surətdə 
növbələşməsinə  səbəb hiss üzvlərindən mərkəzi sinir sisteminə  gələn müxtəlif növ impulslardır. Baş 
beyin qabığına qıcıq gəlirsə,  onun müəyyən nahiyyəsində oyanma mənbəyi yaranırsa, bu mənbənin 
ətrafında olan digər sinir hüceyrələrində  də  ləngimə  əmələ  gəlir. Pavlovun  təliminə görə yorğunluğun 
aradan qaldırılmasını xarici mühit qıcıqlandırıcılarının təsiri ilə  bədən hissələrindən mərkəzi sinir 
sisteminə gedən qıcıqlarla izah edirlər. Buna aid nümunə  də  gətirirlər. Boksçu rinqdə  rəqibi ilə  kəskin 
mübarizə aparır. Onun gərgin əzələlərində, bağ və vətərlərində yerləşən əzələ hissi reseptorlarından beynə 
sinirlər vasitəsilə küllü miqdarda siqnallar gedir. Mübarizənin əvvəllərində boksçu nəinki yorğunluq hiss 
etmir, hətta hərəkətlərin koordinasiyası da yaxşılaşır. Lakin mübarizə davam etdikcə boksçunun əzələ 
hissi reseptorlarının uzun müddət qıcıqlanması və mübadilə prosesində əmələ gələn kimyəvi maddələrin 
qana daxil olaraq təsir göstərməsi, habelə başqa amillər idmançının yorğunluğuna səbəb olur. Deməli, 
boksçunun yorğunluğunda reseptor vasitəsi ilə qəbul edilib, mərkəzi sinir sisteminə nəql olunan qıcıqlar 
başlıca əhəmiyyət kəsb edir. 
              Sinir  sisteminin  əmək qabiliyyətinin saxlanılmasında mühüm rol oynayır. A.Q.Gnesinski və 
Q.A.Orbeli təcrübə yolu ilə sübut etmişlər ki, əgər son dərəcədə yorulmuş    əzələnin simpatik sinirini 
qıcıqlandırsaq, o zaman həmin əzələnin iş qabiliyyəti bərpa olunur. Çünki simpatik siniri qıcıqlandırdıqda 
biz  əzələdə gedən  mübadilə prosesinin həmin  əzələnin qidalanmasını yaxşılaşdırırıq ki, bu da 
yorğunluğun yaranmasına səbəb olur. Belə ki, sinir sistemi əzələlərinin iş qabiliyyətini bərpa etməyə 
qadirdir.   
              İ.M.Seçenov xüsusi erqoqrafda öz əli ilə və ayağının iş qabiliyyətini və bu iş qabiliyyətinə fəal 
istirahətin təsirini öyrənmişdir. O, təcrübəsini aşağıdakı qaydada da aparmışdır. Blokdan keçirilmiş 
qaytandan asılmış 3,5 kq ağırlığında yükü, şəhadət barmağını büküb-açmaqla dəqiqədə 20 dəfə müəyyən 
hündürlüyə qaldırmışdır. Hərəkətin amplitudası  erqoqramda qeyd olunurdu. Bəlli işdir ki, barmaq 
yorulduqda  erqoqram aşağı enməyə başlayacaqdır. Barmaq tam yorulduqdan sonra o, 10 dəqiqə istirahət 
etmiş və yenə də həmin barmağı ilə işləmişdir. Belə qeyri-fəal istirahətdən sonra iş yenə də həmin əllə 
yorulana qədər davam etdirilmişdir. 
              İ.M.Seçenov ikinci təcrübəsində  işləyən barmağa istirahət verən zaman o biri əlin barmağını 
işlətmişdir. O, göstərmişdir ki, barmaq əzələsinin iş qabiliyyəti sınaqdan keçirilən barmağın istirahəti 
zamanı deyil, həmin əl istirahət edərkən, o biri əlin barmağı işlədiyi ehtimalda daha tez bərpa olunur. 
              Yorğunluqla mübarizədə  iştirak etməyən  əzələ qruplarının hərəkətlərlə deyil, massaj vasitəsilə 
beyin mərkəzlərinin funksional vəziyyəti və  mərkəzi sinir sisteminin oyanıcılığı nisbətən daha yüksək 
olur. Təcrübələrdə müəyyənləşdirilmişdir ki, orqanizmin ayrı-ayrı hissələrinin yorğunluğu ilə 
mübarizədə, yorğunluq prosesində bilavasitə iştirak edən əzələ qruplarını deyil, fiziki işdə iştirak etməyən 
əzələləri maasaj etmək daha məqsədəuyğundur. Gərgin məşqlərdən, yarış və görüşlərdən sonra mərkəzi 
sinir sisteminin yorulmuş hüceyrələrində induksiya sayəsində mühafizəedici ləngiməni dərinləşdirən yeni 
oyanma mərkəzləri yaratmaqda və  iş qabiliyyətinin bərpasında idman massaj fəndlərinin  əhəmiyyəti 
böyükdür. 
              Göstərilən prosesi İ.P.Pavlov aşağıdakı kimi səciyyələndirmişdir: Baş beynin qabığında bütün 
üzvlərin halını  əks etdirən bir qrup hüceyrə vardır. Beləliklə,  əgər iş prosesində başqa  növ fəaliyyətə 
keçirilirsə, məsələn, başqa hərəkətləri icra etmək (əgər iş fiziki isə), o zaman oyanma mənbələri yeni 
mərkəzlərdə  əmələ  gələcəkdir. Bu vaxt əvvəl işləyən mənbələrdə onlara qıcıq gəldiyi üçün fəaliyyət 
sadəcə olaraq kəsiləcəkdir. Onlarda daha dərin induksiyalı  ləngimə  əmələ  gələcəkdir. Bu halda bərpa 
prosesi – istirahət daha tez və yaxşı olur. 
              Məktəb təcrübəsindən məlumdur ki, eyni tədris işini (yazmağı, eyni  mətni oxumağı, danışmağı, 
eyni tipli məsələ    və misalların həllini    çoxlu təkrar etdikdə) dəfələrlə  təkrar etmək nəticəsində 
yorğunluq yaranırsa, başqa işə keçirilirsə, bu zaman isə hər hansı bir idman və ya gimnastika hərəkəti icra 
olunursa, onda yorğunluq keçir, diqqət artır və iş qabiliyyəti yüksəlir. 

 74
              Ümumtəhsil fənlərinin tədrisi prosesində fiziki tərbiyə  dəqiqələrinin təşkili, gərgin zehni 
əməliyyatdan (dərsdən) sonra fiziki tərbiyə  dərslərinin keçirilməsi və sinifdənxaric tədbirlərin təşkilini 
buna misal göstərmək olar.  
              İnsan öz həyat təcrübəsində sınaqdan keçirmişdir ki, hərəkətsiz, oturmuş-uzanmış vəziyyətində 
istirahət etməkdən, zehni gərginlikdən sonra masa arxasından qalxıb bir az söhbət edib – gəzməsi, ev 
şəraitində, təmiz havada bir neçə sadə  tənəffüs hərəkətləri,  əyilib-qalxma, belin, oynaqların yüngülcə 
dairəvi hərəkətlərini icra etməsi,  əl barmaqlarını, ayağın pəncələrini daban hissəsindən azacıq hərəkətə 
gətirməsi istirahət üçün daha faydalı olur. Ona görə də yeni mənbələrdə oyanma yaradan sadə hərəkətləri 
yerinə yetirmək işini tamam  dayandırmaqdan daha məqsədəyğundur. Bu, indiyə  qədər işləyən 
mərkəzlərin fəal istirahət etməsini təmin edir. Yeni qıcıqlarla zəngin olan fəal fasilələrin səmərəli və 
şüurlu həyata keçirilməsinin, heç şübhəsiz ki, effekti daha çox olur. 
              Lakin yadda saxlamalıdır ki, bir işdən başqa bir işə keçərkən fəal istirahəti təmin edən bu və ya 
digər hərəkətlər mürəkkəb, yerinə yetirilməsi çətin və cansıxıcı olmamalıdır. Həddindən artıq gərgin, 
müəyyən fiziki qüvvə və dlözümlülük tələb edən hərəkətlər nəinki fəal istirahətə kömək edə bilər, hətta 
orqanizmi daha da qıcıqlandırar və beləliklə mərkəzi sinir sisteminin oyanacağını arzuedilməz dərəcəyə 
çatdıra bilər, iş qabiliyəti artmaq əvəzinə  aşağı düşər. Fizioloji tədqiqat  əsərlərində göstərildiyi kimi, 
hərəkətlərin qədərini həddindən artıq təyin etdikdə yeni qüvvəli qıcıqlar – sinir mərkəzlərini, bütün üzv və 
sistemlərin uyğunlaşmış fəaliyyətini azaldaraq, insanın işə olan marağını aşağı salır. Təbiidir ki, bu daha 
yüksək iş qabiliyyətinə  və  əmək məhsuldarlığına mənfi təsir göstərir. Bundan əlavə, deyilənlər sinir 
mərkəzlərinə  mənfi təsir etməklə, yorğunluğun yaranmasına gətirib çıxarır. Beləliklə,  əzələ  və bütün 
üzvlərdən mərkəzi sinir sisteminə daimi impulslar gəlir, ürək, qan-damar, tənəffüs sistemində, əzələlərdə 
dəyişiklik əmələ gəlir. 
              Həmin dəyişikliklər hissi sinirlərin uclarını qıcıqlandırır, mərkəzi sinir sisteminə yeni impulslar 
daxil olur. Bütün bunlar da oksigenlə hüceyrələrin təchiz edilməsi, maddələr mübadiləsi qalıqlarının 
vaxtında xaric edilməsi,  əzələlərin qan təmininin tənzimi üçün sinir mərkəzlərinin qarşısında yeni-yeni 
tələblər qoyulur. Dəyişikliklər çox olduqca, sinir mərkəzləri üçün də bir o qədər çətinlik yaradır. Sinir 
mərkəzləri isə öz növbəsində işləyən əzələlərə kifayət qədər impulslar verə bilmir. 
              Göstərməliyik ki, yorğunluq nəticəsində pozulmuş qan dövranının tezliklə  bərpa olunmasında 
fəal istirahət mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Üzv və sistemlərdə qeyri-normal hal yarananda və ya onlardan 
hər hansı biri funksional fəaliyyətini tarazlaya bilməyəndə  həmin xəstəliyə münasib – yəni bu 
çatışmamazlığın aradan qaldırılmasına kömək edə biləcək xüsusi fiziki hərəkətlər və oyunlar tətbiq 
edilməlidir. Yüorğunluq zamanı baş vermiş qan dövranının pozulmasının aradan qaldırılması prosesinə 
boşalma hərəkətləri münasibdir. Tənəffüs, yüngül və sadə  hərəkətlərdən və oyunlardan ibarət olan 
boşalma hərəkətləri qan damarlarını nisbətən genişləndirir, qan dövranını yaxşılaşdırır və  əzələlərin 
gərginliyini aşağı salaraq, onun boşalmasına  şərait yaradır. Həmin hərəkət yığımına kompleks səhər 
gimnastikası, fiziki tərbiyə  dəqiqələri, böyük tənəffüslərdə  tətbiq olunan hərəkətlər, həmçinin yaxın 
yerlərə, meşə, su və çay kənarlarına, çəmənliklərə edilən gəzinti və yürüşlər və s. daxildir. 
              Bütün bunlardan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, şagirdlərin fiziki tərbiyəsi üzrə aparılan bu və 
ya digər tədbirlər orqanizmin yorğunluğunun qarşısını alır, bəzən də yorulmanın tezliklə aradan 
qaldırılmasını, bərpasını  tənzimləməklə yanaşı, tədris gün ərzində onların  zehni və fiziki iş 
qabiliyyətlərini yüksəldir, tədrisin ilk başlanğıcından etibarən mənimsənilməsinin optimallığını  təmin 
edir. Bütün bunlar üçün də müəyyən şərait yaradılmalı, fiziki təlimin pedaqoji-psixoloji imkanları aşkara 
çıxarılmalı, xüsusən təlim-tərbiyənin prinsipləri, üsulları, priyomları və vasitələri optimallaşdırılmalı, bu 
yol ilə şagirdlərin fiziki hazırlığına və inkişafına, sağlamlıq vəziyyətinə müsbət təsir göstərməsidir. 
 
4.3. Fiziki tərbiyənin təliminə psixoloji amillərin təsiri 
              Fiziki  tərbiyənin qarşısında duran başlıca vəzifələrin optimal həlli üçün kiçik məktəbyaşlı  
uşaqların psixoloji inkişaf qanunauyğunluqlarını bilmək olduqca vacibdir. Bu yaşda olan uşaqların fiziki 
tərbiyəsinin psixoloji  əsaslarını bilmək, həm müvafiq sahədə bilik, bacarıq və  vərdişlərə yiyələnməklə 
bərabər, həm də diqqət, təfəkkür, yaddaş, qavrama və s. kimi şəxsiyyətin  ən yaxşı psixoloji 
keyfiyyətlərinin inkişafına öz müsbət təsirini göstərmək məqsədilə zəruridir. 

 75
              Kiçik  məktəbyaşlı  uşaqların orqanizmində müsbət dəyişikliklərlə yanaşı, müəyyən 
çatışmamazlıqlar da mövcuddur. Həmin yaş dövründə əzələ qüvvəsinin zəif inkişafı, hərəkətlərin qeyri-
dəqiqliyi və  zəif koordinasiyası müşahidə olunur. Bu yaşda eyni hərəkətlərin uzun müddət icrası 
çətinləşir. 
              7-10 yaşlı uşaqlarda hərəkət koordinasiyası sürətlə inkişaf etsə də, dəqiqlik kifayət qədər olmur. 
Uşaqlar hərəkət və oyunların əksiriyyətini düzgün və tam icra edə bilmir, bir çox hallarda isə hərəkət və 
oyunları çətinliklə yerinə yetirir, bəzən də artıq hərəkətlər edirlər. Bu, onların hərəkətləri ilk baxışda tam 
şəkildə və bütövlükdə necə var elə qavramaları ilə sıx əlaqədardır. 
              Kiçik  məktəbyaşlı  uşaqlar hərəkətləri və müxtəlif növ oyunları mütəşəkkil surətdə tamlıqla 
qavraya bilmədikləri üçün əyani vasitələrdən və imitasiya hərəkətlərindən istifadə etmək vacibdir. 
Bundan əlavə, iradi diqqətin inkişafına çalışmalı, oyanma və ləngiməni tənzim edən prosesə müsbət təsir 
göstərməlidir. Uşaqlar bu yaş dövründə diqqətlərini toplaya bilmir, qeyri-iradi hərəkətlər iradi hərəkətlər 
üzərində üstünlük təşkil edir. Bu yaşda iradə kifayət qədər inkişaf etməmiş olur, ikinci siqnal sisteminin 
birinci siqnal sistemini tənzimləyici fəaliyyəti   zəifdir. Hərəkətlərin əsas növlərini diqqətlə və dərindən 
öyrənmək diqqətin cəmlənməsinə kömək edir. Onun müvafiq istiqamətlərə yönəlməsinə, şagirdlərin dərsə 
şüurlu münasibətini təmin edir. Oyunların və fiziki hərəkətlərin  şüurlu idarə olunması yaddaşın və 
təfəkkürün inkişafını tələb edir. 7 yaşdan 11 – 12 yaşadək uşaqlar hərəkətləri daha yaxşı yadda saxlayır. 
Onlarda bu yaşda yaddaş tez və sürətlə inkişaf   etsə  də, növbəti yaş dövrlərində isə o bir qədər zəif 
inkişaf edir. Buna görə  də  həmin uşaqların bir neçə  hərəkəti eyni vaxtda yerinə yetirməyi bacarmaq 
imkanlarını nəzərə almaq zəruridir. 
              Kiçik  məktəbyaşlı  uşaqlarda hərəki vərdişlərin formalaşdırılmasında müşahidə olunur ki, onlar 
hərəkətləri qavramadıqları    və öz hərəkətlərinə kifayət qədər nəzarət etməyi bacarmadıqları  səbəbdən 
müəllim hərəkətləri və oyunları izah etdikdən və göstərdikdən sonra, onlara belə gəlir ki, artıq hərəkətləri 
düzgün yerinə yetirmiş, oyunların qayda-qanunlarına tam əməl etmişdir. Əslində isə uşaqlar həmin oyun 
və  hərəkətləri olduğu kimi, yəni konkret deyil, ümumi nöqteyi-nəzərdən qavramışlar. Hərəkət və 
oyunların ayrı-ayrı hissələrini necə olursa-olsun icra etmiş, bir növ öz hərəkətlərini müəllimin 
hərəkətlərinə oxşatmağa çalışmışdır. Belə ki, uşaqlar hərəkətləri necə  var,    elə olduğu kimi deyil, bir 
təhər, tələm-tələsik icra etmişlər.  Əslində isə onlardan hərəkət və oyunları  tələm-tələsik formal deyil, 
dəqiq və düzgün yerinə yetirilməsi mühüm vəzifə kimi tələb olunur. Bunlar nəzərə alınaraq, əsas hərəkət 
elementlərinin, oyunların mahiyyəti və qaydaları təkrar-təkrar uşaqların nəzərlərinə çatdırmalı, diqqətləri 
başlıca vəzifələrə istiqamətləndirilməlidir. Hər bir hərəkət və oyun qaydaları hissə-hissə, mükəmməl 
öyrədildikdən sonra onlar müəyyən ardıcıllıqla yerinə yetirilməlidir. 
              Uşaqların hərəki fəaliyyətinin optimallaşdırılmasında zaman və  məkan anlayışlarının inkişaf 
etdirilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir. II-III siniflərdə artıq hərəkətlərin istiqamətini başqa  əşyaların 
köməyi ilə və öz bədənləri üzərində qavraya bilirlər.  
              Kiçik məktəbyaşlı uşaqların baş beyin yarımkürələri qabığında müvafiq şöbələrin olmadığından, 
yəni beyin nahiyyələrində müəyyən mərkəzlərin olmadığından, bu və ya digər mərkəzlərin 
təkmilləşməməsi nəticəsində onlar xarici mühit qıcıqlandırıcılarına lazımi cavabları verə bilmirlər. Bu 
səbəbdən də  həmin yaşda olan uşaqlar bəzi hərəki bacarıq və  vərdişlərə asanlıqla yiyələnə bilmirlər. 
Həmin sahədə ciddi çətinliklərlə qarşılaşırlar. Xüsusən hərəkətləri eyni vaxtda düzgün və surətlə icra edə 
bilmirlər. Əgər onlar hər hansı bir müvazinət hərəkətlərini sürətlə yerinə yetirirsə, təəssüf ki, onu dəqiq 
icra edə bilmirlər. Və yaxud əksinə, həmin hərəkəti düzgün icra edirlərsə, onda hərəkətin yerinə 
yetirilməsi tempi yavaş olur. Buna görə  də kiçik məktəbyaşlılarda oyunların və müxtəlif növ idman 
hərəkətlərinin təlimi zamanı, oyun qaydalarını və hərəkətləri düzgün yerinə yetirməyi öyrətməli, sonra isə 
işin sürətlə görülməsinə diqqəti artırmalıdır.  Əks halda təlimdə  kəmiyyət göstəriciləri üzrə nailiyyətlər 
olsa da, keyfiyyət göstəricilərinin səviyyəsi minimum dərəcədə olacaqdır. 
              Müşahidələrdən aydın olur ki, ibtidai məktəbin aşağı siniflərində uşaqlar hər hansı bir hərəkətin 
hərəkət istiqamətini asanca hiss edirlər. Lakin onlar həmin istiqamətə  bədənlərini yönəltməkdə  çətinlik 
çəkirlər. Yəni  əşyanın hərəkət istiqamətini kifayət qədər qavraya bilmirlər.  İbtidai məktəbin yuxarı 
siniflərində isə vəziyyət xeyli dəyişir, nisbətən yaxşılaşmağa başlayır. 
              İbtidai məktəbin I-II siniflərində mütəhərrik oyunlar və sadə gimnastika hərəkətlərindən olan 
düzlənmələr, sağa, sola dönmələr, akrobatika elementləri, hoppanmalar öyrədilir. Bu hərəkətlərin icrası o 

 76
qədər də  çətinlik törətmir. Lakin III-IV siniflərdə isə  hərəkətlər və oyunlar müəyyən qədər mürəkkəb 
xarakter alır, onların təlimi nisbətən çətinləşir. Məsələn, müvazinəti saxlamaq, kəndirə  dırmanmaq, 
skamya və gimnastika divarında edilən hərəkətlər, xüsusilə uzununa və hündürlüyə tullanmaq (IV 
sinifdən başlayaraq idmanın yüngül atletika növü təlim olunur), qaçış  və s. göstərmək olar. Belə 
mürəkkəb koordinasiyalı hərəkətlərin öyrədilməsi uşaqlarda diqqət kimi psixoloji proseslərin inkişafından 
mühüm dərəcədə asılıdır. Buna görə də həmin yaşlarda hərəki bacarıq və vərdişlərin aşılanması məqsədilə 
diqqətin inkişaf etdirilməsi, nəticə etibarı ilə, hərəkət və oyunların qavranılmasını  təmin edir. Nəticə 
olaraq, hərəkət və oyunlar düzgün yerinə yetirilir. Hərəkət koordinasiyasının təkmilləşməsinə səbəb olur, 
bu da kiçik məktəbyaşlı uşaqların fiziki tərbiyəsinin optimallaşdırılmasına zəmin yaradır. 
 
                      4.4. Fiziki hərəkətlərin təliminin mahiyyəti    
              Fiziki  tərbiyə  təlimi prosesi məktəbyaşlı  uşaqların fiziki bacarıq və  vərdişlərə yiyələnməsinə, 
bədən tərbiyəsi, idman, gigiyena və s. sahəsində vacib bilikləri mənimsəməsinə istiqamətləndirilməlidir. 
Bundan  əlavə, uşaqlarda düzgün qamətin formalaşdırılması,  şəxsi və ictimai gigiyena üzrə  vərdişlər 
aşılamaqda fiziki təlimin başlıca vəzifələrindəndir. 
              Fiziki təlimin mühüm vəzifələrindən biri də qısa bir müddətdə, tədricən və ardıcıl olaraq düzgün 
hərəki bacarıq və vərdişlər aşılamaqdır. Fiziki təlim məktəbyaşlı uşaqlarda bir sıra həyati keyfiyyətlərdə 
aşılayır  ki, bütün bunlar da şagirdlərin məktəbdə yaxşı oxumalarına zəmin yaradır. Həmin keyfiyyətlər 
bunlardır: öz kollektivində  məşğul olmağı  və baş  çıxarmağı bacarmaq, həmişə böyüyə hörmət etmək,  
müəllimi axıra kimi diqqətlə dinləmək, tənqidi nəzərə alıb ondan düzgün nəticəyə  gəlmək, tapşırığı 
vaxtında və dəqiq surətdə yerinə yetirmək, məktəb və ictimai yerlərdə davranış qaydalarına ciddi riayət 
etmək və i.a. 
              Məktəbyaşlı  uşaqların fiziki təlimi, eləcə  də  uşaq- gənclər idman məktəblərində aparılır. Bu 
təlimlər tədricən çətinləşdirilərək aparılmalı, bu zaman yerli iqlim şəraiti, idman ləvazimatları, alət və 
avadanlıqlar, idman zalı  və meydançaları, məktəblilərin fiziki hazırlığı  və inkişafı mütləq nəzərə 
alınmalıdır. 
              Fiziki tərbiyənin təlimi prosesində   təlim və tərbiyəvi işlər eyni vaxtda aparılır. Belə ki, fiziki 
təlimdə fiziki bilik, bacarıq və vərdişlərlə yanaşı, uşaqlarda əxlaqi, mənəvi keyfiyyətlər aşılanır, estetik 
zövq inkişaf etdirilir, həm də onlar əməyə  və  Vətənin müdafiəsinə hazırlaşırlar. Təlim-tərbiyə  işlərinin 
uzlaşdırılması isə uşaqların tədris materiallarını düşüncəli olaraq yerinə yetirilməsinə səbəb olur. Bütün 
bunlar fiziki tərbiyə təliminin səmərəliliyini xeyli artırır. 
                4.5. Fiziki hərəkətlərin təliminin mərhələləri    
              Fiziki hərəkətlərin təlimi prosesi 3 mərhələdə  həyata keçirilir: 1) ilk təlim prosesi; 2) təlimin 
dərinləşdirilərək öyrətmə  mərhələsi; 3) fiziki hərəkətlərin möhkəmləndirilməsi və  təkmilləşdirilməsi 
mərhələsi. 
              Fiziki hərəkətlərin ilk təlim mərhələsi. Bu mərhələdə fiziki hərəkətlərin icrası ümumi xarakter 
daşıyır. Hərəkətlərin  yerinə yetirilməsi barədə düzgün və ümumi təsəvvür yaranır.  
              İlk təlim mərhələsində diqqəti: 
              a) hərəkət və oyunların, fəndlərin əlamət və qanunauyğunluqları və icra metodikası üzrə izahat 
aparmaqla onların düzgün təsəvvürünü verməyə; 
              b) hərəkət texnikası üzrə şəkilləri nümayiş etdirmək, onun təlimi metodikasını əyaniləşdirməyə 
yönəltmək. 
              İlk təlim mərhələsinin  əsas məqsədi fiziki hərəkətlərin icrası üzrə ümumi və düzgün təsəvvür 
yaratmaq olsa da, öyrətmə mərhələsi bəzi nöqsanlarla müşahidə olunur. Yəni məkan və zaman etibarı ilə 
hərəkətlərin icra texnikasının dəqiq olmaması, əzələ qüvvəsinin zəifliyi, orqanizmin mövcud fiziki yükə 
davam gətirməməsi, artıq hərəkətlərin icrası (lazım olmayan) və s. Buna görə də uşaqlarda ilk öyrətmə 
mərhələsində  hərəkətin icrası üzrə ümumi təsəvvür yaradılmalı, hərəkətin tamlıqla icra olunması 
vəzifəsinin isə növbəti təlim mərhələsində həyata keçirilməsi qarşıya qoyulmalıdır.