11. Kapitalist ölkələrində dənizdə neft, qaz və kondensat
istehsalı
70-ci illərin birinci yarısında kapitalist ölkələrini bürüyən en-
erji böhranı dəniz yataqlarının sürətli inkişafına təkan verdi. Bu
dövrdə dənizdə yanacaq istehsal edən ölkələrin sayı 22-dən 35-ə
qalxdı. Akvatoriyalarında neft və qaz axtarışları aparılan dəniz
kənarı ölkələrin sayı 80-dən 100-ə qədər artdı.
Kapitalist aləminin müxtəlif ölkələri sualtı neft və qaz
yataqlarının istismarına başladılar. Bu işlər Böyük Britaniya və
Zairdə 1975-ci, Hindistanda 1976-cı, Kamerunda 1977-ci, Qanada
1978-ci, Çili, Filippin və Yeni Zelandiyada 1979-cu illərdə başlandı.
1981-ci ildə bu ölkələr sırasına Hollandiya (Şimal dənizində
Xelm və Xelder yataqları) və Benin Xalq Respublikası (Qviney
körfəzisində Sem yatağı) daxil oldu.
70-ci illərin axırlarında Cənub Çin dənizində sahildən 300 km
uzaqlıqda, Meksika körfəzində dərinliyi 300 m-dən çox dəniz
yataqları sənaye miqyaslı istismara başlandı.
Əvvəlki onillikdə isə su qatı 100 m-ə qədər və sahildən 180 km
uzaqlıqda olan yataqlar istismar olunurdu.
94
IX. Neft-qaz ixtisas fənlərinin mahiyyəti haqqında qısa məlumat
Dəniz neft istehsalı 1960-cı ildə 110 mln. t olduğu halda 1970-
ci ildə 380 mln. t, 70–ci illərin axırında isə 600 mln. t-nu ötüb
keçmişdir.
1981-ci ildə nəşr olunmuş ilk məlumata əsasən dəniz neft və
kondensat yataqlarının payına İspaniyada 94%, Avstraliyada 93%,
Misirdə 90%, Anqolada 76%, Çilidə 75%, Trinidade və Tobaqoda
74%, Qabonda və Neytral Zonada 71%, Bruneydə 70%, İtaliyada
67%, Hindistanda 50%, Əbu-Dəbuda 49%, Qatarda 48%, Meksika və
Venesuelada 47%, Braziliya və Yeni Zelandiyada 46%, İndoneziya
və Tunisdə 34%, Nigeriyada 33%, Səudiyyə Ərəbistanında 31%,
İranda 26% istehsal düşür.
Sualtı neft yataqlarından alınan neft və kondensat istehsalı
1970-ci ildə ümumi istehsalın 14%-ni təşkil edirdisə, 1982-ci ilin
əvvəllərində 19%-ə çatmışdır.
İnkişaf etmiş ölkələrin sahil sularında 480 dəniz və kontinental
dəniz neft və kondensat yataqları istismar olunur.
70-ci illərdən başlayaraq sürətlə inkişaf edən İran körfəzi
akvatoriyası illik hasilata görə dünyada birinci yer tutur və hələlik
bu birinciliyi qoruyub saxlayır.
Son illərdə bu ölkələrdə dənizdən alınan neft hasilatı,
qurudakından 2 dəfədən çoxdur.
Hazırda İran körfəzi akvatoriyasında 1 ton neft istehsalına 2.6–
22 manat, yaxın və orta Şərq ölkələrinin kontinental rayonlarında
isə 1.1–10 manat xərc çəkilir. Şəraitindən asılı olaraq ABŞ-ın sa-
hil sularında bu xərc 10–66 manata bərabərdir. ABŞ-ın quru
rayonlarında isə 1 ton neft hasilatı 7–33 manata başa gəlir. Bir çox
şelf rayonlarında neft-mədən işlərinin aparılması laya süni təsir
vasitəsilə, neft hasilatı üsullarından ucuz başa gəlir.
Məlumdur ki, üçüncü istismar üsulları vasitəsilə 1 ton neftin
istehsalı bir çox rayonlar üçün 37–113 manat təşkil edir. Kanadada
bitumlu qumların çıxarılması və neftin ayrılması xərcləri hər ton
neftə 37–73 manat olduğu halda, yanacaq şistlərindən süni neftin
alınması xərcləri hər ton neftə 66–131 manat olur. Akvatoriyanın
dərinliyindən, sahildən uzaqlığından və başqa fiziki-coğrafi
şəraitdən asılı olaraq dəniz neft istehsalı üçün qoyulan əsaslı
xərclər müxtəlif miqdarda olur.
Ancaq dəniz quyularının böyük hasilatla istismarı bu xərclərin
az zaman ərzində ödənilməsinə şərait yaradır.
250–330 m dərinlikdə yumşaq və sərt iqlim şəraitində neft
istehsalına sərf olunan xərclər fərqi maksimum həddə (3–4 dəfə)
çatır.
Böyük dərinliklərdə (300 m-dən artıq) sualtı istismar qurğularının
tətbiqi hidrometeoroloji şəraitin təsirini zəiflədir. Nəticədə dəniz
neft-mədən işlərinlə (müxtəlif iqlim şəraitində) xərclər azalmağa
doğru meyl edir.
Dəniz neft yataqlarında xüsusi xərclər (yəni 1 çıxarılan neftə
95
IX. Neft-qaz ixtisas fənlərinin mahiyyəti haqqında qısa məlumat
düşən xərc) neft layının məhsuldarlığından və çıxarılan neft
ehtiyatından asılıdır.
Kapitalist aləmində dəniz neft sənayesi ən çox gəlirli sahələrdən
biridir.
1900–1981-ci illərdə qoyulan xərclər 106 mlrd. manat olduğu
halda, ancaq 1971–1980-cı illərdə maye yanacaq satışı 409 mlrd.
manat təşkil etmişdi.
Bu on illiyin sonunda illik neft və kondensat istehsalının kapi-
talist aləmində 900–1100 mln. ton, onun xüsusi həcminin müasir
neft istehsalının 30%-dən, 90-cı illərin əvvəlində isə 35–40%-dən
artıq olması gözlənilir.
Kapitalist aləminin dənizdəki neft istehsalına aid perspektivləri
Meksika ətrafı, Şimal və Norveç dənizləri, Şərqi Kanada və ABŞ
sahillərində aparılacaq axtarış və kəşfiyyat fəallığından asılıdır.
96
X. Erqonomika nədir?
Dostları ilə paylaş: |