99
X. Erqonomika nədir?
müxtəlif siniflərə bölünür. Məsələn, fasiləsiz sahədə sistemi idarə
edən operator, obyekti idarə edən operator və s. İnsan-operator
vasitəsilə həyata keçirilən idarəetmə, nəzarət, proqramlaşdırma,
xidmətetmə və s. sistem və komplekslər erqonomik sistem (ES)
adlanır.
Fiziki işlə yanaşı, müxtəlif məlumatları mənimsəyib dərk edən,
dəyişdirən, istehsalat vəzifəsini yerinə yetirərək qərar qəbul edən
və bu qərarları həyata keçirən işçi insan-operator adlanır. Bütün
hallarda insan-operator müxtəlif bioloji vericilərin (reseptorların)
və nəzarət-ölçmə cihazlarının (indikatorların) köməyilə obyek-
tin idarə edilməsi haqqında məlumatı qəbul edir, xəbərdarlığı
qavrayır, onu obyektin əlverişli kriteriləri ilə müqayisə edir. Bəzən
elektron-ölçmə maşınlarının və ya
mühərrikin hərəkətdə olan
üzvlərinin (effektorun) köməyilə idarəetməyə təsir göstərərək
məsələlərin həllini seçərək qəbul edir və sistemin icraedici üzvü
(obyektin daxili quruluşunun konstruksiyasına və növünə müvafiq
məlumatın, enerjinin dəyişdiricisi) vasitəsilə məsələni həll edir.
Operator idarəetmənin təsiri ilə alınmış nəticəni tələb olunanla
müqayisə edərək sistemin yeni vəziyyətini qiymətləndirir. Bütün
bu mürəkkəb dövr, yəni operator vasitəsilə dəfələrlə təkrar olu-
nan fəaliyyətin axırıncı qiymətinin ölçüsü istehsalat vəzifəsinin
mahiyyətini təşkil edir. Həll edilən
məsələnin mürəkkəbliyindən
və sistemin növündən asılı olaraq operatorun fəaliyyəti üç sinfə
ayrılır:
I. Operator nümunə üzrə imkanı qəbul edir, işlənmiş informasi-
yalar şəraitində kiçik təfəkkür vasitəsilə kiçik həcmli işlər görür.
II. Operator mürəkkəb məsələləri həll etmək, obyektin
hərəkətini, ona təsir göstərən kəmiyyət və xüsusiyyətlərin həlli
üsullarını seçmək ixtiyarına malikdir.
III. Operator böyük variantlarla obyektin hərəkət parametrləri
şəraitində iş görür, məlumatları
nisbətən mürəkkəb üsullarla
hazırlamaqla çox böyük imkanlı məsələləri həll edir, qərar qəbul
edib həyata keçirir. İnsan–maşın–mühitin bütün növləri neft, qaz
sənayesi və sənayenin başqa sahələri üçün eynidir.
Neft sənayesində bədbəxt hadisələri yaradan bir çox amillər
müxtəlif xarakterdədir. Bu amillər istehsalat təhlükəsi və icraçı
fəhlənin əhval-ruhiyyəsindən asılıdır. Tədqiqat göstərir ki,
zədələnənlərin 12%-i iş günü ərzində özlərini pis hiss etmişlər.
Bunların yarısı zehni yorğunluq, 1/3 hissəsi isə fiziki yorğunluq hiss
etmişlər. Zədələnmələrin 21,8%-i təşkilati və sanitariya-gigiyenik
nöqsanların təsiri ilə əlaqədardır. Bunların 5,8%-i briqada tərkibinin
tam olmaması, 6,7 %-i briqadaya yeni üzvlər daxil olması, 14%-i
alətlərin nasazlığı, 6%-i əlverişsiz meteoroloji şərait və s. ilə izah
edilir. Zədələmələrin yarıdan çoxu istehsal proseslərinin yerinə
yetirilməsində buraxdıqları kobud səhvlərin nəticəsində zərər
çəkmişlər. Zədələnmələrin 15%-i mürəkkəb istehsal proseslərinin
100
X. Erqonomika nədir?
icrasında təcrübə və vərdişlərin qeyri-kafi olması ilə izah edilir.
Göstərilən səbəblərin bir çoxu bütün istehsal sahələri üçün old-
uqca
xarakterikdir, əmək mühafizəsi məsələlərinin düzgün həlli
zədələnməyə səbəb olan amillərin aradan qaldırılmasına şərait
yaradır.
Neft sənayesi insan–maşın sistemlərində baş verən zədələnmənin
əsas səbəbi insan və maşın hissələrinin işinin biokimyəvi cəhətdən
razılaşdırılmamasıdır. Bu sahədəki tədqiqatın nəticələri də çox
maraqlıdır: zədələnmələrin 11 %-i iş yerinin darısqallığından, 7,2
%-i təhlükəli və mürəkkəb əməliyyata vaxtın çatışmamasından,
16,4%-i iş şəraitinin ayrı-ayrı momentlərinin qeyri-adiliyindən və s.
şikayətlənmişlər. Bu o deməkdir ki, müəssisələrdə zədələnmələrin
aradan qaldırılması üçün insan–maşın sistemlərinin quruluşunda
və vəzifələrində ahəngdarlıq yaradılması böyük əhəmiyyətə ma-
likdir.
Bədbəxt hadisələrin törəməsində psixoloji şəraitin əhəmiyyətinin
təhlili göstərir ki, zədələnmələrin 10%-i adi vaxtda olduğundan
daha çox səhvə yol vermişlər. 8,4 %-i vərdiş etdikləri əməliyyatın
yerinə yetirilməsində ləngimiş, 11,6%-i iş zamanı mühüm tədbirlər
görülməsini yaddan çıxarmışlar və s. Buradan aydın olur ki,
kollektivdə psixoloji iqlimin sağlamlığı, hər bir işçinin emosional
vəziyyəti təhlükəsizliyin təmin edilməsində əsas şərtlərdən biridir.
Sorğu nəticəsində aydınlaşdırılmışdır ki, zədələnmələrin 80%-
i üçün bədbəxt
hadisə qəflətən baş vermiş, qalanları isə vaxt
olmasına baxmayaraq, qəzanın qarşısını almaq üçün düzgün yol
tapa bilməmişlər.
Zədələnmə ilə mübarizədə təhlükəli gərgin şəraitdə soyuqqanlı
olmaq və düzgün qərar qəbul etmək vərdişi aşılanması üçün işçiləri
hazırlamaq lazımdır.