İXTİsasa giRİŞ



Yüklə 0,91 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə53/66
tarix09.05.2023
ölçüsü0,91 Mb.
#110327
növüDərslik
1   ...   49   50   51   52   53   54   55   56   ...   66
Mirzacanzade Ixtisasa girish

X. Erqonomika nədir? 
ya da aiddir. Elmin bu sahəsi erqonomik tələblərə uyğun olaraq 
insanın alət, maşın, əməliyyat, proses və sistemlərin quruluşunu, 
funksiyasını və müxtəlif xassələrini psixoloji cəhətdən necə 
mənimsədiyini öyrənir. Mühəndisi psixologiya əmək prosesində 
insanın psixoloji xassəsini tədqiq edərək texnikaya verilən müvafiq 
tələbləri müəyyən edir. Artıq hamı tərəfindən təsdiq edilmişdir ki, 
texnikaya psixoloji baxış mühəndisi texnikadan heç də az vacib dey-
ildir. Başqa sözlə, maşına psixoloji baxış da möhkəmlik, davamlılıq 
və başqa mühəndisi göstərişlər kimi əhəmiyyətlidir. 
Böyük insan-maşın sistemlərini, onların planlaşdırılmasının 
elmi əsaslı üsullarını, layihələşdirilməsini, qurulmasını və idarə 
edilməsini texniki sistem baxımından öyrənən və hazırlayan elmin 
sərbəst sahəsi sistemli texnika adlanır. 
Bu elm üçün insanın erqonik cəhətdən əsaslandırılmış 
etibarlılığı, dəqiqliyi, iti hərəkəti və sabitliyi vacibdir. İnsan-
operatora idarəetmə, nəzarət, məsələlərin həlli, proqramlaşdırma 
və s. kimi ən mürəkkəb və məsul vəzifələr tapşırılır. 
İnsani hisslərin etibarlılığını artırmaq üçün operatorun vəzifəsi 
eyni vaxtda iki-üç mütəxəssisə tapşırılır. Məsul məsələlərin 
həllinin həyata keçirilməsi elektron hesablayıcı maşınların köməyi 
ilə yoxlanılır. 
Hər bir istehsalat prosesinə mürəkkəb funksiyalı sistemlər 
kimi baxmaq olar, çünki bunlar müxtəlif mərhələlərdə konk-
ret məsələləri həyata keçirir, dinamiki quruluş tərkibini uyğun 
istiqamətə dəyişdirir, maddəni, enerjini, məlumatı başqa şəklə 
salır. Bu mənada insanın fəaliyyəti meydana çıxan problemlərin 
ardıcıl həllinin dinamiki üsullarından ibarət fasiləsiz prosesdir. 
Öz növbəsində hər hansı texnologiyaya müxtəlif insan–maşın 
sistemlərinin və komplekslərinin əmələ gəlməsi, hərəkətdə olması 
və dağılması prosesi kimi baxılır. İnsanın fəaliyyətində, insan-maşın 
mühitinin hərəkətdə olmasında təhlükəsizliyin etibarlılığının və 
yüksək effektivliyin başlıca şərtlərindən biri insanın erqonomik 
xüsusiyyətinin keyfiyyət və kəmiyyətcə texnoloji prosesin, maşını 
əhatə edən mühitin erqonomik xassələri ilə əlaqələndirilməsidir. 
Bu əlaqələndirmə zamanı əmək təhlükəsizliyinin artırılması üçün 
yeni imkanlar əldə edilir. 
Erqonomik təhlilin konkret məqsədləri insan–maşın mühitinin 
təcrübi quruluş və vəzifələrini hazırlamaq, onun tərkibinə dax-
il olan komponentlərin miqdarını və vəzifəsini əsaslandırmaq, 
bu komponentləri öz aralarında, həmçinin ayrılıqda bütünlüklə 
sistemlə uyğunlaşdırmaqdır. Bu cür əsaslandırma eyni zamanda 
əmək mühafizəsinin əsas məsələsini – zədələnmə səbəblərinin
peşə xəstəliklərinin və qəza hallarının aradan qaldırılmasını həll 
edir. 
İnsan–maşın sistemləri müasir ictimai istehsalatın xarakterik 
müxtəlifliyinə görə, sistemin operatorlarının sayından asılı olaraq, 


99
X. Erqonomika nədir?
müxtəlif siniflərə bölünür. Məsələn, fasiləsiz sahədə sistemi idarə 
edən operator, obyekti idarə edən operator və s. İnsan-operator 
vasitəsilə həyata keçirilən idarəetmə, nəzarət, proqramlaşdırma, 
xidmətetmə və s. sistem və komplekslər erqonomik sistem (ES) 
adlanır. 
Fiziki işlə yanaşı, müxtəlif məlumatları mənimsəyib dərk edən, 
dəyişdirən, istehsalat vəzifəsini yerinə yetirərək qərar qəbul edən 
və bu qərarları həyata keçirən işçi insan-operator adlanır. Bütün 
hallarda insan-operator müxtəlif bioloji vericilərin (reseptorların) 
və nəzarət-ölçmə cihazlarının (indikatorların) köməyilə obyek-
tin idarə edilməsi haqqında məlumatı qəbul edir, xəbərdarlığı 
qavrayır, onu obyektin əlverişli kriteriləri ilə müqayisə edir. Bəzən 
elektron-ölçmə maşınlarının və ya mühərrikin hərəkətdə olan 
üzvlərinin (effektorun) köməyilə idarəetməyə təsir göstərərək 
məsələlərin həllini seçərək qəbul edir və sistemin icraedici üzvü 
(obyektin daxili quruluşunun konstruksiyasına və növünə müvafiq 
məlumatın, enerjinin dəyişdiricisi) vasitəsilə məsələni həll edir. 
Operator idarəetmənin təsiri ilə alınmış nəticəni tələb olunanla 
müqayisə edərək sistemin yeni vəziyyətini qiymətləndirir. Bütün 
bu mürəkkəb dövr, yəni operator vasitəsilə dəfələrlə təkrar olu-
nan fəaliyyətin axırıncı qiymətinin ölçüsü istehsalat vəzifəsinin 
mahiyyətini təşkil edir. Həll edilən məsələnin mürəkkəbliyindən 
və sistemin növündən asılı olaraq operatorun fəaliyyəti üç sinfə 
ayrılır: 
I. Operator nümunə üzrə imkanı qəbul edir, işlənmiş informasi-
yalar şəraitində kiçik təfəkkür vasitəsilə kiçik həcmli işlər görür. 
II. Operator mürəkkəb məsələləri həll etmək, obyektin 
hərəkətini, ona təsir göstərən kəmiyyət və xüsusiyyətlərin həlli 
üsullarını seçmək ixtiyarına malikdir. 
III. Operator böyük variantlarla obyektin hərəkət parametrləri 
şəraitində iş görür, məlumatları nisbətən mürəkkəb üsullarla 
hazırlamaqla çox böyük imkanlı məsələləri həll edir, qərar qəbul 
edib həyata keçirir. İnsan–maşın–mühitin bütün növləri neft, qaz 
sənayesi və sənayenin başqa sahələri üçün eynidir. 
Neft sənayesində bədbəxt hadisələri yaradan bir çox amillər 
müxtəlif xarakterdədir. Bu amillər istehsalat təhlükəsi və icraçı 
fəhlənin əhval-ruhiyyəsindən asılıdır. Tədqiqat göstərir ki, 
zədələnənlərin 12%-i iş günü ərzində özlərini pis hiss etmişlər. 
Bunların yarısı zehni yorğunluq, 1/3 hissəsi isə fiziki yorğunluq hiss 
etmişlər. Zədələnmələrin 21,8%-i təşkilati və sanitariya-gigiyenik 
nöqsanların təsiri ilə əlaqədardır. Bunların 5,8%-i briqada tərkibinin 
tam olmaması, 6,7 %-i briqadaya yeni üzvlər daxil olması, 14%-i 
alətlərin nasazlığı, 6%-i əlverişsiz meteoroloji şərait və s. ilə izah 
edilir. Zədələmələrin yarıdan çoxu istehsal proseslərinin yerinə 
yetirilməsində buraxdıqları kobud səhvlərin nəticəsində zərər 
çəkmişlər. Zədələnmələrin 15%-i mürəkkəb istehsal proseslərinin 


100
X. Erqonomika nədir? 
icrasında təcrübə və vərdişlərin qeyri-kafi olması ilə izah edilir. 
Göstərilən səbəblərin bir çoxu bütün istehsal sahələri üçün old-
uqca xarakterikdir, əmək mühafizəsi məsələlərinin düzgün həlli 
zədələnməyə səbəb olan amillərin aradan qaldırılmasına şərait 
yaradır. 
Neft sənayesi insan–maşın sistemlərində baş verən zədələnmənin 
əsas səbəbi insan və maşın hissələrinin işinin biokimyəvi cəhətdən 
razılaşdırılmamasıdır. Bu sahədəki tədqiqatın nəticələri də çox 
maraqlıdır: zədələnmələrin 11 %-i iş yerinin darısqallığından, 7,2 
%-i təhlükəli və mürəkkəb əməliyyata vaxtın çatışmamasından, 
16,4%-i iş şəraitinin ayrı-ayrı momentlərinin qeyri-adiliyindən və s. 
şikayətlənmişlər. Bu o deməkdir ki, müəssisələrdə zədələnmələrin 
aradan qaldırılması üçün insan–maşın sistemlərinin quruluşunda 
və vəzifələrində ahəngdarlıq yaradılması böyük əhəmiyyətə ma-
likdir. 
Bədbəxt hadisələrin törəməsində psixoloji şəraitin əhəmiyyətinin 
təhlili göstərir ki, zədələnmələrin 10%-i adi vaxtda olduğundan 
daha çox səhvə yol vermişlər. 8,4 %-i vərdiş etdikləri əməliyyatın 
yerinə yetirilməsində ləngimiş, 11,6%-i iş zamanı mühüm tədbirlər 
görülməsini yaddan çıxarmışlar və s. Buradan aydın olur ki, 
kollektivdə psixoloji iqlimin sağlamlığı, hər bir işçinin emosional 
vəziyyəti təhlükəsizliyin təmin edilməsində əsas şərtlərdən biridir. 
Sorğu nəticəsində aydınlaşdırılmışdır ki, zədələnmələrin 80%-
i üçün bədbəxt hadisə qəflətən baş vermiş, qalanları isə vaxt 
olmasına baxmayaraq, qəzanın qarşısını almaq üçün düzgün yol 
tapa bilməmişlər. 
Zədələnmə ilə mübarizədə təhlükəli gərgin şəraitdə soyuqqanlı 
olmaq və düzgün qərar qəbul etmək vərdişi aşılanması üçün işçiləri 
hazırlamaq lazımdır. 


101
XI. Ətraf mühitin və yer dərinliklərinin mühafizəsi problemi 

Yüklə 0,91 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   49   50   51   52   53   54   55   56   ...   66




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin