Çağdaş Azərbaycan nəsri
Yüklə 5,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Balığın susuz yaşaması...
- Minilliklərdən misal...
- Döl məktəbi...
- Su...
|
2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
kimi dövlətlər asan ələ gəldikləri üçün ermənilərdən öz siyasi maraqları üçün istifadə etməkdədirlər. Yəni, dovşan hələ çox qaçacaq; həmişə də kirpi oynaşıyla mənzil başında olacaq...
(El arasında deyilənlərə görə) Balıqçı gəmilərində o zamanlar ki, soyuducular yox idi, ovlanan balıqlar xarab olmasın, diri qalsın deyə, gəmidə ac pişiklər saxlayırdılar. Tutulan balıqları diri-diri göyərtənin əl çatmayan yerindən asardılar, ac pişikləri buraxardılar üstünə. Amma pişiklərin əli balıqlara çatmazdı. Pişiklər yemək gördükləri üçün balıqlar qorxusundan sağ qalardılar... ***
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Bu gün şadlıq saraylarında keçirtdiyimiz toylar görün nə kökdədir! Elə bil dünyaya yenicə gəlmişik; yenicə gəlmiş kimi kasıbıq, nə musiqimiz var, nə sazımız, nə sözümüz...Görün, ağabəyimizi, xatun gəlinimizi indiki toylarımızla nə günlərə qoymuşuq...heç biri özünə yer tapa bilmir, çünki o quruluşda bəylə gəlinə yer düşünülməyib, ayrıca masa ayrılsa da, heç özümüzə də yer yoxdur, özümüzə oxşamamağımız da ona görədir. Toy evində başımıza yağan səs-küyü,- oxunan mahnıları, çalınan musiqiləri, hətta alxış-xeyir-dua adına deyilən sözləri belə yaşadığımız minilliklərin heç birində eşitməmişik... Mən bu halımıza çox yer ayırmaq istəmirəm, çünki bu hala düşməyimizin səbəbləri o qədər üzdədir ki, yanımızda, özümüzdə, aramızdadır, deyə bilərik. Yəni, biz yox, VAXT-ZAMAN bizə toy tutur, toy çaldırır. Biz özümüzü atdıq bir qırağa, özümüzdə olanları bəyənmədik, kimlərəsə bənzəməyə çalışdıq və
çalışmaqdayıq, yuxarıda dediyim kimi bu bizim soyunmağımız idi. Bu ifadəylə sözün hərfi mənasında fiziki soyunmağı nəzərdə tutmuram, iç çılpaqlığı, mənəvi kasadlıq olduğunu anlamağımızı istəyirəm. Düşünək... Son onilliklərəcən toylarımızın quruluşu bu millətin dərk etdiyi öz fəlsəfi görüşlərinə, milli anlayışına www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
əsaslanan mərhələlərdən ibarət idi; yəni, qız bəyənmək, oğlan seçmək, elçilik, yeni qohumluqda bir-birini anlamaq, evlilik, yeni ailənin qurulması, ailə anlayışı da yuxarıda dediyim kimi təbiət hadisələrinə bağlıydı, hər şey
bir-birini təbiətdə-Yaranışda olduğu kimi
tamamlayırdı; yəni, bu xalq döyüş, savaş havalarını, nəğmələrini unutmamışdı, döyüşməsə də oxuyurdu, bu nəğmələr, çalğılar onu kökdən düşməyə qoymurdu, ona görə də həmişə döyüşə hazır idi... Yaylağın yaylaq, Aranın aran havaları olduğu kimi, At-Cıdır havaları da var idi ki, kənddə bu havaya kəhərlər qanadlanardı. Güləşəngi adlanan ayrıca güləşmək havası vardı, doğrudan doğruya, xüsusən də yenyetmələri havalandırırdı, suya, işığa böyüyəntək böyüdürdü. Əkin-səpin nəğmələri, çalğısı olduğu kimi, toy nəğmələri, çalğısı da vardı ki, bu haqda danışmağımız bu günlər üçün çox vacibdir... Sevib-sevilməkdə bütün minilliklərboyu sərbəstlik, genişlik, cəmimilik hökm sürüb. Bu gün xalqın yaratdıqlarında bunu aydın şəkildə görüb anlamaq mümkündür...
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Maday şahı qızını ərə vermək istəyirdi. Gözünün ağı- qarası bir dənə qızı vardı. Qızın adı da elə Bircəydi. Şah qızına elə belə də dedi: -Bircəm,Vaxtdı, ərə getmək haqda nə düşünürsən? Qız dedi: -Sevəcəyim oğlanı özüm bəyənib seçməliyəm... Maday şahının qızı ağıllı, bilikli, tədbirliydi; şah onsuz bir iş görməzdi... Ona görə də qızın sorağı ətraf ölkələrə də yayılmışdı. Adı dillərdə əzbər idi... Günlərin birində belə bir əmr oxundu: -Maday şahının qızı Bircəylə kim evlənmək istəyirsə şah meydanına gəlsin... Bircə meydanda sevgilisini özü se- çəcək... Beləliklə, nəinki Maday elindən dünyanın bütün ölkələrindən igid oğlanlar Şah meydanına at sürdülər, www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
yarışdılar, döyüşdülər, amma Bircənin tapmacalarından heç kəs sağ çıxa bilmədi... Aradan
illər keçmişdi, amma atlılar
yenə gəlməkdəydi... At yarışı təyin edilmişdi. Bu at yarışının qaydasını Bircə özü bildirdi; kimin atı birinci yox, sonuncu kəlsə o mənim ərim olacaq...birinci yox, sonuncu. Birinci yox, sonuncu...necə ola bilər?! Ağ, qara, kəhər atlardı...Çaparlar eyni cür geyiniblər, bir birindən seçilmirlər, ancaq atlara görə seçilirlər; ağatlı, qaraatlı, kəhər atlı... Dəmir dəbilqələr, polad üzlüklər geyib, qılınc-qalxan taxmış üç igid bir yedə ilişib qalmışdılar, irəli çıxan atının başını çəkirdi ki, sona qalsın. Çünki, ancaq sona qalan Bircənin sevgilisi olacaqdı... Atlılar çaş-baş halda bilmirdilər neyləsinlər...Şah vəzir-vəkilləriylə, Bircə qırx incəbel qızla meydanın yuxarı başında, el-elat aşağı ayaqda tamaşaya durmuşdular. Meydanda atlılar gedə bilmədikləri üçün atlarından enib çarə fikirləşirdilər... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Bu vaxt dəvənin belində bir ağsaqqal cıdır yoluna çıxdı, atlıları bu halda görüb məsələdən agah oldu, elə ordaca atlılara nə dedisə atlılar tələsik atlara minib çapdılar...Ag at sonuncu yeri tutdu, ag atın yiyəsi Birdənənin svgilisi oldu... Tapın görək, ağsaqqal atlılara nə deyə bilərdi?
*** Döl məktəbi... Döl ayı qoyun-quzunun doğum ayına deyilir...Döl məktəbi də döl ayında açılır. Döl ayında, deyərlər, kənddən-kəsəkdən süd qoxusu gələr. Döl ayı əsasən boz aya düşür, yəni yanvarın yarısından martın yarısınacan uzanır. El arasında deyərlər, döl ayında analar balalarını çox ictəyər. Uşaq mehirli, yəni uşağını çox istəyən gəlinlər uşagının ardınca dolananda deyərlər, döl ayınamı düşmüsən, uşağı ərkəsöyün böyüdəcəksən... Ona görə də məsəl var, “ ağacı kökündən qoru, uşağı ərköyünlükdən... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Döl ayı tərəkəmə məktəbinin sınaq, təcrübə ayıdır, əgər bir tərəkəmə döl ayının nə demək olduğunu bilmirsə, tərəkəmə deyil. Tərəkəmə suyu, torpağı, otu- çiçəyi necə anlayırsa dölü də elə anlayır; həmişə ona hazırdı, səhv etsə dölü baş tutmaz, o bu dərsi keçməlidir... Bu həm də qoyunların yelin çağıdır, yelin çağında qoyunları soyuqdan qoruyurlar. Deyərlər, döl çağı qoyunun yelini soyuğa açıqdır, soyuqdan gözlə. Quzulayandan sonra həlim içirdərlər, südü durulanacan. Çünki doğuşdan sonra qoyunun südü qatı olur, buna ağız
duruldur... Quzu doğulan kimi gərək anası yalayıb quruda, anası yalamasa quzunun dərisi açılmaz. Elə qoyunlar olur, quzusunu yalamır, onda deyərlər, quzu quru qaldı, yəni yalanmadı. O zaman qoyunu duzla aldadırlar; quzunun üstünə azacıq duz səpirlər, ana balasının üstündən duz yaladıqca öz iyini, içinin qoxusunu tanıyır, quzunu qurudur… Döl ayında ölüm-itim çox olur. Bu da hər hansı bir tərəkəmə üçün, tərəkəmə dolanışığı üçün itgidir, çox ağır, çox ağrılı bir işdir həm də… Bir qoyunun balası ölür, bir www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
quzunun anası. Onları ana-bala etməkçün teləkçi çağırılır. Tərəkəmələr arasında teləkçilər vardı, daha doğrusu, teləkçi mütləq olmalıydı. Əgər bir qoyun balasız, bir quzu anasız qalırdısa, bu artımın dayanmasıydı. Anasız quzunun sağ qalma etmalı az idi. Balasız qoyunsa azından süd vermirdi, süddən kəsilirdi. Ona görə də onları, yad ana- balanı bir-birinə bağlamaq üçün teləkçi çağırılardı… Teləkçi gələn kimi birinci göstərişi bu olardı: -Bunları qarıblığa aparın, (qəribçiliyə) təkliyin, tək qalsınlar, darıxmalıdılar.
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Deməli düzgün anlaşılsa, yalqız, tənha, tək qalmaq da bu xalqın düşüncəsində mənalar, anlayışlar daşıyır... Amma çox təəssüf ki, indi bu mahnının sözlərini düzgün oxumurlar; təklik əvəzinə kəklik deyirlər: Baş götürüb gedəydim, Mən bu kəklik əlindən, -bu cür oxuyurlar. Əgər müğənni bu iki beytin fərqini anlamırsa oxuduğu nə olmalıdır?
*** Maday şahının qızı Bircənin tapmacasının açması; Ağsaqqal atlılara deyir: –
***
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Sözümüzü unutmayaq, yeri gəlmişkən bu fikri aydınlaşdırmaq üçün qardaşımla bağlı bir görüşü də danışım... Azərbaycan Dövlət Universitetində oxuyurdum, 1960- illərin ortalarıydı, yay tətilində kəndə getdim, ordan da qardaşımın yanına,-yaylağa qalxdım... Bir neçə gün keçəndən sonra şəhər üçün darıxmağa başladım, dözülməz bir darıxmaq tutdu məni, kənd üçün də yox, şəhər üçün. Bunu qardaşıma da dedim: -Yaman darıxmaq tutub məni. Bəlkə qayıdam mən. Qardaşım yan-yörəni göstərib: -Başını qaldır, yan-yörənə bax, -dedi, -gör nələr var, əgər sən başımızın üstündə oynayan bu qara buludları, sağına gələn sağmalları, ayaq döyən ilxıları, bu gülü-çiçəyi qoyub darıxırsansa doğrudan da sənə nəsə olub, şəhər nəsə eləyb sənə. O vaxt qardaşımın sözü mənə təsir etdi, inandım, indi də inanıram ki, darxmaq dah çox boşluqdan, özünə yer tapmamaqdan yaranır... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Nə isə... sözümüzü unutmayaq, balası ölmüş qoyunu sürüdən ayırıb bir səmtə, anası ölmüş quzunu başqa səmtə aparırlar. Elə yerə ki, bir-birini eşitməsinlər. Teləkçinin işarəsiylə ayağı yer tutan teləkçün ayrılmış meydana axışır. Atı olan atını minir, biri qazan gətirir ki, səs eləsin, qazan dibi döysün, biri tonqal çatır ki, lazım olanda havaya od səpələsin, tüfəngi olan tüfəng atmalıdır. İtlər gətirirlər ki, bu hay-küyə hürüb aranı daha da qatsınlar. Çıx hörmət etdiyim tarixçi alim Zaur Həsənov “Çar skiflər” əsərində yazır: “Qədim türklərdə ovsunlama mərasimi göyə od atmaqla keçirilirdi. Menandr 568-ci ildə türklərin qonağını xanın yanına buraxmazdan əvvəl onu odla nece bəd ruhlardan təmizlədiklərini təsvir edir. Hətta bu ölkələrə gəlib çıxmış ilk avropalıları da iki yanan tonqal arasından keçirməklə odla təmizləyirdilər.” Telək mərasiminin keçirildyi meydanda da tonqallar qalanır, qoyuna da, quzuya da ovsunlamaq, -təlqin, təsir etmək üçün havaya od- qığılcım səpələyirdilər... Hamısı ona görədir ki, qoyun da quzu da harda olduğunu unutsunlar; sürünü unutsunlar, yiyəsini, çobanını, yeri-yurdu unutsunlar... Belə də olur, öncə
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
meydana
qoyunu gətirirlər. Biri qoyunu
başı hərlənənəcən fırlayır, biri qoyunun təninə,- uşaqlığına duzlu su vurur, qoyunun uşaqlığı doğanda olduğu kimi acışmağa, yanmağa başlayır, biri nar qırıb qoyunun gözlə- rinə yaxır. Bunların hamısı ona görədir ki, qoyun təzədən doğmağına inansın, elə bilsin doğur. Həə, qoyun axşam ölmüş quzunu doğanda da buna oxşar ağrılar keçirmişdi, indiki kimi hər yanı qan rəngində görürdü. Elə bu zaman Teləkçi quzu da qucağında görünür, quzu bağrı yarıla- yarıla mələməkdədi. Qoyun yaşadığı, keçirtdiyi bu ağrıların, bu hay-küyün içində özünü eşitdiyi bu doğma səsin üstünə salır. Amma gözləri doğanda olduğu kimi qıpqırmızı qan içindədi, Teləkçini də, quzunu da yaxşı seçmir. Kimsə gözlərinə yenə nar suyu çiləyir. Teləkçi artıq qoyunu yenidən doğmağına inandırdığını hiss eləyir, quzunu qoyunun duzlu sudan alışıb yanan təninə- uşaqlı- ğına sürtüb qarşısına qoyur. Bu hay-küydən dəliyə dönmüş qoyun öz içinin qoxusunu tanıyıb quzunu yalamağa başlayır... Quzudan başqa nə istəyirsən olsun, qoyun elə biləcək öz içindən çıxıb. Qoyun bu minvalla papağa da telənir... “Köç” romanında belə bir mənzərə var; Bəkil oğlunu gözləyir, əhd edir, “...oğlum gəlsin, papağımı qoyuna teləyəcəm, qoy papağım quzu olsun.” Elə də eləyir, oğlu Alay gəlib çıxanda papağını qoyuna www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
teləyir... “Erməni adındakı hərflər” əsərində də təsvir olunub. Səhərdən bağrı yarıla-yarıla mələyən quzu da anasını tapır... Yan-yörə sakitdi, səs-küy çəkilib. Teləkçi qoyunun başını sığallayır, onun da üzü-gözü işıq içindədir, gülümsəyir. Qoyun öz səmtini yaxınlaşdırır, başıyla quzunu yelininə sarı itələyir, -həə, yelininə süd gəldi təzədən, indi əmizdirəcək,- bunu Teləkçi deyir. Qumral qoyun təzəcə doğduğuna inanıb ləzzət içində balasını yedirdir, hamı telək mərasiminin baş tutduğunu görüb gülümsəyir...
*** Xalq yaşam tərzinə çevrilmiş bu adət-ənənələrə görə də YARANIŞI-TƏBİƏTİ özünün yaratdığı kimi qavrayır. Bizim xalqın Təbiətə ərki də ona görə böyükdür. Belə ifadələr var, bir-birini çox istyənlərə deyərlər: “elə bil teləkdən çıxıblar”, “elə bil teləkçi teləyib, gör bir-birindən ayrılırmı...” “Telək quzusudu elə bil, dalımcan düşüb”.
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Quzu doğulandan iki-üç gün sonra, çobanın özünün dediyi kimi ayaqlanıb, dırnaqlanandan sonra anasından ayırırlar.Çox qalsa deyərlər, “südə düşə bilər; yəni süd artıqlıq edər. Bir də qış vaxtıdır, quzu çənəsinə qoyun dayanmaz. Həm də deyərlər, quzu yun götürər. Yəni yun udar... Sərkər çobanlar deyərlər ki, quzunun yatdığı yeri qaranlıq eləmə, ciyəri xallı böyüyər... Yaz açılanda sərkər çobanlar bir-birinin quzularına baş çəkməyə gedərlər ki, görək kim necə quzu çıxardıb yaza. Yeri qaranlıq olan, qaranlıqda böyüyən quzuları görən kimi tutqun yunlarından tanıyarlar. Quzuları çox yatmağa qoymazlar, çox yatan quzu öhvə (övkə) olar, deyərlər, tez-tez quyruqla hürküdürlər ki, qırışığını açsın. Quyruq da nədir? Quzuları ağacla, ya da qamçıyla vurmazlar, deyərlər, bərk şeylə vurarsan ətinə dəyər, qarası qalar, sümüyünə dəyər göyü qalar. Ona görə dana dərisi tapan kimi quyruğunu kəsib quzu qamçısı düzəldirlər. Quzuları elə bu qamçıyla gündə azı üç kərə səksəndirərlər ki övkə xəstəliyinə tutulmasınlar. Adətə görə nənələr döl üstündə corab toxumazdılar, babalar çarıq tikməzdilər, dəri aşıyıb, köşə çəkilməzdi. Bir də deyərlər, döl düşdümü yatağa ayağı yalın getmə. www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Xalq suyu oğlu, qızı kimi tanıyır, suyu canlı bildiyi də ona görədir. Yaratdıqlarında, deyimlərində də su canlıdır, loğman və bilicidir, ona görə də deyir, “...dəlini suyla döy...”, “su suya qarışmaz...” deyir. Suyu canlı, atası-anası kimi sayqılı, doğma bildiyinə görə “...suya tüpürməzlər”, www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
deyir. Su onun həm də inanc yeridir, islamı qəbul edəndən sonra Qurana and içdiyi tək suya da and içir; “...bu su haqqı”, Suyla dost kimidir, kirli suya baxıb ərklə deyər: “Su murdar götürməz, canı sağdı, axıb özünü duruldacaq”, “Su özünü durultmaqçün axır...”, “Su özünə axar”, “Su kimi getdiyin yolu bil ”, “Su axar, çuxurun tapar”, “Dərdini suya söylə...” Ata sözü adlandırılan bu deyimlər Ötükən yaylalarında yaşayan uyğurçün də aydındır, Qafqazda yaşayan azərbaycan türkü üçün də...Bütün bunlara əsaslanıb deyə bilərəm ki, türklər eyni yerdən, eyni fövqəlbəşər mərkəzdən təbiətin qanunlarıyla idarə olunurlar... Çox təəssüf ki, bunu, -bu idarə olunmanı, onun əlindən müəyyən mənada ala bildilər. Bəlkə də təbiətin özü kimi asanlıqla hamının ola bilmələri də ona görədir. Onun özünü yox, yönünü-səmtini dəyişmək asandır... Doğrudur, səmtini dəyişir, ona görə su kimi altını, -getdiyi yeri hiss edəndir, hara yumşaqdır, hara ilıq və gülümsərdir, məmuniyyətlə ora hopar, yox olduğundan xəbər tutmaz... Dediyim kimi yalnız dəyişil- məyi mümkün olmayan xarakteri, - qanındakı qorxmazlığı, igidliyi, ayıqlığı və təbəti anlamağıyla əhatəsində olan xalqlardan seçilə-seçilə minilliklər boyu azala-azala da olsa yaşayar, mənşəyini, kökünü adicə bir dəstə yemşan bitgisiylə, kək otu- kəklik otuyla da tanıyıb özünə gələ
|