Çağdaş Azərbaycan nəsri
Yüklə 5,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Uyğur, tunra, ediz, boku, bayırku, si.
|
2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
*** Deyərlər, durnalar gələndə həmişə dimdiyində bir şey gətirir. Sünbül gətirsə bolluğa, sümük gətirsə pisliyə işarədi. Deyərdilər, bu yaz durnalar lələk saldı, deyərdilər, lələk barışıqdı, gedənlərimiz gələcək. Biz də səs-səsə verib çığırışardıq: - Ay durna lələ, bizə lələk tulla, sünbül gəti, dən gəti... ay durna lələ, bizə lələk sal.
*** www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Billabalı aşıq Şiralı haqqında yazmadan Ilk öncə Şəril- Şərur toponimi haqqında qənaətimi deyim və bir daha qeyd edim ki, mənim bu haqda bildiklərim əsasən xalq yaradıcılığına söykənən, min illiklər boyu yaddaşlarda saxlanılan, müəyyən bağlarla elmi anlayışlara gəlib çıxan fikirlərimdir; düşünürəm ki, “yanlışı olsa da yalanı olmaz”. El arasında deyərlər: “ Yazıda Şərurdu, dildə Şəril... Bütün bunları yüz ölçüb bir biçəndən sonra seçib araya gətirirəm, bu halda mənə yox, deyə bilərlər, amma çox istərdim ki, “yox”, deyənlər də yüz ölçüb bir biçsinlər, yalnız bu zaman biz çox yayğın, çox zəif işlənmiş toponomiya, etnoqrafiya elmimizə xeyirlər vermiş olarıq. Ona görə də xalq ifadəsiylə deyim: yanlış da bir naxışdır... Orxon yazılarının Tanyıquq kitabəsində deyilir: Göytürk Xaqanlığının,- imperatorluğunun əhalisinin əsasını oğuzlarla yanaşı Sir xalqı təşkil edirdi... Sir xalqı
səh.101. Ankara 1988. ) Mənə belə gəlir ki Şirvan bölgəsi www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
də Sir adıyla bağlıdır. Aradakı fərq “ş” “s” əvəzlənməsindən başqa bir şey deyil. Sirik, Sarıcalı, Sarab, Sirab, Saraclı, Şor, Böyük-Şor, Şərur, Şəril, Corat, Çıraq, Şirak və bu kimi yer adlarımızı eyni kökdən hesab e tmək olar...Bakı kəndlərindən Novxanının adı yaxın vaxtlara qədər Siyan olub, indi də xarabalıqları görünən si-lərin izləri... Yüz illərdir, Bakı kimi doğma şəhərimizin adı haqqında ağlasığmaz fikirlər yürüdürük. Xalq demiş, “ağına-bozuna, sağına-soluna” baxmadan Bakını Badu kübə eləməyə çalışmışıq. Bu boyda yalana-yanlışlığa ağlımız kəsir, inanırıq, Sir xalqının əsasını təşkil edən altı tayfa birliyindən biri olan boku-bakı adını qəbul etmək istəmirik. On-onbeş il qabaq bu haqda məqalələr yazdım; “Xalq qəzeti”ndə nəşr elətdirdim, amma heç kəsdən bir tərpəniş görmədim...
dediyimiz bölgədə hər iki qohum tayfanın bərabər yaşaya bilməsi təbii idi, nece ki, biz adına nə dedik, demədik, yaşamaqdadırlar. www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Türk tarixçisi Tələt Təkin bəy əfəndi adını artıq qeyd etdiyimiz “Orhon yazıtları” əsərində yazır ki, ... “eki ediz kəlməsini Tomsen iki edizker şəklində oxumuş və bunu” cesurlar və soylular” deyə tərcümə etmişdir”.(yenə orada) Mənə elə gəlir ki, Eldəgiz, -Eldəgəz –Eldəniz kimi işlətdiyimiz X-X1 əsrdə mövcud olmuş Eldəgizlər dövlətinin adını da Sir xalqının ediz- edizker deyilən tayva birliyinin adında aramaq doğru olardı...Beləliklə. mənə elə gəlir, Şərur-Şəril yer adını da minillik tariximizdən keçən Sir yer adyla bir kökdən hesab etmək mümkündür... ***
Şərurun Billabalı kəndindən olan aşıq Şiralının cavan vaxtlarıydı. Belə deyirlər ki, günlərin birində aşıq Şiralı yol gedirdi, qış vaxtıydı, orda burda tala-tala qar vardı. Biraz getmişdi qarşısına bir fərə çıxdı, təntidiyinnən bilmirdi hara getsin. Ayağına da qırmız bağlamışdılar. Aşıq, ürəyində fikirləşdi ki, deyəsən bu fağır toydan-nişannan qaçıb. Hər nə, uğuruma çıxandı deyib tutdu, bürüncəyinin altına soxub yoluna davam elədi. Bir az getmişdi, gördü
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
biri elə gəlir, elə gəlir, elə bil qovullar. Yetişən kimi dedi: - Qardaş oğlu, bəlkə buralarda fərə görəsən?! Aşıq Şiralının könlünə elə ordaca bi-iki xana söz gəldi, sazı çiyinindən aşırıb aldı görək nə dedi:
Kişi ürəyində dedi, “yoluqara kimi gəldim yenə aşığa rast oldum”... Şiralının aşıqlığı tutmuşdu, qarda-boranda meydan açmışdı. Kişi izin tutub düşüb sorağa, Indi Şəril əhli qalxar ayağa. Boran döyə-döyə, qar yağa-yağa Bəlkə də addadı o yana fərə. www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
xüsusən Sovetlər birliyi dönəmində; heç kəs ürək eləyib “Tükiyə” sözünü elə belə açıq deyə bilməzdi, üstü örtülü “o tay”, “o üz” sözləriylə ifadə edərdi. Kişini od götürdü, -indi sənə elə söz deyərəm, dəymişin dura-dura kalın tökülər. Özün bənzəyirsən “o taya” keçənə. Sazı əlinnən alıb, yalın göndərərəm səni. Indi eşit gör, sözü nece deyirlər:
Aşıq Şiralı gördü fərə zad yalan olub, kişi az qalır xata çıxartsın. Başladı fərənin nişanını verməyə ki, bəlkə kişi özünə gəldi... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Qırmızı baftadan qolu bağlıdı Sinəm üstü çalın-çarpaz dağlıdı Halal maldı, dönməz harama fərə... Belə deyirlər ki, aşıq Şiralı sazla dediyi kimi sözlə də dedi, fərəni çuxasının altından çıxardıb yiyəsinə verdi...Sən sağ, mən salamat. ***
Qarı dümələnə-dümələnə özünü salır qonşuya: -Qazanını ver, lazımımdı. -deyir. Qonşu: -yoxdu, - deyir - bir qazanım var, baş (baş-ayaq) asmışam, qazanmışam, aş asmışam, çox asmışam, az asmışam, verəmmərəm. Bərəkətimə göz dəyər.
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Qarı deyir: - Biz gor qonşusuyuq, odu köznən çıxardarlar, istəyənin bir üzü qara, verməyənin iki üzü qara. Mən sözümü dedim, yadında saxla, qazan diyirlənib qapağın tapar... Qazan dedi, “dibim qızıldı, çömçə dedi, indi gəzib gəlmişəm”. Vermirsən vermə, “əl əldən utanar”. Kor peşiman qayıdır evinə. Qarı gedəndən sonra qonşu xeyli fikirləşir, qarının dediklərini xeyrə yoza bilmir. Qazanını da götürüb qarının ardıca gəlir. Amma qarı deyir: -Yox ay qonşu, qazanın daha lazım omadı. Ordan gələndə öz qazanım qaynadı, belə bir şeir yazdım, izin ver deyim:
Dərdə dəva yaxşıdı, Qonşunun qazanınnan Bizim tava yaxşıdı. ***
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Bütün türk dünyasında olduğu kimi Azərbaycan türk- lərində də islam dinindən çox-çox öncə keçirilən yas mərasimlərinin izlərinə hələ
də rast
gəlmək mümkündür...Xalq arasında belə bir deyim var: “Dərd dərddi, dərdin ağı qarası olmur”. Sonra deyir: “Dərd dərd üstə gələr”, “Dərd dərdi gətirər”. Bunu ona görə deyir ki, dərdə çox üzülməsin. Elə bu anlamda belə bir ifadə də var: “Dərdi verənin acığına ağlama”, “Gül, oyna, acı günlər acığına”...Bütün bunlarla Xalq öz sahmanını düzəl- dir; bu ifadələrlə O özünə düzən verir. Dərdi yaşamaq da ömürdəndi, deyir. Xalqın öz sözüdü: “ Toyla yas qardaşdı” Toy-düyününü nece keçirdirsə yasını da elə keçirdir. Toy- düyünündə nece sevinirsə yasında da elə ağrı-acı yaşaya bilir... Özü deyir: “Ölüm haqdı”, Dədə Qorqudun diliylə “Gəlimli-gedimli, bir ucu ölümlü dünya” deyir. Yaşamağına nece inanırsa, ölümünə də elə inanır, həyatını da ona görə oz istədiyi kimi qura bilir; ölümlə itim arasında...Özü deyir: “Ölüm itim dünyasıdı, dediyini indi de, elədiyini indi elə”...Tamamilə doğru olar desək ki,
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
bu xalq dərdə yaxın xalqdı. Deyir, sevinc aparar, dərd gətirər. Dərdə dözmək ağlamaqla deyil, yaşamaqladı, ağlamaq ən asan yoludu. Toy günündə evladının ölüm xəbərini eşidən analarımız var, heç kəsə bildirmir, oğul cənazəsini gizlədib yenə toyunu çaldırır ki, şadlığı sınmasın, düyünə gələnlər narahat olmasınlar. Özünün dediyi kimi: “Bir gözü ağlayar, bir gözü gülər” Yenə özünün dediyi kimi yaşayar, “ağ qarda-göy buzda, saçının birini ağ hörər, birini qara”... “Dərdi tək çəkib, yaxanı tanıtma”, deyər... Belə deyimlər var: səksəni keçən yüzə də gedər, belə gedəni toy-düyünnən apar”. Ağır yaslarda evin orta dirəyinə qara bağlanar. “Ağır yas” seçilən yasdı. Yalnız yas yiyələri yox, qonum-qonşu, məhəllə, kənd, oba adamları bərkdən danışmazlar, yavaş yeriyərlər, yasda olanlar da, olmayanlar da dərdi dərd yiyəsiylə bu cür bölüşərlər. Ayağı yer tutan “baş sağlığına” gedər: “Tanrı o dünyasını versin”, “Başın sağ olsun”, “Tanrı toxdaqlığını versin”, “Torpağı sanı yaşa”, “Allah soyuqluğunu versin”... Dünyasını dəyişən azyaşlıdırsa ata-anasına deyərlər, gedin ölümün acığına yerinizi qəbrstanlıqda salın, elə orda özünüzə uşaq düzəldin, əcəlin acığına, yeri boş qalmasın. “Ağır yas”da doğrudan da hər şey fərqlidi, hər www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
şey ağırdı. Yasa ağıçı çağırılır, əski çağlaqda buna yuğçu deyilib... El arasında ən çox ağıçı-yuğçu kimi yox, “dil deyən” kimi işlədilir. Ölənin üstündə “dil deyilməsə” bu onun ruhuna hörmətsizlikdi. Bu dili də ağıçılar deyər... Usta ağıçılar ağır yaslarda ölənin təsvirin verər, öyər, elə cizgilər çızar, elə tellərə toxunar, vay-şivən başlayar: Qolu dirsəyəcən düyməli Özü eydən öyməli Qalxanlı, qolçaqlı, Beli qılınclı, xançallı Ayağı dizəcən çəkməli, Çuxası qara bükməli Gəlin gərdəyinə girməyən, Yar otağı görməyən Balam vay, igidim vay, oğlum vay..
Ağ geydim, qara saldılar. www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Yar dedim yara saldılar, Altım torpaq, üstüm qaya, Gör məni hara saldılar. Uca boylum, qara toylum, Oğlum, oğlum, oğlum vay...
Qorqud Dədə demiş: “Güz alması kimi al yanaqlar dartılıb yırtılar”. Göz yaşları qana qarışar, “qan ağlayarlar”. “Qan ağlamaq” indi də qalıb, yeri gəldikcə indi də işlədilir: filankəs “qan ağlayırdı”, “qan ağlatma yazıqdı” “qanlı yaş axıtdı” kimi ifadə edilir. Minillikləri özündə yaşadan bu cür ifadələr də yarı uçmuş qala divarları kimi özündə müəyyən tarixləri yaşadır... Dərd indi də var, dərd sağdı, ölənlə ölüb getmir... Dərd həmişə sağlamdır. Mən öz yaşımda belə ağır mənzərələri çox görmüşəm. Bacım oğlanları bir-birinin ardınca qəzaya uğrayıb dünyalarını dəyişdilər. Mən yasa gələndə bacımın qan ağladığını gördüm, gəldiyimi eşidib üzünü mənə sarı döndərmişdi, qanlı yaş içində gülümsədi birdən-birə. Sonra da yerindən tərpənmədən qollarını
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
qaldırıb içini çəkə-çəkə, öz hıçqırıqlarının ahənginə uyğun oynamağa başladı: -Ağ toyunu çaldırammadıq, gəl, qara toyunu oynayaq...! Üzünü dırnaqlarıyla qopartmışdı, göz yaşları hələ də qanlıydı. “Dərdin acığına oynayacam”, dedi, dərdini oynadı... təxminən əlli il qabaq da belə bir yas görmüşdüm. On yeddi yaşında bibim oğlu Borçalının Bolus Kəpənəkçidən Qaraxaç (Qarakas) yaylağına gedərkən qəzaya uğrayıb dünyasını dəyişmişdi. O vaxt mən Kəpənəkçi kəndini iç vura-vura bir yerə sancılıb qırıla-qırıla tərpənən, oynayan gördüm, ömrüm boyu da unuda bilmədim, hərdən-hərdən oxuduğum tarixlərdə past gəldim. Hörmətli alim Zaur Həsənov “Çar skiflər” əsərində qeyd edir: “türklərin əcdadlarının, şərqi köçərilərin dəfn
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
El arasında deyilən “kişi ağlamaz”, “kişi göz yaşını göstərməz” kimi ifadələrin də yaranmasının təsadüfü olmadığı ortaya çıxır. Yazının əvvəllərində “Kül təpənə”, “ başına kül” və sair bu kimi ifadələr haqda fikirlərimi söyləmişdim, bir daha qeyd edim ki, bu ifadələrin də dərin mənayükü var... Bizim alimlərimizdən kimsə, və yaxud kimlərsə, indi adlarını xatırlamıram, “kül təpənə” ifadəsini minillərlə bundan qabaq türklərin dəfn-yas mərasimləriylə bağlı tədqiq etmişdilər. Səhv etmirəmsə araşdırmada deyilirdi ki, ölənin yaxınları dəfn mərasimində öz başlarına, daha doğrusu, təpələrinə kül tökürdülər, ona görə də “kül təpənə” ifadəsi-qarğışı yaranıb. Bu yozumda müəyyən uyğunluq olsa da mənə elə gəlir ki, təsadüfilik, quramalıq var. “Kül təpənə” ifadəsi ağıçının dil deməyiylə – dil deyib
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Demək istədiyim budur ki, dörd künc qazılan qəbirlər əvvəlcə küllə döşənirdi, yuxarıda dediyim keyfiyyətinə görə, sonra kül qarışıq torpaqla yerdən seçilənəcən doldurulurdu. Elə qəbirlər də olurdu balaca təpəciklər qədər qaldırılırdı. Bu ölənin imkanlarından asılıydı. Yazının əvvəllərində dediyim “Qaşqa Sərdarın təpəsi” buna misal ola bilər. Bu Qaraxaç (Qarakas) dağlarının arasındakı düzənlikdə birdən-birə, gözlənil- mədən qalxan bir diklikdir. Baxan kimi əl işi olduğunu bilmək mümkündür. Yüz illər ərzində görkəmini dəyişib, ot gətirib. Qardaşım deyərdi, hər dağın öz otu var. “Qaşqa Sərdar təpəsi”nin otu isə “kəndi gəlmə”di, yəni özü gələn. “Kəndi gəlmə” yad otlara, - torpaqla, küləklə daşınan toxumlardan bitən otlara deyirlər...
*** |