Sentrozom: Hücre bölünmesinde
görevleri vardır. Mitoz bölünmede iplik-
lerini
şekillendirir ve kromozomların ku-
tuplara ta
şınmasında önemli rol oynar.
Ribozom: Küçük kürecik-
ler halinde bulunan ribozom-
lar hücrenin protein sentezini
sa
ğlarlar.
Serbest hâlde bulundukları gibi endoplazmik
retikulumda da bulunurlar.
Hücrenin en büyük amacı hayatta kalmak yani ya
şamaktır. Yaşamı devam ettirmek için hücre içi
organellerin birbiri ile uyumlu çalı
şmaları gerekir. Bu organellerden birinin çalışmaması hücrenin ölü-
müne neden olur. Çekirdekte bulunan DNA kodlarının sayesinde ribozomlar, o hücreye özgü prote-
inler sentezler. Sentezlenen proteinlere katılan moleküller, golgi cisimci
ğinde farklı işlevler gören mo-
leküller halini alırlar. Endoplazmik retikulum, hücre içinde madde iletimi görevi yapar. Ayrıca üzerin-
de ta
şıdıkları ribozomlar sayesinde protein sentezine katkıda bulunur. Hücre içine alınan besinler li-
zozomda parçalanır ve küçük yapı ta
şlarına ayrılır. Bu küçük besin maddeleri, endoplazmik retiku-
lumdaki tüpler ve kanallar aracılı
ğıyla mitokondriye aktarılır. Hücre yönetiminde ve kalıtımında görev
alan DNA molekülleri, hücrede çekirdek ve mitokondride bulunur. Mitokondri kendine ait DNA kodla-
rı ile tek ba
şına ribozoma protein sentezlemesi için emir verebilir. Hücre zarı, bazı molekülleri hücre
içine almak için aktif ta
şıma yapmalıdır. Bunun için enerjiye ihtiyaç vardır. bu enerji mitokondri saye-
sinde sa
ğlanır. Görevini tamamlayıp yaşlanan hücrelerin zamanı geldiğinde ölmesi gerekir. Bunun
gerçekle
şmesi için çekirdekten gelen emirler sayesinde lizozom sindirim enzimleri salgılar ve hücre
kendi kendini sindirerek ölür. Buna otoliz adı verilir.
Bunları Biliyor musunuz?
Çekirde
ğin büyük bölümünü kromozonlar yani DNA oluşturur. Kromozomların en önemli göre-
vi kalıtsal karakterleri hücreden hücreye ta
şımasıdır.
Endoplazmik retikulum: Hücre zarı ve
çekirdek zarı arasında, sitoplazma içinde uza-
yan tüp
şeklindeki yapılardır. Hücre bölünür-
ken kaybolur, bölünme bitince tekrar olu
şur.
Ribozomlarda sentezlenen proteinleri, hüc-
renin gerekli yerlerine ta
şır. Yani hücre içinde
madde da
ğılımı ve taşınmasını sağlar. Üzerin-
de bol miktarda ribozom olan endoplazmik re-
tikuluma granüllü endoplazmik retikulum denir.
Protein sentezi yapan hücrelerde görülür. Üze-
rinde ribozom olmayan endoplazmik retikulu-
ma granülsüz endoplazmik retikulum denir ve
burada ya
ğ sentezi yapılır.
32
Enerji üreten organel
7
Hücre içi sindirimi
gerçekle
ştiren organel
Çekirdekçik
1
Endoplazmik
Retikulum
Hücreyi yöneten organel
Hücre içi organellerin bulundu
ğu yer
Salgı ve sinir hücrelerinde bulunan organel
Protein sentezini sa
ğlayan
organel
Mitoz iplikçiklerinin kutuplara
ta
şınmasını sağlayan organel
3
4
6
2
5
A
şağıda yapacağınız çalışma ile hücreyi daha iyi tanıyacaksınız.
zınız.
Şekilleri ve görevleri verilen hücre organellerinin adını aşağıdaki bulmacada kutucuklara ya-
Ribozom ve protein
sentezinde aktif olan
organel
Hücre içi madde da
ğılımını
ve ta
şımasını sağlayan
organel
Proteinlerin salgılanmasında görevli
İğ ipliklerini oluşturan organe
l
6
3
2
1
4
5
7
HÜCRE VE DOKU ANATOM
İSİ
33
1. Canlıların ço
ğalması ile ilgili neler söy-
leyebilirsiniz? Sınıfça tartı
şınız.
2. Kanser hastalarının gördü
ğü kemote-
rapi tedavisi ile kötü huylu hücreler öldürüle-
rek bu hücrelerin bölünmeleri durdurulur. Bu
süreçte bulunan ki
şilerin vücutlarında ne gibi
de
ğişikliklerin olabileceğini araştırınız.
Vücudunda yanık olan hastalarda, hücre ölümleri sonucu doku kaybı olu
şur.
Zamanla bu dokularda görülen düzelmelerin nedeni ne olabilir? Tartı
şınız.
Birçok hücre yeni hücreler olu
şturmak için büyümenin tüm aşamalarında yandaki
resimlerde oldu
ğu gibi bölünerek çoğalır. Hücre bölünmesi hücrenin özelliğine, göre-
vine, bulundu
ğu yere ve yaşam süresine göre değişir. Bölünme hızı, her canlı ve do-
kuda farklıdır. Kemik ili
ği, bağırsak epiteli, epidermis gibi dokularda hücre bölünmesi
sürekli ve hızlı olur. Retina, sinir ve kas hücresi gibi özelle
şmiş hücrelerde belli zaman-
dan sonra bölünme durur. Bölünme sonucu ortaya çıkan yeni hücrelerde, eski hücre-
nin tüm özellikleri bulunur.
Hücrede bölünme çekirdekten ba
şlar. İlk aşamada kromozomların kopyası çıka-
rılır. Buna kromozomlarda DNA e
şleşmesi adı verilir. DNA eşleşmesi 4-8 saat sürer.
Bu sürede DNA’nın tek kopyası çıkarılır ve mitoz bölünme için ön hazırlıklar ba
ş-
lar. Bu dönem interfaz (olgunla
şma) evresidir. Mitoz bölünme DNA eşleşmesinden
sonra ba
şlar.
Hücre bölünmesi mitoz ve mayoz olmak üzere iki
şekilde gerçekleşir. Bu bölün-
melerin safhalarını inceleyelim:
34
Di
şi ve erkek üreme hücreleri dışında bütün vücut hücrelerinde görülen bölünme şeklidir. Kromo-
zomlar e
şleştikten ve her kromozom iki yeni kromatide ayrıldıktan sonra 1-2 saat içinde mitoz bölün-
me ba
şlar.
Mitoz bölünme interfaz, profaz, metafaz, anafaz ve telofaz olmak üzere be
ş evrede gerçekleşir.
1. İnterfaz: Ara evredir. ATP sentezi, protein sen-
tezi gibi metabolik faaliyetler çok hızlıdır. Sentrozom-
lar kendini e
şler. Kromatinler kromozomlara dönüşür
ve kromozom e
şleşmesi oluşur.
2. Profaz:
İnterfazda eşlenen sentrozomlar ayrı
kutuplara giderken aralarında i
ğ iplikleri oluşur. Çe-
kirdekteki kromozomlar belirginle
şmeye başlar. Bu
sırada çekirdek zarı kaybolur.
3. Metafaz: Kromozomlar sentrozomlar arasın-
da olu
şan iğ ipliklerine tutunarak ekvator düzleminde
yani orta hatta dizilirler. Sayı ve
şekilleri bu evrede çok
belirgindir.
4. Anafaz: Çift halde olan ve hücrenin ekvatorun-
da toplanan kromozomlar kromatitlerine ayrılır ve i
ğ
ipliklerine tutunarak zıt kutuplara gitmek üzere hare-
kete geçerler (karde
ş kromatitler birbirlerinden ayrıl-
dıktan sonra kromozom olarak adlandırılır.)
5. Telofaz: Kromozomların kutuplara top-
lanmaya ba
şlanmasıyla telofaz evresi başlar.
Çekirdek zarı ve çekirde
ğin tekrar meydana
geldi
ği görülür. İğ iplikleri kaybolur. Sitoplaz-
ma dı
ştan içe doğru boğumlanarak ortadan
ikiye ayrılmaya ba
şlar. Sonuçta iki yeni hüc-
re olu
şur.
1
2
3
4
5
HÜCRE VE DOKU ANATOM
İSİ
35
Di
şi ve erkek eşey ana hücrelerinde mayoz bölünme görü-
lür. Mayoz bölünmede birbirini izleyen iki bölünme evresi var-
dır. Her iki bölünmede de mitoz bölünmede oldu
ğu gibi pro-
faz metafaz, telofaz ve anafaz evreleri görülür. Mayoz sonun-
da 2n kromozoma sahip (diploit) ana hücrelerden, n kromo-
zom ta
şıyan (haploit) üreme hücresi meydana gelir. Oluşan
haploid kromozomlu hücrelere gamet denir.
Ö
ğrenmiş olduğunuz mitoz ve mayoz bölünmenin özelliklerini aşağıda yapacağınız etkinlikte izle-
yece
ğiniz CD ile pekiştireceksiniz.
Sınıfta, mitoz ve mayoz bölünmeyi anlatan bir CD izleyiniz. Mitoz ve mayoz bölünmenin farklı
yönlerini tartı
şınız. Ulaştığınız sonuçları aşağıdaki noktalı yerlere yazınız.
Mitoz Bölünme
1. Bir hücreli canlılarda ve çok hücreli can-
lıların vücut hücrelerinde gerçekle
şir.
2. …………………………………................
........................................................................
3. ...............................................................
........................................................................
4. Bölünme sonucunda olu
şan hücrelerde
kromozom sayısı sabit kalır.
5………………………………………………
………………………………….........................
6. Bölünme sonucunda iki hücre olu
şur.
7................................................................
........................................................................
8..…………………………...........................
........................................................................
9. Mitoz bölünme, zigotun olu
şumundan
canlının ölümüne kadar sürer.
Mitoz ve mayoz bölünme arasındaki farklılıklar nelerdir?
Mayoz Bölünme
1……………………………….................
…………………………………………............
2. Bitki ve hayvanların üreme organların-
da görülür.
3.…………………………………...............
......................................................................
4. …………………………………..............
......................................................................
5. …………………………………..............
......................................................................
6. …………………………………..............
......................................................................
7. Bölünme sırasında çekirdek ve sitop-
lazma iki kez bölünür.
8. Bölünme sırasında tetrat ve parça de-
ğişimi olayları görülür.
9..............................................................
......................................................................
Hücre Bölünmesi
1. Etkinlik
36
1. Çevrenizdeki canlı ve cansız varlıkların nasıl bir dokuya sahip oldu
ğunu düşününüz. Düşün-
celerinizi sınıf arkada
şlarınızla paylaşınız.
Vücudumuzda kaç tip doku vardır? Bu dokuların görevleri nelerdir? Dokular bazı özel görev-
leri üstlenmi
ş, özel nitelikleri olan hücre topluluklarıdır. Bir doku, aynı yönde farklılaşmış, aynı
i
şleve sahip hücrelerin bir araya gelmesiyle oluşur. Vücudumuzdaki tüm organlar birden fazla
doku türünden meydana gelmi
ştir. Fonksiyon ve yapı bakımından birbirinden farklı olan dört doku
vardır:
1. Epitel doku
2. Ba
ğ (konnektif) doku
3. Kas doku
4. Sinir doku
1. Epitel doku: Epitel hücrelerinden olu
şmuştur. Vü-
cudun dı
ş yüzeyi (deri) ile iç boşluklarını kaplar ve vücudu
korur. Belli bölgelerde toplanan salgı epiteli hücreleri ter
ve tiroit bezleri gibi salgı bezlerini olu
şturur. Besinlerin ba-
ğırsaklardan emilimini sağlar. Ayrıca duyuları almak için
özelle
şmiştir.
Epitel doku
HÜCRE VE DOKU ANATOM
İSİ
37
Epitel doku kendi arasında üçe ayrılır:
a. Örtü epiteli: Vücudu örten deri ve iç organların bo
şluğa bakan kısımları, örtü epiteli ile
kaplıdır. Örtü epitel hücreleri dizili
ş ve hücre şekillerine göre farklılık gösterirler. Kübik epitel, basit si-
lindirik epitel, yalancı katlı epitel, çok katlı yassı epitel hücre bunlardan bazılarıdır. Kübik epitel salgı
bezlerinde, basit silindirik epitel ba
ğırsak ve tükrük bezlerinde, yalancı katlı epitel gırtlak ve soluk
borusunda, çok katlı yassı epitel a
ğız boşluğu ve yemek borusunun yapısında bulunur.
2. Bağ doku (konnektif doku): Vücudun her tarafına da
ğılmıştır. Kemik, kıkırdak, tendon ve
ligament (ba
ğ) gibi yapılarda bulunur. Vücut iskeletini kurar, organları korur ve destekler. Vücu-
dun parçalarını birbirine ba
ğlar ve bir arada tutar. Yağ depolar ve kan hücresi üretir. Bağ doku
kendi arasında bölümlere ayrılır:
b. Kemik doku: Yanda
şekilleri görülen kemik
doku insan vücudunun en sert dokularından biridir.
Yapısında %65-70 inorganik, %30-35 organik mad-
deler bulunur.
c. Kıkırdak doku: Yanda
şekilleri görülen
kıkırdak dokunun hücreler arası maddesi sert
olup ba
ğ dokunun özelleşmiş bir şeklidir. Sür-
tünmelere kar
şı dayanıklıdır.
ç. Yağ doku: Yanda
şekilleri görülen yağ dokusu
ba
ğ dokusunun özel bir tipidir. Vücudun en büyük
enerji deposudur. Vücut ısısını korur ve dokular ara-
sı bo
şlukları doldurur.
d. Kan doku: Kan sıvı ara maddesi (plazma) ve kan hücrelerinden
meydana gelir. Eritrosit (alyuvar), lökosit (akyuvar) ve trombositler kan
hücreleridir.
Kübik epitel
Basit silindirik epitel
Yalancı katlı epitel
Çok katlı yassı epitel
d
d
k
k
il
il
l
l
i
i
ö
ö
ö
ül
ül
b K
ik d k
Y
a. Temel bağ doku: Yanda
şekilleri görülen
temel ba
ğ dokunun dokular arası bağlayıcılık
görevi vardır.
K k d k d k
Y dd
ki
ki
ki
ll
ll
ll
i
i
i
ö
ö
ö
ü
ü
ü
l
l
l
d
b. Bez epiteli: Bu hücreler, ba
ğ dokusu içine üzüm salkımı ya da boru biçiminde çökerek
salgı bezlerini olu
şturur. Bu nedenle salgı epiteli olarak da tanınır.
c. Duyu epiteli: Örtü epiteli içine yerle
şmiş ve koklama, tatma, duyma, görme ve dokunma
gibi duyuların algılamasını sa
ğlayan hücrelerdir.
38
3. Kas doku: Kasılma ve gev
şeme yeteneği yüksek dokudur. Kas hücreleri, bağ doku ile be-
raberdir.
4. Sinir doku: Sinir sistemini meydana getiren dokudur ve uyarı (impuls) iletmede uzmanla
ş-
mı
ştır. Sinir hücrelerini destekleyen ve besleyen glia hücrelerden oluşur. Sinir hücreleri gövde,
kısa uzantılar (dendrit) ve uzun uzantılardan (akson) meydana gelir.
Çizgili kas
Düz kas
Glia hücreleri
Sinir hücresi
Dendrit
Gövde
Akson
Yukarıda özelliklerini ve
şekillerini tanımaya çalıştığımız doku çeşitlerinden yola çıkarak aşa-
ğıdaki etkinlikleri yapınız.
Organlar birden fazla doku türünün bir araya gelmesiyle olu
şur. Aşağıda verilen organların hangi
doku türlerinden meydana geldi
ğini araştırınız. Araştırma sonuçlarını aşağıya yazınız.
mide :………………………….....
kalp:………………………….......
ba
ğırsak:…………………………
akci
ğer :………………………….
böbrek:…………………………..
Organları meydana getiren dokuların ortak özellikleri nelerdir?
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
Organ ve Doku
1. Etkinlik
glia
Si
S
S
Si
Si
Si
Si
S
Si
i
i
ni
ni
ni
ni
r
r
r
r
hü
hü
hü
hü
hü
hü
cr
cr
cr
cr
es
es
es
es
i
i
i
i
i
i
HÜCRE VE DOKU ANATOM
İSİ
39
Bunları Biliyor musunuz?
İleri kalp, karaciğer ve böbrek yetmezliği olan
hastalarda sa
ğlıklı bir yaşam sadece organ nak-
li ile mümkündür. Bugün ülkemizde böbrek bek-
leyen yakla
şık 17 -18 bin hasta vardır. Diyaliz;
yöntemi bu hastalarda yardımcı bir tedavi
şekli-
dir ancak kalp, karaci
ğer hastalarının diyaliz gibi
bir yardımcı tedavi olanakları da yoktur. Organla-
rını ba
ğışlamış insanların beyin ölümü gerçek-
le
ştiğinde böbrek, kalp, karaciğer gibi organları
ba
şka hastaların hayatını kurtarabilir.
İnsan, hayvan ve bitkilerde hangi dokular vardır? Araştırınız ve araştırma sonuçlarınızı aşağıdaki
bo
şluklara yazınız.
İnsan
Hayvan
Bitki
....................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
....................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
....................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
Sınıfı dört gruba ayrınız. Her gruba incelemesi için bir doku maketi veya afi
ş (poster) örneği veri-
niz.
İncelenen dokuların özelliklerini grup sözcüsünün sınıfa aktarmasını sağlayınız.
Epitel doku Ba
ğ doku
Kas dokusu
Sinir dokusu
......................
...........................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
...........................
...........................
......................
...........................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
...........................
...........................
......................
...........................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
...........................
...........................
......................
...........................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
............................
...........................
...........................
Hayvan ve insan dokusu arasında ne gibi benzerlikler vardır? Kendi cümlelerinizle ifade ediniz.
.........................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
Organlarımızı meydana getiren dokular arasında ne gibi farklılıklar vardır?
Canlılarda Doku Türleri
2. Etkinlik
Dokuları Tanıyalım
3. Etkinlik
40
A. Aşağıdaki soruları cevaplayınız.
1. Mitoz bölünmenin hangi safhasında iki yeni hücre olu
şur?
A) Anafaz
C) Profaz
E) Metafaz
B)
İnterfaz
D) Telofaz
2. A
şağıdakilerden hangisi hücre içi sindirimi sağlayan organeldir?
A) Ribozom
C) Sentrozom
E) Çekirdek
B) Lizozom
D) Hücre zarı
3. A
şağıdakilerden hangisi hücrenin ortak özelliklerinden biri değildir?
A) Büyüme
C) Uyarılabilme
E) Metabolizma
B) Hareket
D) Üreyebilme
4.
İğ iplikçikleri mitoz bölünmenin hangi evresinde belirginleşir?
A) Metafaz
C) Telofaz
E)
İnterfaz
B) Anafaz
D) Profaz
5. Hücrede bölünme ve büyümeyi yöneten kısım a
şağıdakilerden hangisidir?
A) Sentriol
C) Çekirdek
E) Çekirdekçik
B) Ribozom
D) Mitokondri
6. I. Tüm hücrelerde görülür.
II. Genetik bilginin tümüne sahiptir.
III. Her
şey ana hücrelerinde görülür.
IV. Genetik bilginin yarısına sahiptir.
Yukarıdakilerin hangisi veya hangileri mayoz bölünmenin özelliklerindendir?
A) I ve II
C) II ve III
E) Yalnız III
B) Yalnız I
D) III ve IV
7. A
şağıdaki dokulardan hangisine ait hücrelerde bir süre sonra çoğalma gerçekleşmez?
A) Karaci
ğer dokusu C) Sinir dokusu
E) Böbrek dokusu
B) Akci
ğer dokusu
D) Deri dokusu
HÜCRE VE DOKU ANATOM
İSİ
41
B. Aşağıdaki soruların cevaplarını ilgili boşluklara yazınız.
1. Organizmayı meydana getiren unsurlar nelerdir?
……………………………………………………………………………………………..................
....……………………………………………………………………………………………....................
2. Vücudumuzda özelle
şmiş hücresi bulunan organlardan örnekler veriniz.
……………………………………………………………………………………………................
……………………………………………………………………………………………......................
3. Sentrozomun yapısını ve görevini açıklayınız.
……………………………………………………………………………………………..................
........……………………………………………………………………………………………...................
4. Sitoplazmanın yapısında neler bulunur? Yazınız.
……………………………………………………………………………………………..................
....…………………………………………………………………………………………….......................
5. Çekirdek niçin hücrenin kontrol merkezi kabul edilir? Açıklayınız.
……………………………………………………………………………………………..................
....…………………………………………………………………………………………….......................
6.
İnsan vücudunda bulunan temel doku tiplerini yazınız.
……………………………………………………………………………………………..................
....…………………………………………………………………………………………….......................
C. Aşağıdaki ifadelerin karşısına doğru olanlar için “D”, yanlış olanlar için “Y” yazınız.
1. Kemik, kıkırdak, kas ve ba
ğ doku gibi yapılarda epitel hücresi bulunur.
( )
2. Sinir hücreleri; gövde, dendrit ve aksondan meydana gelir.
( )
3. Hücre içi olayları yönetmek ve bölünerek ço
ğalmak hücre çekirdeğinin görevidir. ( )
4. Kan hücresi üreten ve ya
ğ depolayan dokulara duyu epiteli denir.
( )
5. Hücre zarı sitoplazmayı çevreler, hücreyi dı
ş ortamdan ayırır ve hücreye şekil verir. ( )
6. Epitel dokunun salgı, duyu, emme ve koruma i
şlevi vardır.
( )
7. Çekirdek, hücre bölünmesi sırasında kaybolur, bölünme bittikten sonra tekrar olu
şur. ( )
8. Hücrenin beslenme, sindirim ve bo
şaltımında görevli organeli ribozomdur.
( )
Dostları ilə paylaş: |