N. M. Kayumova

184

---

VII BOB, AXLOQIY TARBIYA
Axloqiy tarbiyaning nazariy asoslari
Axloq so'zi - lotincha «myeros», ya'ni moral, mantiq so'zidan 
kelib chiqib, u hech qayerda qat'iy yozib qo'yilmagan ijtimoiy 
qonundir. Inson kundalik hayotida undan (axloq normalari- 
dan) norma sifatida foydalanadi. Axloqiy tarbiya normalari 
har bir jamiyatning huquqiy normalariga asos bo'ladi. Axloqiy 
tarbiyada kishi axloqiy bilimlarni o'zlashtiribgina qolmay, har 
qanday vaziyatlarda o'zini ana shu normalarga munosib tuta 
oladigan kishilar axloqiy tarbiyalangan hisoblanadi. Axloqiy 
tarbiyalangan kishida barqaror ma'naviy motivlar shakllan- 
gan bo'ladi. Bu motivlar esa o'sha kishini jamiyatda munosib 
xulq-atvorga rag'batlantiradi. Yosh avlodni jamiyatga, mehnat­
ga, o'ziga munosabatni ochib beruvchi ma'naviy fazilatlarga 
muvofiq ravishda tarbiyalash tarbiyalanuvchi shaxsni, axloqiy 
tarbiyaning pedagogik va psixologik asoslarini chuqur bilishni 
talab qiladig;an murakkab jarayondir. Axloqiy bilimlarni ong­
li ravishda o'zlashtirib olishgina o'quvchilarga atrofdagi kishi­
lar xatti-harakatidagi qaysi jihatlar yaxshi-yu, qaysilari yomon 
ekanligini anglab olishga yordam beradi.
Axloqiy tushunchalaming turli yosh davrlarida
shakllanish darajasi
Axloqiy
onglilik
185

---

Axloq ijtimoiy ong shakllaridan biri bo'lib, muayyan jami- 
yatda yashovchi kishilar amal qilishi zarur bo'lgan ma'lum xat- 
ti-harakat qoidalari yig'indisidir.
Axloq odamlarning bir-biriga, jamiyatga, davlatga, xalq 
mulkiga, oilaga munosabatini muayyan tartibga soladigan xat- 
ti-harakat qoidalari tizimida namoyon bo'Iadi.
Axloq - kishining ichki olami, e'tiqodi, fazilatlari sifatida 
mavjud bo'lsa, odob - shaxsning ko'zga tashlanadigan muloza- 
mati, xulq-atvori, muomala-munosabatlarida namoyon bo'Iadi.
Qadimgi faylasuflar-u, donishmandlar ijodida odob-axloq 
malasalari markaziy o'rinni egallab kelgan. Ular axloq-odobni 
jamiyatning «poydevori» deganlar. Shuning uchun jamiyatning 
har bir a'zosining xulqi-odobiga alohida e'tibor bilan qaraladi.
Muqaddas Qur'oni Karimda va payg'ambarimiz Muhammad 
Alayhissalomning hadislarida insoniy axloq-odobning barcha 
qirralari o'z ifodasini topgan.
Quyidagi hadislarni misol tariqasida keltirishimiz mumkin: 
«Farzandlaringizni izzat-ikrom qilish bilan birga axloq-odobi- 
ni ham yaxshilangizlar», «Men barcha yaxshi axloqni takomil- 
lashtirish uchun yuborilganman», «Mo'min kishida quyidagi 
ikki xislat bo'lmasligi kerak: baxillik va axloqsizlik».
Ma'lumki, ota-bobolarimiz qadimdan bebaho boylik 
bo'lmish ilm-u ma'rifat, ta'lim va tarbiyani inson kamoloti va 
millat ravnaqining eng asosiy sharti deb bilganlar.
Albatta, ta'lim-tarbiya - ong mahsuli, lekin ayni vaqtda 
ong darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan, ya'ni xalq 
ma'naviyatini boyitadigan eng muhim omildir»7.
Husayn Koshifiyning «Axloqi Muhsiniy» asari shaxsiy, oila­
viy va fuqarolik axloq asoslarini o'z ichiga olgan. U 40 bob- 
dan iborat. Muallif asarda adolat, sabr, yoqimlilik, hayo, odob, 
ishonch, va'daga vafo qilish masalalari haqida so'z yuritadi.
Jaloliddin Davoniyning «Axloqi Jaloliy» asarida axloqiy 
muammolar, ijtimoiy-falsafiy masalalar tahlil qilinadi. Asarni 
yozishda muallif Arastu, Aflotun, Abu Nasr Farobiy, Ibn Sinolar-