Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ İLHAM 
ƏLİYEVİN ÖZBƏKİSTAN SƏFƏRİ VƏ HUMANİTAR ELMLƏR 
SAHƏSİNDƏ ƏLAQƏLƏRİN İNKİŞAF ETDİRİLMƏSİNİN YENİ 
MƏRHƏLƏSİ 
 
İsa HƏBİBBƏYLİ 
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 
 Prezidenti, Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat
İnstitutunun direktoru, akademik 
(Azərbaycan) 
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 2022-ci ilin 
iyun ayında Özbəkistana dövlət səfəri, orada imzalanan sənədlər, təşkil olunan 
yüksək səviyyəli qarşılanma mərasimi Azərbaycan və Özbəkistan əlaqələrini 
tamamilə yeni tarixi mərhələ səviyyəsinə qaldırıb. Min illərlə tarixi olan 
Azərbaycan-Özbəkistan çoxcəhətli əlaqələrinin müstəqillik illərində Ulu öndər 
Heydər 
Əliyev tərəfindən möhkəm təməlləri yaradılmışdır. Azərbaycan 
Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin apardığı məqsədyönlü siyasətin 
sayəsində, dövlət rəhbərimizin Özbəkistana səfəri və orada əldə olunan 
razılaşmalar əsasında ölkələrimiz arasındakı münasibətlər bundan sonra tamamilə 
fərqli bir istiqamətdə və fərqli bir səviyyədə inkişaf edəcəkdir. Özbəkistan 
Respublikasının Prezidenti cənab Şavkat Mirziyoyevin dövlət səfəri zamanı 
göstərdiyi yüksək qonaqpərvərlik, Daşkənd şəhərində Ulu Öndər Heydər Əliyev 
adına parkın salınması, küçənin, barelyefin açılması müasir Özbəkistan dövlətinin 
Azərbaycan prezidentinə, xalqına, müstəqil Azərbaycan dövlətinə hörmət və 
ehtiramının bariz ifadəsidir. Eyni zamanda, bundan əvvəlki dövrlərdə Daşkənddə 
Nizami Gəncəvinin heykəlinin açılışı, Bakıda Əlişir Nəvainin abidəsinin 
ucaldılması, hər il sizinlə bərabər görkəmli klassiklərimizə həsr edilmiş tədbirlər 
keçirməyimiz bu qardaşlığın tarixi təməllər üzərində yüksəldiyini, bugünkü səfərlə 
bağlı olaraq tamamilə yeni bir tarixi mərhələyə gəlib çatdığını göstərir. Azərbaycan 
Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Özbəkistan Prezidenti ilə səfər 
çərçivəsində imzalanmış 20-dən çox sənəd ölkəmizdə həyatın bütün sahələrində 
Özbəkistanla əlaqələr üçün geniş meydan açır. İqtisadiyyat, ticarət, diplomatiya, 
nəqliyyat, səhiyyə, elm, təhsil – bir sözlə, bütün sahələri əhatə edən həmin rəsmi 
sənədlər paketi qardaş Özbəkistanla müstəqil Azərbaycan Respublikasının bundan 
sonrakı əlaqələrinin strateji istiqamətlərini müəyyənləşdirir. Bizim üçün də böyük 
əhəmiyyətə malikdir ki, cəmiyyət və həyatın bütün sahələrini əhatə edən bu 
istiqamətlər içərisində elm də özünəməxsus yer tutur. 
Cənab Prezidentin səfəri çərçivəsində AMEA-nın prezidenti vəzifəsini icra 
edən, akademik Arif Həşimovun Özbəkistan Elmlər Akademiyasının prezidenti, 
akademik Bexzod Yuldaşevlə bir yerdə Azərbaycan və Özbəkistan Elmlər 
Akademiyaları arasında imzalanan müqavilə ölkələrimizin Akademiyalarının, 
Azərbaycan elmi ilə özbək elminin bundan sonra daha intensiv şəkildə inkişaf 
etdirilməsinə böyük stimul verəcəkdir. Onu da deyim ki, Özbəkistan Elmlər 

---

6 
Akademiyası ilə indi imzalanan müqavilə müstəqillik dövründə bu istiqamətdə 
imzalanmış birinci sənəddir. 
Biz bu gün burada daha çox Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham 
Əliyevin Özbəkistana dövlət səfəri çərçivəsində imzalanmış sənədlərlə əlaqədar 
olaraq humanitar sahədə, humanitar elmlər sahəsində əlaqələrimizin mövcud 
vəziyyəti və bundan sonrakı inkişaf yolları haqqında söhbət açacağıq. Amma buna 
keçməmişdən əvvəl mən dərin minnətdarlıq hissi ilə bildirmək istəyirəm ki, həm 
Özbəkistan prezidenti, həm də özbək xalqı, Özbəkistan hökuməti cənab İlham 
Əliyevin dövlət səfəri zamanı xalqımıza və dövlətimizə yüksək ehtiram, hörmət və 
sevgi hisslərini ifadə etdilər. Qarşılanma mərasimindən başlanmış Daşkənddə 
keçirilən mətbuat konfransında, sənədlərin imzalanma mərasimində, ikitərəfli 
danışıqların hamısında dövlət liderlərimizin arasında nə qədər dərin və qarşılıqlı 
anlaşma olduğu, yüksək səviyyədə hörmət və ehtiram nümayiş etdirildiyi aydın 
şəkildə görsəndi. Özbəkistanın qədim mədəniyyət və elm mərkəzlərindən biri olan 
Xivədə keçirilən görüşlərdə Azərbaycan və Özbəkistan prezidentlərinin bir-
birlərinə münasibəti, orada təşkil olunan böyük konsert proqramı bu dövlət 
səfərinin bir qardaşlıq və mədəniyyət bayramı səviyyəsinə qaldırıldığını da əyani 
şəkildə nümayiş etdirdi. Hesab edirəm ki, Xivədə keçirilən konsert, qarşılanma 
mərasimi və mədəniyyət tədbirləri Azərbaycan-Özbəkistan əlaqələrinin yeni 
mərhələdəki təntənəsini, həm də bayram səviyyəsində təntənəsini nümayiş etdirdi 
və min illərə dayanan, min illərlə tarixi olan Azərbaycan-Özbəkistan qardaşlığı, 
birliyi, əməkdaşlığı, əlaqələri, sözün əsl mənasında dövlətlərimizin rəhbərlərinin 
iştirakı və iradəsi ilə özünün ən yüksək zirvəsinə, pik nöqtəsinə çatdı. Bu, bizimçün 
şərəfdir, bu, Özbəkistan və Azərbaycan üçün dəyərli siyasi hadisədir. Bu, Türk 
dünyası üçün də böyük əhəmiyyətə malikdir, dünya üçün də. Azərbaycan və 
Özbəkistan əlaqələrinin bu səviyyədə möhkəm etimada və etibara əsaslanan 
dayanıqlı münasibətlərinin qərarlaşması dünyaya da sülhü, barışı, əmin-amanlığı, 
mədəniyyəti, inkişafı bəyan edir, vəd edir. Ona görə də bu səfər bütün yönləri ilə,
sözün əsl mənasında böyük tarixi hadisədir, mühüm siyasi – diplomatik 
əhəmiyyətə malikdir. Elmi və iqtisadi cəhətdən də bu səfər dövlətlərarası və 
xalqlararası münasibətlərin yenidən qurulmasının və yeni inkişafa nail olunmasının 
möhkəm təməllərini atdı. 
Humanitar sahədə müxtəlif istiqamətlərdə görülən işlər barədə bu gün 
məruzələr dinləniləcəkdir. Ona görə də bəzi ana xəttlər barədə söz deməyi özümə 
borc bilirəm. Xivədə keçirilən tədbirlərdə gördük ki, Özbəkistan prezidentinin 
iştirakı ilə Prezident İlham Əliyevin qarşılanması zamanı özbək mədəniyyət 
işçiləri, adlı-sanlı ifaçılar Azərbaycan dilində konsert verdilər. Azərbaycan 
Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev açıq şəkildə bəyan etdi ki, burada olan 
mahnıların heç birinin tərcüməyə ehtiyacı yoxdur. Özbəkistan prezidenti də 
tərcüməyə ehtiyac olmadan xalqımızın mahnılarının bu qədər sevgi ilə oxunmasını 
birliyimizin, köklərimizin qədimdən gələn bir nümunəsi kimi dəyərləndirdi. 
Həqiqətən, o səhnəyə təkrar-təkrar baxmaq adamda böyük bir mənəvi zənginlik 
yaradır. 

---

7 
Biz bütövlüyün, birliyin canlı nümunəsini Xivədə gördük. Bizim ikili 
əlaqələrimiz inkişaf edir. Özbək dili, cığatay dili və Azərbaycan-oğuz türkcəsi türk 
dilləri ailəsində bir-birlərinə ən yaxın olan dillərdən biridir. Dillərimizin daha da 
yaxınlaşması üçün son illərdə Azərbaycanca-özbəkcə və Özbəkcə-Azərbaycanca 
lüğət hazırlanıb nəşr olunmuşdur. Lüğətin Ədəbiyyat İnstitutu və Dilçilik 
İnstitutunun alimlərinin Özbəkistan alimləri ilə qarşılıqlı əməkdaşlığı şəklində 
hazırlanması əlaqələrimizin inkişaf etdirilməsi baxımından mühüm əhəmiyyətə 
malikdir. 
Bu yaxınlarda mətbuatda oxuduq ki, Peterburq arxivlərində orta əsrlərdə 
hazırlanmış cığatayca-türkcə lüğətin nadir bir əlyazması müəyyən olunub və həmin 
lüğətin XIX əsrdə nəşr edilmiş nüsxəsi Azərbaycana gətirilib. Orta əsrlərdə 
hazırlanmış cığatayca-türkcə lüğətin üzə çıxarılması, tərtib olunması, şərhi və kitab 
halında çap olunması bizim dövlət başçılarımızın görüşündən sonra elm sahəsində 
atacağımız mühüm addımlardan biri olacaqdır.
Müstəqillik illərində Özbəkistanda 30-dan çox Azərbaycan yazıçısının 
əsərləri özbək dilinə tərcümə olunub, kitab halında çap olunub. Bunların içərisində 
Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”sinə daxil olan beş poemanı, Özbəkistanın Xalq şairi 
Camal Kamal tərəfindən, özü də Nizami Gəncəvinin yazdığı eyni vəzndə özbək 
dilinə tərcümə olunmasını bizim ədəbi-mədəni əlaqələrimizin ən mühüm 
hadisələrdən biri kimi qiymətləndirirəm. Eyni zamanda, böyük özbək şairi və 
mütəfəkkiri Əlişir Nəvainin “Xəmsə”sinə daxil olan əsərlərin Azərbaycanda 
Ramiz Əsgər tərəfindən dilimizə çevrilməsi də qarşılıqlı olaraq əməkdaşlığın hansı 
səviyyədə fayda verə biləcəyini əyani şəkildə göstərir. İndi bizə onsuz da yaxın 
olan, çətin olmayan cığatay türkcəsində yazılmış Əlişir Nəvainin “Xəmsə”sini 
müasir Azərbaycan dilində və latın qrafikası ilə oxumaq imkanına malikik. Özbək 
oxucusu da Nizami Gəncəvinin ölməz əsərlərini oxumaq imkanlarına malikdir.
Bu yaxınlarda Xalq yazıçısı Anarın Daşkənddə Özbəkistan yazıçılarının, 
alimlərinin geniş tərkibdə iştirakı ilə görüşünün keçirilməsi özbək xalqının, müasir 
Özbəkistanın Azərbaycan ədəbiyyatına bəslədiyi dərin marağı da aydın şəkildə 
göstərdi. Bizim də özbək ədəbiyyatına marağımız sönməz və tükənməzdir. Cənab 
Prezidentin səfəri zamanı qeyri-adi bir hadisə də baş verdi. Özbəkistan Prezidenti 
cənab Şavkat Mirziyoyev Azərbaycan Prezidentinə Məhəmməd Füzulinin 
əlyazmasını hədiyyə etdi. Bu həm də göstərdi ki, əlyazmalarımız, klassik irsimiz 
dövlətlərimizin başçıları üçün nə qədər böyük əhəmiyyətə malikdir. Biz bilirik ki, 
Daşkənd ən qədim və ən zəngin əlyazmalar xəzinələrindən biridir. Özbəkistan EA-
da Əlyazmalar İnstitutu Şərqşünaslıq İnstitutunun nəzdində fəaliyyət göstərir. 
Sovetlər birliyi zamanı da Daşkənd və Peterburq, Bakı kimi 3 mühüm əlyazamalar 
mərkəzlərindən biri Daşkənd hesab olunurdu. Bu gün də ən zəngin əlyazma 
xəzinəmiz Daşkənddə fəaliyyət göstərir. Özbəkistan prezidentinin mətbuat 
konfransı zamanı bəyanatında Özbəkistanda Nizami Gəncəvinin, Xaqaninin, 
Tusinin, Xətainin əlyazmalarının olduğu bəyan olundu. Bundan bir ay əvvəl 
Qırğızıstanda Türk Dünyası Akademiyalarının iclasında iştirak edən zaman 
Özbəkistan EA-nın vitse-prezidenti, akademik Bəhram Abdulxəlilov dedi ki, onlar 

---

8 
Şah İsmayıl Xətainin elm aləminə tamamilə məlum olmayan yeni bir divanını 
aşkar ediblər. Bu, böyük bir hadisədir. 
Özbəkistanla əməkdaşlığımız bizə əlyazmalarımızı mübadilə etmək, qarşılıqlı 
şəkildə öyrənmək üçün böyük perspektivlər açır. Cənab səfir bilməmiş deyil, 
AMEA-nın Əlyazmalar İnstitutunun fondlarında da Əlişir Nəvainin qiymətli 
əlyazmaları saxlanılır. Mütəxəssislərin verdikləri məlumata görə həmin 
əlyazmalardan birinin üzərində Əlişir Nəvainin özünün qeydləri vardır. Çox böyük, 
qiymətli bir hadisədir və mən Özbəkistandan gələn dostlarımızla Daşkənd Dövlət 
Özbək Dili və Ədəbiyyatı Universitetinin rektoru, professor Şöhrət Siracəddinovla 
bir yerdə Əlyazmalar İnstitutuna gedib Əlişir Nəvainin əlyazmaları ilə tanış 
olarkən gördük ki, onlar yaxşı mühafizə olunublar, yüksək keyfiyyətli kağızlarda 
yazılıblar. Bir çox mətnlərdə orijinal miniatürlər, rəsmlər vardır. Elə bilirəm ki, 
bizim qarşıda duran vəzifələrimizdən biri də Əlişir Nəvai əlyazmalarının 
Azərbaycanda kataloqunu hazırlamaq, tədqiq etmək və dahi şairin Bakıda 
saxlanan əlyazmalarını dünyaya göstərməkdən ibarətdir.
Özbəkistan prezidentinin bəyanatında Azərbaycan muğamına yüksək qiymət 
verildi, Özbəkistan muğamları haqqında fikirlər irəli sürüldü, hətta növbəti 
səfərlərdə muğam gününün, ayrıca muğam gecəsinin təşkil olunası barədə də qərar 
qəbul olundu. Bu, böyük hadisədir. Uzun illərdir ki, Azərbaycan Respublikasının 
birinci vitse-prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə Bakıda muğam 
müsabiqələri keçirilir. Bir neçə il bundan qabaq ölkəmizdə Beynəlxalq muğam 
müsabiqəsi və Beynəlxalq Muğam Elmi konfrası keçirildi. Bu tədbirlərin 
hamısında Özbəkistan səfiri yaxından iştirak edib. Azərbaycan alimləri 
Azərbaycan muğamı ilə bərabər özbək məqamını da öyrənib, tədqiq edirlər. Amma 
bu gün iki prezidentin, iki dövlət liderimizin Azərbaycan muğamı haqqında 
danışmaları, Səmərqənddə növbəti muğam konsertinin təşkil olunması barədə 
razılıq əldə olunması bizim Mədəniyyət və İncəsənət İnstitutunu, muğamşünas və 
sənətşünas alimlərimizi bu mövzuya yenidən qayıtmağa çağırır. Muğam və məqam 
sənəti haqqında müqayisəli şəkildə müstəqil, ayrıca əsərlər yazılmalı, çap 
olunmalıdır. Bu tədqiqatları həm Azərbaycan dilində, həm də özbəkcə çap 
etdirməyi məqsəd olaraq qarşımıza qoymalıyıq.
Mətbuatda verilən bəyanatda səsləndi ki, Özbəkistan mütəfəkkirlərinin 
əsərlərində VI-VII əsrlərə aid Azərbaycanın şəhər adları, Azərbaycan haqda geniş 
məlumatlar vardır. O cümlədən də bizim qədim irsimizdə, bizim Nizami Gəncəvi, 
Əfzələddin Xaqani kimi klassiklərimizin əsərlərində özbək motivləri mövcuddur. 
Etiraf etməliyik ki, biz indiyə qədər bütün bunlardan epizodik şəkildə bəhs etmişik, 
amma indi sistemli şəkildə söz açmaq lazımdır. Bunlar barədə kitablar, məqalələr, 
dissertasiyalar yazmaq lazımdır. Artıq Özbəkistanla əlaqələr Azərbaycan üçün 
strateji bir səviyyəyə gəlib çatmışdır. Azərbaycan-Türkiyə, Azərbaycan-Pakistan
və Azərbaycan-Özbəkistan əlaqələri bütün dünya ilə çoxcəhətli əlaqələrimizin 
önünə çıxmışdır. Bizim də borcumuz prezidentlərimizin atdığı addımlardan dərs 
alaraq, nümunə götürərək, bu sahəni daha da inkişaf etdirmək, bu sahəyə xüsusi 
önəm verməkdən ibarət olacaqdır.

---

9 
Məlum olduğu kimi, Azərbaycan-Özbəkistan əlaqələrinin tədqiqi sahəsində 
indiyədək əhəmiyyətli tədbirlər həyata keçirilib, böyük təməllər atılıb. Xüsusən, 
özbək ədəbiyyatının görkəmli klassiki Əlişir Nəvainin həyatı və yaradıcılığının 
öyrənilməsi sahəsində mühüm elmi nailiyyətlər qazanılıb. Azərbaycan dünya 
nəvaişünaslığının əsas mərkəzlərindən biridir. Bu gün Nizami Gəncəvi adına 
Ədəbiyyat İnstitutunda Əlişir Nəvai Mərkəzi fəaliyyət göstərir. Nizami Gəncəvi 
adına Ədəbiyyat İnstitutunun Azərbaycan-Türkmənistan-Özbəkistan ədəbi 
əlaqələri şöbəsinin müdiri, filologiya elmləri doktoru Almaz Ülvi Binnətova 
Azərbaycanda və Özbəkistanda, türk dünyasında qəbul edilmiş nəvaişünas alim 
kimi tanınır. Ədəbiyyat İnstitutunda Əlişir Nəvaiyə, Baburnaməyə, Maqsud 
Şeyxzadəyə, demək olar ki, hər il bir konfrans həsr edilir, konfrans materialları çap 
olunur. Amma indi qarşımızda duran vəzifə Əlişir Nəvai və Azərbaycan 
ədəbiyyatı, Əlişir Nəvai və Türk dünyası kimi mövzuları yenidən öyrənmək, daha 
sistemli, daha dərindən araşdırmaq, xalqımıza çatdırmaq məsələləri dayanır ki, 
biz həmin məsələləri çox böyük həvəslə həyata keçirəcəyik. Eyni zamanda,
Özbəkistanda da Nizami Gəncəvi irsi öyrənilir, Daşkənd Özbək dili və Ədəbiyyatı 
Universitetində Məhəmməd Füzuli Mərkəzi açılıb. 
Azərbaycan xalqı heç vaxt unutmayacaq ki, müstəqilliyin ən çətin illərində və 
bu gün də Özbəkistan dövləti ölkəsində Ermənistan səfirliyinin açılmasına icazə 
verməyib. Bütün dövrlərdə Özbəkistan dövləti Azərbaycana münasibətini çox 
aydın şəkildə ifadə edib. Hələ Sovetlər ittifaqı dövründə Ulu Öndər Heydər 
Əliyevlə Özbəkistanın dövlət başçısı Şərəf Rəşidov dost olublar. Görkəmli dövlət 
xadimi Heydər Əliyevlə müstəqil Özbəkistan Respublikasının ilk prezidenti İslam 
Kərimovun münasibətləri ölkələrimiz arasında olan dostluğun mühüm bir 
nümunəsidir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Özbəkistan prezidenti ilə 
atdığı addımlar, göstərdikləri xoş münasibət, imzaladıqları sənədlər, ortaya 
qoyduqları aydın və qəti mövqe, həqiqətən, Azərbaycan-Özbəkistan dostluğunun 
ən yüksək səviyyəyə çatdığını, böyük zirvələri fəth etdiyini isbat edir. Bizim 
bütövlükdə elmimiz: texniki elmlər də, dəqiq elmlər də, o cümlədən humanitar və 
ictimai elmlər də bu münasibətlər səviyyəsində proseslərə yenidən baxmalı, yeni 
vəzifələr müəyyən edilməli, sanballı kitablar, dissertasiyalar, monoqrafiyalar 
yazılmalıdır. Biz bilirik ki, eyni addımlar Özbəkistanda da atılır. Bizim 
Özbəkistanda çoxlu dostlarımız var. Özbəkistanda Akademiyanın demək olar ki, 
əksər alimlərini yaxından tanıyırıq, Özbəkistanın bir neçə universitetinin 
rektoruyla, professorları və akademikləri ilə, qurumları və institutları arasında şəxsi 
əlaqələrimiz və dostluqlarımız da vardır.
Fikrimcə, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin qardaş 
Özbəkistana dövlət səfəri ölkələrimiz arasında bütün sahələrdə olduğu kimi, 
Akademiyalar arasındakı münasibətlərin yenidən qurulmasına, alimlərimizin 
dostluq və əməkdaşlıqlarının daha da inkişaf etdirilməsinə geniş üfüqlər açır, yeni 
perspektivlər meydana qoyur. Biz bu fürsətdən, yaranmış indiki şəraitdən istifadə 
edərək, bundan sonra da Azərbaycan-Özbəkistan elmi-ədəbi əlaqələrinin daha da 
möhkəmlənməsinə, dostluq və əməkdaşlıq körpülərinin yaradılmasına və 
inkişafına xidmət etməyi özümüzə şərəfli borc hesab edirik. 

---

10 
Milli Elmlər Akademiyasının bütün kollektivi və Ədəbiyyat İnstitutunun 
əməkdaşları adından Azərbaycan Respublikası və Özbəkistan Respublikasının 
prezidentlərinə qədimdən dili, dini bir olan, ortaq mədəniyyətlərə malik Özbəkistan 
və Azərbaycan xalqlarının dostluq və qardaşlıqlarını indiki yüksək zirvəyə 
çatdırdıqları üçün dərin minnətdarlığımızı bildirirəm.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevi əmin edirik ki, Milli 
Elmlər Akademiyasının bütün kollektivi kimi, Humanitar Elmlər Bölməsinin 
alimləri də qardaş Özbəkistanın elmi qurumları və alimləri ilə əlaqələri daha da 
genişləndirəcək, xalqlarımız arasındakı çoxəsrlik doğma münasibətlərin bundan 
sonra bir daha inkişaf etdirilərək möhkəmləndirilməsi üçün bütün səy və 
bacarıqlarını səfərbər edəcəklər.