Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

Təhlil üçün suallar
- əmək haqqına necə xarakteristika vermək olar?
- əmək haqqı və iş qüvvəsinin dəyəri statistikası hansı vəzifələri 
yerinə yetirir?
- əmək haqqı fondu dedikdə nə nəzərdə tutulur və onun tərkib 
hissələri barədə nə demək olar?
- birdəfəlik stimullaşdırıcı amillər dedikdə nə başa düşülür?
- işçilərin yemək, mənzil və yanacaqla təmin olunması ilə əlaqədar 
xərclər hansı tərkib hissələrindən ibarətdir?
- statistikada hansı sosial xərclər əmək haqqına daxil edilmir?
- sosial xarakterli ödənişlər hansı tərkib hissələrindən ibarətdir?
- nə üçün işçilər bərabər məbləğdə əmək haqqı almırlar. Bu nə ilə 
əlaqədardır?
- əmək haqqının hansı forma və sistemləri vardır?
- əmək haqqının statistik yolla öyrənilməsi hansı istiqamətlərdə 
aparılır?
- əmək haqqının səviyyəsi necə müəyyən edilir?
- oktyabr tədqiqatları nə deməkdir və bundan nə vaxtdan istifadə 
edilir?
- ayrı-ayrı məşğulluq növləri üzrə hansı məlumatlar toplanır?
- oktyabr 
tədqiqatlarının nəticələrinə əsasən hansı göstəriciləri 
hesablamaq olar?
- əmək haqqının dinamikasını öyrənərkən hansı indekslər hesablanır?
- əmək haqqı fondunun dəyişməsinə hansı amillər təsir edir?
- real əmək haqqı indeksi necə hesablanır?
- fərqləndirmənin desil, kvantil və fond əmsalları necə hesablanır?
- Cini əmsalı nə deməkdir və necə hesablanır?
- iş qüvvəsinə sərf olunan xərclərin müəyyən edilməsi ilə əlaqədar 
hansı konsepsiyalar vardır?
- iş qüvvəsinə sərf olunan xərclər necə təsnifləşdirilir?
- iş qüvvəsinə sərf edilən xərclərə xarakteristika vermək üçün hansı 
göstəricilər hesablanır?
213

---

FƏSİL 
V III
MİLLİ HESABLAR SİSTEMİ
8.1. Milli hesablar sisteminin meydana gəlməsi,
formalaşması və mahiyyəti
Milli hesablar sistemi (MHS) inkişaf etmiş bəzi ölkələrdə XX əsrin 
30-cu illərinin axırlarında, rəsmi statistikada isə ikinci dünya mühari­
bəsindən sonra (ABŞ, İngiltərə, Almaniya, Fransa, Skandinaviya ölkələri) 
meydana gəlmişdir. Bu, bazar iqtisadiyyatının yüksək səviyyədə inkişaf 
etmiş ölkələrdə iqtisadi siyasətin və iqtisadiyyatın tənzimlənməsi üçün 
qərarların qəbul edilməsini zəruri edən informasiyalara olan tələbatla 
əlaqədar olmuşdur.
MHS-nin quruluşu makroiqtisadi hesablamalarda iki istiqamətin bir­
ləşdirilmiş nəticəsi kimi formalaşmışdır. Bunlardan biri milli gəlirin 
(MG), ikincisi isə tənzimlənən bazar iqtisadiyyatı mexanizmində iqtisadi 
silsilənin öyrənilməsi ilə əlaqədardır. Birinci istiqamət K.Klark, S.Kuz- 
nets, A.Marşall kimi iqtisadçıların, ikinci istiqamət isə XX əsrin dahi 
iqtisadçısı C.M.Keynsin adı ilə bağlıdır. Bəzi iqtisadçılar hətta Keynsin 
bu sahədəki xidmətlərini yüksək qiymətləndirərək onu milli hesabdarlığm 
“nəzəri atası” adlandırırlar. Bu isə təsadüfi deyildir. Çünki bazar 
iqtisadiyyatının dövlət tənzimlənməsinin zəruriliyi nəzəriyyəsinin əsası 
Keyns tərəfindən qoyulmuşdur. Keynsin bu sahədə ideyaları öz əksini 
onun şah əsəri olan və 1936-cı ildə nəşr olunmuş “Məşğulluğun, faizin və 
pulun ümumi nəzəriyyəsi” kitabında tapmışdır. Keyns bu əsərində 
iqtisadiyyatı qarşılıqlı əlaqədə olan makroiqtisadi göstəricilər sistemi 
(ümumi gəlir, istehlak, investisiya, qənaətetmə) kimi təyin etməsinin əsas 
prinsiplərini müəyyən etmişdir.
MHS-nin formalaşması və inkişaf etdirilməsində U.Pettinin, Q.Kin- 
qin, F.Kenenin, S.Kuznetsin, A.Marşallm, K.Klarkm, K.Marksın, 
R.Stounun, C.Hiksin, P.Xillin, M.Helbreytin, Y.Timbergenin, R.Frisin, 
V.Leontyevin əsərlərinin böyük rolu olmuşdur. Burada F.Kenenin 
“İqtisadi cədvəlləri”ni, S.Kuznetsin “ABŞ-da 1919-1935-ci illərdə milli 
gəlir və kapital qoyuluşu”, A.Marşallm “İqtisad elminin prinsipləri”, 
K.Klarkın “Milli gəlir və xərclər” kitablarını, K.Marksın sadə və geniş 
təkrar istehsal nəzəriyyəsini xüsusi qeyd etmək lazımdır.
MHS-nin inkişaf tarixi iki mərhələdən keçmişdir. Birinci mərhələ 
milli məhsulun üç metodla (istehsal, bölgü, son istifadə) hesablanmasını
214
bir-biri ilə əlaqələndirmək yolu ilə göstəricilər vahid şəklə salınmaqla 
MHS-nin “əsas göstəricilər bloku” yaradılmışdır. Burada ÜDM, MG və 
onların tərkib ünsürləri əhatə olunmuşdur. İkinci mərhələ, ikinci dünya 
müharibəsi qurtardıqdan sonra başlamışdır. Bu mərhələdə inkişaf etmiş 
ölkələrin dövləti idarəetmə orqanları həyata keçirdikləri iqtisadi siyasətdə 
prioritetlərin və istiqamətlərin müəyyənləşdirilməsi və iqtisadi artımın 
təmin olunması üçün sistemləşdirilmiş makroiqtisadi informasiyalara 
tələbat hiss etməyə başlamışlar. Bu dövrdə MHS-nin nəzəriyyəsi və 
metodologiyasının inkişaf etdirilməsində beynəlxalq təşkilatların (BMT, 
IIƏT və i.a.) çox böyük rolu olmuşdur. Belə ki, 1953-cü ildə BMT 
tərəfindən MHS çərçivəsində unifıkasiya edilmiş (vahid şəklə salınmış) 
ÜDM, MG və başqa əsas iqtisadi göstəriciləri özündə əks etdirən sənəd 
dərc olunmuşdur. Və sonralar bu sənəd milli hesablar sistemində ilk bey­
nəlxalq standart kimi məşhurlaşmışdır. Bu mərhələdə həmçinin, makro­
iqtisadi statistikaya bir sıra qarışıq bölmələr (milli sərvət statistikası, 
tədiyə balansı statistikası, pul-kredit statistikası, sahələrarası balans) əlavə 
edilmişdir. Statistikanın bu bölmələri ümumi konsepsiya və təsnifləş- 
dirmələrin köməyilə öz aralarında dəqiq əlaqələndirilmişdir. Və bunun 
sayəsində iqtisadi proseslərin makroiqtisadiyyat səviyyəsində hərtərəfli 
əlaqələndirilməsi mümkün olmuşdur.
İkinci dünya müharibəsindən sonra MHS-nin beynəlxalq standartla­
rının yaradılmasında və inkişaf etdirilməsində xronoloji ardıcıllıq belə 
olmuşdur:
- 1947-ci ildə R.Stoun tərəfindən milli hesabdarlığm prinsipləri haq­
qında BMT-nin məruzəsi hazırlanmışdır;
- 1951-ci ildə Avropa iqtisadi əməkdaşlıq təşkilatının (ATƏT) 
“Sadələşdirilmiş MHS” haqqında məruzəsi hazırlanmışdır;
- 1952-ci ildə “Standart MHS” (ATƏT) qəbul edilmişdir;
- 1953-cü ildə R.Stounun rəhbərliyi altında BMT-nin milli hesab- 
darlıq sahəsində “Milli hesabdarlıq sistemi və köməkçi cədvəllər” adlı ilk 
standartı hazırlanmışdır;
- 1968-ci ildə R.Stounun və N.Aydinovun rəhbərliyi altında BMT-nin 
“Mavi kitab” sahəsində ikinci standartı işlənib hazırlanmışdır. Bu zaman 
ÜDM-in və MG-nin müəyyən olunmasına bir sıra əlavə və dəyişikliklər 
edilmişdir. Bu əlavələr makroiqtisadi statistikanın sahələrarası balansları, 
milli sərvətdən, maliyyə resursları göstəriciləri sistemindən ibarət olmuş­
dur. Bundan başqa “Mavi kitab” MHS-nin yalnız bütövlükdə iqtisadiyyat 
üçün deyil, onun ayrı-ayrı bölmələri üçün də düzəldilməsi ilə əlaqədar 
tədbirləri də özündə əks etdirmişdir;
215

---

- 1970 və 1979-cu illərdə BMT-nin 1968-ci ildə hazırladığı MHS 
əsasında Avropa birliyi tərəfindən Avropa milli hesablar sisteminin 
birinci və ikinci variantları işlənib hazırlanmışdır;
- 1993-cü ildə MHS metodologiyasının daha da təkmilləşdirilməsi 
məqsədilə BMT tərəfindən onun haqqında axırıncı variant qəbul edil­
mişdir. Bu variantda bəzi göstəricilərin təsnifləşdirilməsi və müəyyən 
edilməsi dəqiqləşdirilmiş, bir neçə hesabın strukturu təkmilləşdirilmiş, 
MHS-də milli sərvət göstəricilərinin əks etdirilməsi metodologiyası 
işlənib hazırlanmışdır. Bu sənəd tarixə 1993-cü ilin Milli hesablar sistemi 
kimi düşmüşdür. Hazırda bu sənəddən Azərbaycan Respublikası da daxil 
olmaqla, demək olar ki, dünyanın bütün ölkələrində istifadə edilir.
MHS sözün geniş mənasında ölkənin bütün iqtisadiyyatı üçün müha­
sibat uçotu deməkdir. Yeri gəlmişkən, “Milli hesabdarlıq” termini ilk 
dəfə təqribən 50 il bundan əvvəl Hollandiya iqtisadçısı Van Kliff tərəfin­
dən irəli sürülmüşdür. V.Kliff hesabdarlığı mühasibat uçotu hesablarını 
və mühasibat balansını xatırladan və iqtisadiyyatı makrosəviyyədə 
sistemləşdirmiş şəkildə təsvir etməyə imkan verən sistem kimi başa dü­
şürdü. O, MHS-ni qarşılıqlı əlaqədə olan dəyişənlər (gəlir, istehlak və 
yığım) hesab edirdi. Onun fikrincə, MHS-nin məlumatları dövləti idarə­
etmə orqanlarına iqtisadi siyasətin və bazar iqtisadiyyatının tənzimlən­
məsi ilə əlaqədar tədbirlərin işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi 
üçün lazımdır. Belə bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, MHS-nin və 
mühasibat uçotunun oxşar göstəricilərinin müəyyən olunması ilə əlaqədar 
bir sıra konsepsiyalar vardır və bunlar bir-birindən kəskin surətdə fərq­
lənir. Odur ki, mühasibat uçotunun məlumatlarına əsasən hesablanan 
MHS göstəricilərini müqayisə edilə bilən vəziyyətə gətirmək üçün, ob­
razlı ifadə ilə desək, onları sonradan “emaldan keçirmək” lazımdır.
Müasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində saysız-hesabsız əməliyyatlar 
həyata keçirilir. Başqa sözlə, müəssisələr xammal və materialları satın 
alır, müxtəlit istehlak dəyərlərinə malik olan məhsulları istehsal edir, 
işçilərə əmək haqqı verir, hökumətə vergi ödəyir, banklardan kredit 
götürür, investisiya qoyur və s. və i. a. İqtisadi proseslərdə müəssisələrlə 
yanaşı, digər təsərrüfat subyektləri - banklar, investisiya fondları, sığorta 
şirkətləri, dövləti idarəetmə orqanları, ev təsərrüfatları, müxtəlif qeyri- 
kommersiya təşkilatları (həmkarlar ittifaqı, siyasi və dini təşkilatlar və i. 
a.) iştirak edirlər. Bütün bu təsərrüfat subyektləri bir-biri ilə qarşılıqlı 
əlaqədə fəaliyyət göstərir, yeni dəyərin yaradılması üçün əmtəələri, 
xidmətləri və aktivləri mübadilə edirlər. İqtisadiyyatda baş verənləri dərk 
etmək və iqtisadi proseslərin nəticələrini müəyyənləşdirmək üçün həm 
təsərrüfatçılıq edən subyektlər, həm də həyata keçirilən əməliyyatlar və
216
onlarm aktiv və passivləri haqqında informasiyaları dəqiqləşdirmək 
lazımdır. Bu, MHS-də müəyyən edilmiş xüsusi qaydaların köməyi ilə 
həyata keçirilir. Burada məqsəd makrosəviyyədə iqtisadiyyatın vəziyyəti 
və inkişafının ümumi mənzərəsini verməkdən, ən mühüm makroiqtisadi 
dəyişənlər (göstəricilər) - ÜDM, son istehlak, investisiya qoyuluşları, 
yığım, sərəncamda qalan gəlir və s. arasındakı qarşılıqlı əlaqələri aşkara 
çıxarmaqdan ibarətdir.
Bazar iqtisadiyyatının yüksək səviyyədə inkişaf etmiş olduğu ölkə­
lərdə MHS-dən siyasi və təsərrüfat işləri ilə əlaqədar qərarların qəbul 
edilməsi və nəticələrin təhlil olunmasında hökumət və ərazi hakimiyyət 
orqanları geniş istifadə edirlər. Dövlətin iqtisadi və sosial siyasətinin əsas 
müddəaları - iqtisadi artım, iqtisadiyyatın strukturu, əhalinin həyat 
səviyyəsi, inflyasiya, büdcə kəsiri və dövlət borcu problemləri, xarici 
iqtisadi əlaqələr və i. a. — öz əksini MHS-nin göstəricilərində tapır. 
Şirkətlər, xüsusilə də iri bizneslər özlərinin strategiya və taktikalarını 
işləyib hazırlayarkən MHS-nin məlumatlarından istifadə edirlər.
MHS müxtəlif hesablamaları aparmaq üçün informasiya bazası oldu­
ğuna görə elmi-tədqiqat müəssisələri, müxtəlif mərkəzlər, ali məktəblər, 
hökumət orqanları analitik və metodoloji işlərdə, tövsiyələrin işlənib 
hazırlanması və bazar iqtisadiyyatı şəraitində gənclərin təhlil metodlarına 
yiyələnmələrində çox böyük əhəmiyyətə malikdir.
Beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar sadəcə olaraq MHS-nin ən mühüm 
göstəriciləri haqqında məlumat toplamaqla kifayətlənmir, həm də onların 
hesablanmasının nəzəri və metodoloji məsələlərinin milli hesabdarlıq 
sahəsində beynəlxalq standartların işlənib hazırlanması ilə məşğul olurlar. 
MHS çərçivəsində aparılan iqtisadi əməliyyatların və təsərrüfat subyekt­
ləri haqqında dəqiqləşdirilmiş məlumatların daha səmərəli olmasının 
təmin edilməsi makroiqtisadi qanunauyğunluqların və qarşılıqlı əlaqələrin 
aşkara çıxarılmasını zəruri edir. Bu, bir sıra konsepsiyalara əsaslanmaqla 
həyata keçirilir. Bunlardan biri “iqtisadi istehsaf’ın, başqa sözlə, ÜDM-in 
və MG-nin yaradıldığı sahələrin sərhədlərinin müəyyən olunmasına 
əsaslanan konsepsiyadır.
Məhsuldar qüvvələrin inkişafı ilə əlaqədar olaraq “iqtisadi istehsal” 
konsepsiyasında bir sıra dəyişikliklər edilmişdir. Onun formalaşmasında 
F.Kenenin, A.Smitin, K.Marksın, A.Marşallın və başqalarının əsərlərinin 
çox böyük təsiri olmuşdur. Keçmiş SSRİ-də istifadə olunan xalq 
təsərrüfatı balansında makroiqtisadi təhlil aparmaq üçün iqtisadi istehsal 
sferasına yalnız maddi istehsal sahələri daxil edilirdi. Xalq təsərrüfatı 
balansı konsepsiyasına görə qeyri-maddi xidmət sferasmda (idarəetmə, 
müdafiə, səhiyyə, təhsil və i.a.) MG-nin və onun son istehsalının yalnız
217

---

yenidən bölgüsü baş verir. MHS-də isə iqtisadi istehsalın sərhədi başqa 
cür müəyyən olunur. Bu konsepsiyaya görə əslində iqtisadi istehsal bütün 
əmtəə və xidmətlərin istehsal olunduğu sahələri (evdar qadınların yemək 
hazırlamaları, mənzillərin təmiz saxlanması, uşaqların tərbiyəsi ilə 
əlaqədar göstərdikləri xidmətlərdən başqa) əhatə edir. Evdar qadınların 
göstərdikləri xidmətin nəzərə alınması onun mümkün olmaması, mürək­
kəbliyi və ya çətinliyi ilə əlaqədardır. Beləliklə, MHS konsepsiyasına 
uyğun olaraq “iqtisadi istehsal”a aşağıdakı fəaliyyət növləri aid edilir:
- özünün şəxsi istehlakı üçün istehsal edilən əmtəələr də daxil olmaqla 
(məsələn, fermerlərin özlərinin istehlak etmələri üçün istehsal etdikləri 
kənd təsərrüfatı məhsulları) əmtəələrin istehsal olunduğu sahələr;
- satış üçün xidmət göstərilməsi;
-m aliyyə vasitəçilərinin (bankların, investisiya fondlarının, sığorta 
şirkətlərinin) fəaliyyəti;
- dövləti idarəetmə orqanları (buraya idarəetmə, müdafiə və s. sahə­
lərdə göstərilən kollektiv, habelə səhiyyə, təhsil və s. sahələrdə göstərilən 
fərdi xidmətlər daxil edilir) tərəfindən göstərilən qeyri-bazar xidmətləri;
- ev təsərrüfatlarına xidmət edən qeyri-kommersiya təşkilatlarının 
göstərdikləri qeyri-bazar xidmətləri;
- muzdla tutulan şəxslərin (aşpazlar, bağbanlar, sürücülər və s.) gös­
tərdikləri xidmətlər;
- mülkiyyətçilərə şəxsi istehlak üçün göstərilən xidmətlər.
ÜDM-in istehsal olunduğu sahələrə ətraf mühitdə əmələ gələn dəyi­
şikliklər (məsələn, neft və başqa faydalı qazıntı yataqları ehtiyatlarının 
azalması, havanın və suyun çirklənməsi və s.) daxil edilmir. Lakin ətraf 
mühitin mühafizəsi ilə əlaqədar görülən tədbirlərin həyata keçirilməsi bu 
sahədə fəaliyyətin qiymətləndirilməsini və onun ÜDM-ə daxil edilməsini 
tələb edir. Makroiqtisadi təhlil sahəsində çalışan mütəxəssislərin 
əksəriyyəti belə bir mövqedə dayanırlar ki, iqtisadi fəaliyyətin nəticələri 
müəyyən olunduqda və ÜDM hesablandıqda ətraf mühitdə baş verən 
mənfi dəyişikliklər nəzərə alınmalıdır. Onlar hətta “ekoloji təmiz ümumi 
daxili məhsul” (ETÜDM) göstəricilərinin hesablanmasını təklif edirlər. 
Hazırda bir sıra ölkələrdə mineral resursların ehtiyatının azalması, ətraf 
mühitin çirkləndirilməsi və s. nəzərə alınmaqla ÜDM-in hesablanmasında 
eksperiment aparılır. Lakin ilk baxışda çox sadə görünən bu problemin 
həll edilməsi bir o qədər də asan deyildir. Bu, müəyyən vaxt və xüsusi 
metodologiyanın işlənib hazırlanmasını tələb edir.
MHS-nin başqa bir çox mühüm konsepsiyası əsas gəlir göstəricilərinə 
(milli gəlir, sərəncamda qalan gəlir, ilkin gəlirlər və s.) əsaslanır. Bu kon­
218
sepsiya ingilis iqtisadçısı C.Hiks tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. Bu 
konsepsiyaya görə gəlir dedikdə, fərdin müəyyən məqamadək yığdığı 
sərv7ətdən istifadə etmədən, ona əl vurmadan, yəni onu azaltmadan və 
üzərinə heç bir maliyyə öhdəliyi götürmədən onun üçün lazım olan, daha 
doğrusu istehlak etdiyi əmtəə və xidmətlərin satın alınmasına maksimum 
dərəcədə sərf edə biləcəyi pul vəsaiti nəzərdə tutulur. Beləliklə, Hiksə 
görə gəlir, müəyyən bir məbləğdə istənilən pul vəsaiti demək deyildir. 
Onun fikrincə, gəlir, fərdin əlində olan pul ehtiyatının (əvvəllərdə yığdığı 
sərvətlərdən istifadə etmədən) özünün son istehlakı üçün sərf edə biləcəyi 
hissəsidir. Məsələn, bu fikrə görə fərdin özünə məxsus olan evin və ya 
mənzilin satışından əldə etdiyi məbləğ gəlir hesab edilmir. Doğrudur, fərd 
bu məbləğdən özünün tələbatını ödəmək üçün istehlak mallarının satın 
alınmasında istifadə edə bilər. Lakin bu zaman o, aydm məsələdir ki, 
«kasıblaşır», daha dəqiq desək, onun aktivləri azalır. Satıcı özünə məxsus 
evin satışından əldə etdiyi pulu banka qoyduqda, o, gəlir hesab olunmur. 
Çünki bu əməliyyat nəticəsində sadəcə olaraq aktivlərin forması dəyişir, 
başqa sözlə, maddi aktiv (ev, mənzil) maliyyə aktivinə (depozitə) çevrilir.
MHS-nin başqa bir konsepsiyası ilə dəyərin yaradılmasında istehsal 
amillərinin rolu müəyyən olunur. Marksist nəzəriyyədən fərqli olaraq bu 
konsepsiyada əməklə yanaşı, torpaq və kapital da dəyərin yaradılmasının 
“bərabər hüquqlu” üzvləri hesab edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, MHS-nin 
1993-cü ildəki variantında istehsal amillərinə və göstəricilərin amillərə 
görə qiymətləndirilməsinə istinad olunur. Burada müəlliflər çox güman 
ki, mübahisəli məsələlərdən yan keçməyə üstünlük vermişlər. MHS-nin 
1993-cü il variantında amillərə görə gəlir anlayışı ilkin gəlir anlayışı ilə 
əvəz edilmişdir. Əslində amillərə görə gəlir anlayışı ilkin gəlir anlayışına 
daxil olsa da, onlar həm də bir-birindən fərqlənir. Bununla əlaqədar 
olaraq bir sıra ölkələrdə (məsələn, ABŞ-da) son zamanlaradək milli gəlir, 
onu yaradan amillərin dəyəri dolayı vergilər çıxılmaqla və məhsullara 
görə verilən subsidiyalar əlavə olunmaqla (bazar qiymətləri ilə) nəzərə 
alınmaqla hesablanmışdır. Bu isə bir növ beynəlxalq standartlardan 
uzaqlaşma kimi qiymətləndirilir.