4. O‘yinli sport turlari
shiddatli mushak faoliyati va dam olish (tanaffus
qilish) jarayonlarining doimiy o‘zaro almashib turishi bilan xarakterlanadi. Bularda
xarakatlar koordinatsiyasi va ruhiy barqarorlik muhim o‘rin tutadi. Farmakologik
taʼminotning vazifasi tiklash jarayonlari, sarflangan quvvatning o‘rnini bosish,
bosh miyada modda almashuvini vitaminlar, nootroplar, adaptogen va
antioksidantlar yordamida yaxshilash bilan bog‘liq bo‘ladi.
5. Murakkab koordinatsiyali sport turlari
– nozik elementli xarakatlarni
bajarishga asoslangan kuchli sabr-toqat va diqqatni talab etuvchi sport turlari
(figurali uchish, gimnastika, suvga sakrash, o‘q va kamondan otish va b.). Bularda
jismoniy yuklamalar turlicha va keng xajmlarda bo‘lishi mumkin. Masalan,
murakkab sakrash uchun o‘ta yuqori portlovchi kuch kerak bo‘lsa, o‘q otishda
diqqatni jamlash va qo‘l titrog‘ini kamaytirish talab etiladi. Mazkur sport turlarida
ruhiy barqarorlikni mustahkamlash uchun tinchlantiruvchi effektga ega o‘simlik
preparatlaridan (masalan, valeriana, spirtsiz boyarishnik va b.), nootroplar, turli
vitaminlar majmuasi, energetik nuqtai nazaridan boy oziq maxsulotlaridan
foydalanish zarur.
Murakkab-texnik sport turlari ko‘pincha texnik vositalaridan foydalanish
bilan bog‘liq (avtopoyga, bobsley, parashyut sporti, parus sporti va b.). Jismoniy
yuklamalar o‘ta yuqori bo‘lmasada, lekin asabiy taranglik inson imkoniyatlarining
chegarasiga yetadi. Farmakologik qo‘llab quvvatlash tamoyillari ham shunga
munosib tarzda – ruhiy barqarorlikni mustahkamlash va oshirishga yo‘naltirilgan
bo‘lishi lozim.
Yuqoridagilardan tashqari, inson jismoniy faoliyatining ko‘p turlarini o‘zida
mujassamlovchi har xil ko‘pkurash sport turlari mavjud. Tabiiyki, ularda
farmakologik taʼminotning vazifalari ham o‘zgacha bo‘ladi.
45
Xulosa qilib taʼkidlash o‘rinliki, hozirgi kunda sport farmakologiyasi
muammolarini xal etuvchi universal farmakologik vositalar mavjud emas.
Sport faoliyati o‘zida dinamik va statik jismoniy faoliyatning deyarli barcha
turlarini o‘zida qamrab oladi. Quyida sport turlariga ko‘ra ko‘pincha
qo‘llaniladigan doping moddalari, ularning taʼsiri va asoratlari to‘g‘risida
maʼlumot keltirilgan.
1. Tezkor-kuch sport turlari: og‘ir atletika, buyum uloqtirish, bodibilding,
yengil atletikada sprinter masofalari, suzish, konkida yugurish sporti, chang‘i
poygasi.
Dopinglar: anabolik steroidlar, somatotropin, gonadotropin, amfetaminlar,
diuretiklar va b.
Keskin o‘zgarishlar: modda almashuvida, gormonal profilida, ayollarning
erkaklashishi va erkaklarning ayollashishi.
2. Siklik sport turlari: yugurish, suzish, chang‘i poygasi, velosiped poygasi,
konkida yugurish sporti (uzoq masofalarga).
Dopinglar: anabolik steroidlar, somatotropin, gonadotropin, qon dopingi,
ruhiy qo‘zg‘atuvchilar (stimulyatorlar) va b.
Keskin o‘zgarishlar: oriyentatsiya va xushini yo‘qotish, to‘satdan o‘lim
xolatlari, gormonal statusining buzilishi va b.
3. O‘yinli sport turlari: futbol, basketbol, regbi, beysbol, top va shaybali
xokkey, golf va b.
Dopinglar: alkogol, kokain, geroin, amfetaminlar, marixuana va b.
Keskin o‘zgarishlar: to‘satdan o‘lim xolatlari, xushini yo‘qotish, toksik
effektlar.
4. Murakkab koordinatsiyali sport turlari: tepalikka sakrash, suvga sakrash,
figurali uchish, gimnastika, qilichbozlik va b.
Dopinglar: alkogol, narkotik analgetiklar, trankvilizatorlar, betablokatorlar
va b.
Keskin o‘zgarishlar: giyohvandlik, alkogolizm va b.
5. Yakkakurash sport turlari: kurashning barcha turlari, boks, sharq
yakkakurashlari va b.
Dopinglar: narkotik analgetiklar, marixuana, alkogol.
Keskin o‘zgarishlar: dorivor qaramlik, giyohvandlik va b.
Ot sportida ham qo‘yilgan maqsadlarga ko‘ra turli dopinglarni (ruhiy
qo‘zg‘atuvchi stimulyatorlar, trankvilizatorlar va boshqa preparatlar) qo‘llash xavfi
mavjud bo‘lgani sababli otlar doping nazoratidan o‘tkaziladi.
|