O‘Z VAQTIDA ANIQLASH
juda qiyinlashadi. Undan tashqari, stimulyatorlarni
isteʼmol qilganda uyqu buzilishi, xaddidan tashqari qo‘zg‘aluvchanlik,
36
tashvishlanish xissining oshib borishi, arterial qon bosimining ko‘tarilishi, turli
vegetativ buzilishlar (yurak sohasidagi og‘riqlar, puls miqdori oshishi, yurak ritmi
buzilishi) paydo bo‘ladi.
Shu guruhning eng ommabop preparatlarning biri kofein sanaladi. U, albatta,
og‘ir toksik taʼsir ko‘rsatmaydi. Uning nojo‘ya taʼsiri katta dozalarni qabul
qilganda namoyon bo‘ladi (200-500 mg va undan yuqori). Solishtirish uchun: 180
ml eritiladigan kofe tarkibida 60-100 mg, 180 ml maydalangan kofe tarkibida esa
100-150mg kofein mavjud. Peshobda 15 ml/l dan ko‘p miqdorda kofein aniqlansa,
HOQ sportchini doping isteʼmol qilganida ayblaydi, shu bilan birga 2 piyola
(chashka) kofe ichilganda, peshobda kofein miqdorida 6 ml/l dan yuqoriga
ko‘tarilmaydi. Kofein katta dozada adashuvchi nervlar (n. vagus) markazlarini
qo‘zg‘atish orqali markaziy asab tizimiga o‘ta faollashtiruvchi (giperstimulyatsiya)
taʼsir ko‘rsatib, asab tolalarining charchashiga, yurak faoliyatida turli buzilishlar
paydo bo‘lishiga (yurak sohasidagi og‘riqlar, qon bosimining ko‘tarilishi, pulsni
tezlashishi) olib keladi. Shuningdek, oshqozon-ichak tizimida turli buzilishlar
vujudga kelish ehtimoli mavjud: qabziyat, qayt qilish, najasni suyuqlashishi, ko‘p
miqdorda va tez-tez peshob ajralishi. Kofeinning toksik dozasi – 1 g, letal (o‘limga
olib keladigan) dozasi – 20 g ni tashkil etadi.
Yana bir ommabop preparat – efedrin va tarkibi bo‘yicha unga yaqin bo‘lgan
kimyoviy moddalar (izadrin, berotek, salbutamol va b.)
Efedrin – efedra o‘simligi turlaridan ajratib olinadigan alkaloid bo‘lib, undan
ruhiyatni faollashtiruvchi va nafas olishni yaxshilovchi (bronxlarni kengaytirish
xususiyatiga ega bo‘lgani sababli) vosita sifatida foydalaniladi. Lekin shiddatli va
uzoq muddatli jismoniy yuklamalar fonida o‘tkir zaharlanish belgilari kuzatila
boshlaydi: o‘ta qo‘zg‘aluvchanlik va jizzakilik, ko‘z qorachiqlarining kattalashishi,
arterial bosimining ko‘tarilishi, pulsning tezlashishi. Bunday taʼsir 3-4 soat
mobaynida saqlanib turib, keyinchalik keskin lanjlik, bo‘shashish, “zaiflik”,
xafachan kayfiyat bilan almashadi, ishtahaning susayishi uzoq muddat saqlanib
turadi, uyquga bo‘lgan ehtiyoj yo‘qoladi. Efedrin xuddi kofein singari yog‘lar va
mushak glikogenini sarflanishini kuchaytiradi – ularning “yog‘ yoquvchi” taʼsiri
shunga asoslangan. Inyeksiya orqali kiritilgan preparatning taʼsir ko‘rsatish
muddati 1-1.5 soat bo‘lsa, og‘iz orqali ichishda 3-4 soatni tashkil etadi.
Fenamin (amfetamin) – markaziy asab tizimiga o‘ziga xos taʼsirga ega
preparat. Chidamlilik va portlovchi kuchni oshiruvchi, charchoqni oluvchi vosita
sifatida uxrat qozongan. Markaziy asab tizimida qo‘zg‘alish jarayonlarini
kuchaytiradi, quvvat kupayishi va ishchanlik oshishi xissini uyg‘otadi. Efedrindek
maxalliy tomirlarni qisqartirib, arterial bosimni oshiradiadi, pulsni tezlashtiradi,
natijada bosh aylanish, uyqu buzilishi, xalovatsizlik, keskin qo‘zg‘aluvchanlik,
37
yurak sohasidagi og‘riq bezovta qilishni boshlaydi. "Qayta zarba fenomeni"
rivojlanadi – yaʼni preparatning taʼsir etish muddati tugagach umumiy lanjlik,
“zaiflik”, o‘ta charchoqlik, depressiya xolati, shuningdek dispepsiya buzilishi
(najas ajralishining buzilishi) kuzatiladi. Amfetamin taʼsirida modda almashinuvi
jarayonining tezlashishi, quvvat zahiralarini ko‘p miqdorda sarflanishi glikogen va
yog‘lar zahirasini favqulotda kamayishiga olib keladi. Toksik doza 15-30 mg, letal
doza esa 400-500 mg ni tashkil etadi. Amfetamin jismoniy ish vaqtida organizm
termoregulyatsiyasini izidan chiqaradi, shu sababli uni isteʼmol qilgan shaxslarda
ko‘pincha issig‘i oshishi, yurak-qon tomir kollapsi, to‘satdan o‘lim xolati sodir
bo‘ladi.
Anabolik steroidlar testosteron va unga oid moddalarni ishlab chiqarish
maqsadida 50-60 yillardan boshlab qo‘llana boshlandi. Ungacha ko‘plab
o‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida 1935 yili androgenlarning kastratsiya qilingan
itlar organizmida azot muvozanatini ijobiy qilish orqali xayvonlarning tana vaznini
oshirishi xususiyati aniqlangan edi.
Anabolik steroidlar va boshqa anaboliksimon gormonal vositalar quyidagi
asosiy guruhlarga bo‘linadi:
-
androgenlar
(erkaklar
jinsiy
gormonlari):
testosteron,
testenat,
metiltestosteron va b.
- sintetik anabolik vositalar: metan, nerobol, vinstrol va b.
- somatotrop gormon (o‘sish gormoni).
- gipofizar gonadotrop gormon (xorionik gonadotropin).
Steroidlar mushakka inyeksiya qilish yoki og‘iz orqali tabletka shaklida
isteʼmol qilinadi. Inyeksiya qilinganida modda bevosita qonga tushadi, tabletka esa
avval oshqozon-ichak tizimidan jigarga, undan o‘tib qonga so‘riladi va qon
tomirlari yordamida ko‘plab steroid molekulalar butun tanaga tarqaladi.
Molekulalarning har biri maxsus oqsil molekulalar bilan birikadi. Lekin har
bir organizmda bu oqsil molekulalarning soni turlicha bo‘lib, ular genetik (tug‘ma)
omillarga bog‘liq. Shu sababli ayrim shaxslar anaboliklarni xovuchlab isteʼmol
qilsa ham, samara deyarli bermaydi, boshqalarda esa aksincha, minimal
dozalarning o‘zida keskin “o‘sish” surati kuzatiladi. Anabolik steroidlarning xavfli
tomoni shundaki, steroid va oqsil molekulalar majmuaga birikib, xujayraning
yadrosiga yo‘l olib, DNK tuzilmasini o‘zgartiradi. Buning oqibatida organizmda
ko‘plab biokimyoviy reaksiyalar kuchga kirishib, ularning asosiysi – o‘zgargan
RNK sintezining kuchayishi sababli organizmning funksional xolati o‘zgaradi. Eng
katta o‘zgarishlar mushak to‘qimalarida kuzatilib, ularda oqsil sintezi kuchayadi va
shiddatli mashg‘ulotlar bilan birgalikda bu jarayon mushak tolalarining ko‘ndalang
o‘lchamida o‘sishi bilan ifodalanadi.
38
Anabolik steroidlar kortizol retseptorlarini bloklashi natijasida organizmda
ishlab chiqadigan kuchli katabolik gormon kortizolning faolligi yo‘qolib mushak
xujayrasida esa oqsil saqlanib qoladi. Anabolik steroidlar taʼsirida mushak
xujayrasida kreatinfosfatning sintezi kuchayadi, bu modda ATF ni tiklashda
muhim o‘rin egallaydi. Maʼlumki, ATF – barcha mushak xarakatlarining asosi
bo‘lib, mushak xujayrasi har qanday ish bajarishi uchun “yoqilg‘i” hisoblanadi.
Anabolik steroidlar insulin ishlab chiqilishini ham kamaytiradi.
Anabolik steroidlarni isteʼmol qilishda kuzatiladigan gipoglikemik effekt
qondagi glyukozani glikogenga aylantiradigan oshqozonosti bezining maxsus beta-
xujjayralar sonining ko‘payishi bilan bog‘liq. Bundan tashqari, anabolik steroidlar
glyukozani xazm bo‘lishini kuchaytirib, uni aminokislotalardan xosil bo‘lishiga
yo‘l qo‘ymaydi. Anabolik steroidlar isteʼmol qilinganda yog‘lar energetik modda
almashuvida ko‘p miqdorda ishtirok etishi tufayli yog‘ning organizmdagi foiz
ko‘rsatkichi ham qisqaradi. Anabolik steroidlar organizmga “mo‘jizakor” taʼsir
ko‘rsatadi: steroid preparatlarni qabul qilgan sportchilarning ko‘pi bo‘g‘imlar va
paylarda og‘riq qolganini, qonda xolesterin miqdori pasayganini, organizmning
gipoksiyaga (kislorod yetishmovchiligi) chidamliligi ortganini (kislorodning
o‘zlashtirilishi kuchayishi va eritrotsilarda gemoglobin miqdori ko‘payishi
hisobiga) taʼkidlaydi. Anabolik steroidlar vena tomirlari bo‘ylab qon aylanishini
yaxshilaydi, xarakatdagi mushaklarga qon oqimini kuchaytiradi. Buni sportchilar
mushaklarni "to‘lib turishi" deb his etishadi. Anabolik steroidlar taʼsirida jarohatlar
va og‘ir mashg‘ulotlardan keyin tiklanish vaqti qisqaradi. Shuningdek,
mashg‘ulotlar davomiyligi ham uzayadi: steroidlarni qo‘llaganda bir kunda bir
necha marta mashg‘ulot qilish mumkin, nisbatan og‘irroq yuklamalarni bajarish
imkoniyati paydo bo‘ladi, mashg‘ulot qilish ishtiyoqi kuchayadi, turli og‘riqlarga
chidamlilik vujudga keladi. "Mushak xotirasi" mustahkamlanadi: nafaqat avvalgi
mashg‘ulot natijasini takrorlash, balki uni ancha yaxshilash yengillashadi.
Lekin bittagina “mayda-chuyda” narsa hammasini vayron qiladi: gap
shundaki, anabolik steroidlar va preparatlarning oddiy davo dozalari bunday
samara berolmaydi! Anabolik effektga yetish uchun preparatning dozasi 10-20,
hatto 40 baravar oshirish lozim! Modda almashuvi kuchaygan sari preparatning
transformatsiyasi tezlashib uning taʼsir kuchi kamayib boradi. Bu o‘z navbatida
doping dozasini doimiy ravishda ko‘paytirib borishni talab qiladi va ko‘plab
asoratlarga sababchi bo‘ladi. Ko‘p sportchilar maksimal natijaga erishish
maqsadida steroidlarni stacking-tartibda isteʼol qilishadi – preparatni qabul qilish
kursi davomida steroidlar dozasini o‘zgartirib borish va turli preparatlarni
aralashtirib isteʼmol qilish yoki anabolik steroidlarni boshqa moddalar guruhiga
mansub preparatlar bilan qo‘shib qabul qilish (birinchi navbatda – testostepon va
39
diupetiklar bilan). Bunday sxemalardan foydalanish nojo‘ya oqibatlarni undan ham
jiddiylashtirib yuboradi. Suvda eruvchi preparatlar buyraklar orqali, yog‘da
eruvchilar esa (steroidlarning aksariyati) jigar orqali organizmdan ajralishi bois,
nojo‘ya asoratlar ichida jigar va buyrakning ajratish va toksinlarni bartaraf qilish
funksiyalari buzilishi ko‘p uchraydi.
Jigar faoliyati buzilganda qonda transaminaza, ishqor fosfataza, bilirubin
miqdori ko‘payadi, qon ppoteinogpammasi o‘zgaradi (qon ivishi tezlashishi va qon
tomirlarda tromblar xosil bo‘lishi ehtimoli oshadi). Anabolik steroidlarni uzoq
muddat isteʼmol qilgan sportchilarda o‘t yo‘llarining tutilishi, sariq kasalga
chalinish, jigarda keyinchalik xavfli o‘smalarga aylanadigan qon bilan to‘lgan
bo‘shliqlar paydo bo‘lishi kuzatiladi.
Jigar deyarli barcha farmakologik preparatlarni o‘zining to‘qimalarida
to‘plab, ularni bosqichma-bosqich organizmdan ajratib chiqaradi. Ammo yuqori
dozalarda steroidlar isteʼmol qilinganida jigar o‘zining detoksik vazifasini
bajarolmay qoladi.
Buning yana bir sababi shuki, inyeksion preparatlarning aksariyati yog‘li
eritma shaklida ishlab chiqarilishi bois ular organizmda turli muddatlar ichida
yig‘ilib qoladi (masalan, nepobolil 7-10 kun, petabolila – 21 kungacha, deka, yoki
dupabolin 6 oygacha muddatda organizmda aniqlanishi mumkin). Steroidlar og‘iz
orqali qabul qilinganida ularni 5-7 xaftadan keyin ham organizmda aniqlash
mumkin.
Steroidlar taʼsirida siydik ajratish tizimi faoliyati jiddiy buziladi: prostata
bezining yallig‘lanishi (prostatilar) va xavfli o‘smasi (adenomalar, chunki
steroidlar prostata bezini kattalashishiga olib keladi), sistit, upetpit, nefpitlar,
siydik-tosh kasalligi va buyrak o‘sma kasalligi rivojlanadi.
Endokrin va jinsiy bezlar faoliyatida ham maʼlum o‘zgarishlar ro‘y beradi.
Steroidlar qalqonsimon bez faoliyatini kuchaytirishi orqali salbiy azot balansini
keltirib chiqaradi. Erkaklarda jinsiy sohada ko‘pincha quyidagi o‘zgarishlar
kuzatiladi: jinsiy xujayralar o‘lchamini kamayadi, ularning xarakatlanishi
sekinlashadi, tuxumlar atrofiyasi kuchayadi, sperma ishlab chiqishi qisqaradi.
Qonda steroidlar miqdori ko‘p bo‘lgani uchun gipofiz buyrug‘i orqali jinsiy bezlar
jinsiy gormonlar ishlab chiqishni to‘xtatadi. Bu vaziyatda erkaklarning tashki
ko‘rinishi ayollarga o‘xshab o‘zgara boshlaydi: ginekomastiya, ayrim xollarda
ko‘krak bezlari va so‘rg‘ichlarining o‘ta kattalashishini jarroxlik yo‘li bilan
berkitishga to‘g‘ri keladi. Buning sababi shuki, testosteronning bir qismi meʼyorda
ham estrogenga (ayollar jinsiy gormoniga) aylanishi sababli steroidlarning yuqori
miqdorlari ko‘krak bezlarini ayollar tipi bo‘yicha shakllanishiga turtki bo‘ladi.
Anabolik steroidlar buyrakusti bezlariga taʼsir ko‘rsatishi bois, organizmning
40
elektrolit balansi o‘zgaradi va unda natriy hamda suv xajmi yig‘ilib gipertoniya va
yurak mushaklarida patologik o‘zgarishlar paydo bo‘ladi.
Stepoidlar taʼsirida mushak massasi tezkor o‘sib boradi. Lekin bu jarayon
bilan bir vaqtda bo‘g‘im-pay va suyaklarda munosib o‘zgarishlar bo‘lmasligi
sababli turli jaroxat va shikastlanishlar, tayanch-xarakat apparatida degenerativ
jarayonlar xavfi ortadi. Buning oqibatida shiddatli mushak yuklamalaridan keyin
paylarning uzilishi va patologik o‘zgarishi vujudga keladi.
Mushak to‘qimalarida natriy va suv yig‘ilib qolishi mushaklar
egiluvchanligini kamaytirib (“mushaklar qotib qoladi”), mashg‘ulot va musobaqa
vaqtida mushak shikastlanishiga moyillikni shakllantiradi.
O‘smirlarda anabolik steroidlarning o‘ziga xos taʼsiri kuzatiladi: naysimon
suyaklarning o‘sish zonalari muddatidan avval yopilib, o‘smirning bo‘yiga o‘sishi
sekinlashadi.
Diuretiklar – o‘ziga xos xussusiyatlarga ega dopinglar hisoblanadi. Ulardan
vaznni tezkor xaydash va anaboliklar hamda boshqa dopinglarning qoldiqlarini
organizmdan tezroq chiqarib tashlash uchun foydalaniladi. Suyuqlik bilan birga
normal modda almashuvi va organizm faoliyati uchun zarur tuzlar (masalan, yurak
mushaklari faoliyatida muhim o‘rin tutgan kaliy) ham xaydaladi. O‘rnini bosuvchi
maxsulot yoki parhezsiz diuretiklar isteʼmoli yurak yetishmovchiligiga olib keladi.
Bundan tashqari, diuretiklar qabuli qandli diabetni qo‘zg‘atishi mumkin, chunki
qonda qand miqdorini oshiradi, oshqozon-ichak trakti faoliyatini buzilishiga olib
keladi (kabziyat, qayt qilish, ichi ketishi), turli allergik reaksiyalar sababchisi
bo‘ladi. Ko‘p xollarda xushini yo‘qotish xolatlarga olib keluvchi o‘sib boruvchi
gipotoniya (arterial qon bosimining pasayishi) rivojlanadi.
Somatotrop gormon, yoki o‘sish gormoni – nisbatan yangi dopinglar turiga
kiradi. O‘sish gormoni gipofizning oldi bo‘lagida ishlab chiqiladi. U yog‘
to‘qimalariga o‘z taʼsirini ko‘rsatib, lipidlarni birikmalardan ozod qiladi,
uglevodlar metabolizmini kuchaytiradi, yurak va mushaklarda glikogen miqdorini
ko‘paytiradi. Somatotrop gormonining umumiy taʼsiri suyaklar va mushaklarning
o‘sishi, kalsiy va azot metabolizmini kuchayishi, anabolik jarayonlarni
jadallashishida ko‘rinadi. O‘sish gormoni aminokislotalar uchun xujjayralar
membranalari o‘tkazuvchanligini oshiradi. Shu tariqa o‘sish gormoni tana vaznini
oshiradi, mushaklar kuchi va qisqarishini ko‘paytiradi. Lekin anabolik effekti
bo‘yicha anabolik steroidlardan ancha sust. Uning asosiy nojo‘ya asoratlaridan –
to‘qimalarda glyukoza o‘zlashtirilishini pasaytirishi orqali qonda glyukoza
miqdorini oshirishi orqali qandli diabet rivojlanishiga olib keladi. Skelet o‘sishini
tezlashtirib, o‘sish zonalarini suyaklanishi tezligiga taʼsir ko‘rsatmaydi. Shuning
uchun o‘smirlarda o‘sish gormoni gigantizm kasalligini, kattalarda esa
41
akromegaliyani (kaft va panja suyaklari, yuz skeletining patologik kattalashishi),
yumshoq to‘qimalarining meʼyordan ortiq o‘sishi, ichki aʼzolarning kattalashishi,
modda almashuvining buzilishini chaqiradi.
Xorionik gonadotropin dopinglar dunyosi yangiliklaridan bo‘lib, platsenta
(yo‘ldosh), yoki “vaqtincha” endokrin bezda ishlab chiqariladi. Bu preparat
androgenlar – erkaklar jinsiy gormonlarini sekretsiyasini kuchaytiradi. Katta
dozalarda xavfli o‘smalar rivojlanishiga sababchi bo‘ladi. Uning kuchli androgen
taʼsiri tufayli tana sochlarining o‘sishi kuchayishi va xusnbuzarlarning ko‘payishi
mumkin. Bundan tashqari, xorionik gonadotropin muddatidan avval bo‘yiga
o‘sishni to‘xtatadi.
Dostları ilə paylaş: |