-bitkilərə virusların təsiri
-heyvanlara yırtıcıların təsiri
-heyvanlara
mikroorqanizmlərin təsiri
Biotik faktorlar 2 qrupa bölünür: a) növdaxili yəni eyni növlər
arasında baş verən təsir . məs.,dovşanın-dovşana,küknarın-
küknara b) növlər arası amillər- müxtəlif növlər arasında baş
verən təsirdir. Canavarın-dovşana, arının-bitkilərə, küknarın-
çinara.
Biotik faktorlar 4 qrupa bölünür:
1.
Fitogen amillər-bitkilərin orqanizmlərə təsiri.
2.
Zoogen amillər-heyvanların orqanizmlərə təsiri.
3.Mikrobiogen
amillər-
mikroorqanizmlərin,
virusların,
bakteriyaların orqanizmlərə təsiri.
4.Mikogen faktorlar- göbələklərin orqanizmlərə təsiri.
Biotik faktorlar 3 əsas istiqamətdə inkişaf edir:
1)qida əlaqəsi-yırtıcı növ öz qurbanına hücum edir və qidalanır.
2)sahə əlaqəsi
3)reproduktiv əlaqə-nəsil vermək üçün yaranan əlaqə.
Ekoloji baxımdan biotik əlaqələr canlıların bir-birinə qarşı
münasibətində
həyat
uğrunda
mübarizə
kimi
qiymətləndirilməlidir. Qida əlaqələrində hər hansı bir
iştirakçının zəifləməsi sonrakı heyvanların qida əlaqələrini
dəyişə bilər. Bu mühüm ekoloji əlaqə elə qurulmuşdur ki, eyni
ərazidən eyni vaxtda istifadə edən
heyvanlar çox da üz-üzə
gəlmirlər. Qida rəqabətini təbiət özü tənzim edir. Məs., gündüz
heyvanlarında gecələr fəal olmaq kimi yeni həyat tərzi
yaranmışdır.
Heyvanlar qidalanma vaxtını və onun qaydasını dəyişməklə
rəqabətdən qaçırlar. Məs., qaranquş və yarasa hər ikisi gündüz
heyvanı olmuşlar. Onlar havadan həşərat ovlamışlar. Qaranquş
sürətlə uçduğundan onun həşərat ovlaması
effektli olmuşdur,
qalib gəlib gündüz fəallığını saxlamışdır. Yarasa zəif uçduğu
üçün ac qalıb məhv olmalı ya da gecələr ova çıxmalı olmuşdur.
Ona görə də gecə heyvanı olmuşdur.
Təbiətdə formalaşan sahə əlaqələri növ daxilində çox təsirli,
növlər arasında isə az təsirlidir. Çünki , eyni sahədə bu və ya
digər növün fərdləri həddindən artıq çoxaldıqda, onların
arasında
rəqabət güclənir,yaşama effekti aşağı düşür.
Konkret bir sahədə hər bir bioloji növün özünəməxsus tələbatı
var. Məs.,eyni çəməndə dəvənin, atın, inəyin, qoyunun,
qurbağanın, siçanın və s. heyvanların hərəsinin öz yeri, öz
qidası, özünəməxsus qidalanma,
nəsil vermə, dincəlmə və
gecələmə yerləri olduğu üçün onlar bir-birinə maneçilik
etmirlər.
Reproduktiv əlaqələr (nəsil vermək üçün yaranan əlaqələr) növ
daxilində yəni eyni növlərin fərdləri arasında daha çox
təsirlidir. Növlər arasında reproduktiv əlaqələr çox az olur. Ali
heyvanların növləri arasında
cütləşmə olmur, olsa da nəsil
vermirlər. Nəsil alınsa da dölsüz olurlar. Məs., at ilə eşşəyin
cütləşməsindən alınan qatır dölsüzdür.
Orqanizmlər qruplaşmalar əmələ gətirir. Burada onlar qida
resursları, ərazi uğrunda mübarizə edir, yəni bir-birlərilə rəqabət
mübarizəsinə girir.
Bu zaman növdaxili, həm də xüsusilə
növarası səviyyələrdə yırtıcılıq, parazitlik və digər mürrəkəb
qarşılıqlı əlaqələr yaranır.
Növlər arasında olan Mümkün kombinasiya tipləri qarşılıqlı
əlaqələrin müxtəlif növlərini əks etdirir: - neytralizm –
hər iki
növ müstəqildir (sərbəstdir) və bir-birinə heç bir təsir göstərmir;
- rəqabət – növlərdən hər biri digər növə əlverişsiz (mənfi, pis)
təsir göstərir; - mutalizm – növlər bir-birindən ayrıldıqda yaşaya
(mövcud ola) bilməz; - protokooperasiya (həmrəylik) – hər iki
növ qruplaşma əmələ gətirir, qruplaşma onlar üçün faydalı olsa
da, onlar ayrıldıqda da yaşaya (mövcud ola) bilər; -
kommensalizm – növün biri kommensal olub, bir yerdə yaşadığı
başqa növdən fayda alır, digər növ isə sahib olub, heç bir fayda
götürmür (qarşılıqlı dözüm); - amensalizm – növün biri amensal
olub digər növ onun böyümə və çoxalmasına təzyiq göstərir; -
parazitlik – parazit növ öz sahibinin böyümə və çoxalmasını
ləngidir və hətta onu məhv edə bilər; - yırtıcılıq – yırtıcı növ öz
«qurbanına» (şikarına) hücum edir və onunla qidalanır. Növarası
əlaqələr biotik qruplaşmaların (biosenozların) mövcudluğu
əsasında yaranır.
Dostları ilə paylaş: