Bitkilərdən fərqli olaraq heyvanlar əzələyə malik olub daha çox
daxili istilik yaradır. Əzələlər güclü və aktiv olduqca heyvanlar
daha çox istilik toplayır. Bitkilərdən fərqli olaraq heyvanlar
olduqca müxtəlif imkanlarla daima və ya müvəqqəti olaraq şəxsi
bədənlərində temperaturu nizamlayır. Heyvanların temperatura
adaptasiya olunması aşağıdakı yollarla baş verir:
1. Kimyəvi termonizamlanma. Ətraf mühitdə temperaturun
aşağı düşməsinə cavab olaraq istilik məhsulunun aktiv artması;
2. Fiziki termonizamlanma –
istilikvermə səviyyəsinin
dəyişməsi, istiliyi saxlamaq və ya əksinə izafi istiliyi qovmaq
(kənarlaşdırmaq). Fiziki termonizamlanma heyvanların xüsusi
anatomik və morfoloji quruluşları ilə yerinə yetirilir: tük və lələk
örtükləri, qan damarları sisteminin quruluşu, piy ehtiyanın
paylanması, buxarlanma ilə istilik buraxma imkanı və s.
3. Orqanizmin davranışı. Yerini
dəyişməklə və ya daha
mürəkkəb davranışı ilə heyvanlar hüdud temperaturdan aktiv
surətdə uzaqlaşa bilər. Bir çox heyvanlar üçün davranış istilik
balansını saxlamaq üçün yeganə və olduqca effektiv üsul sayılır.
İstiqanlı heyvanlar yüksək kimyəvi termonizamlanmaya
qabildir. Onlar yüksək intensiv maddələr mübadiləsi ilə
fərqlənərək böyük miqdarda istilik hasil edir.
Fiziki
termonizamlanma ekoloji baxımdan daha sərfəlidir, belə ki,
soyuğa qarşı adaptasiya əlavə istilik hasil etmək hesabına deyil,
heyvanın bədənindəki istiliyi saxlamaq hesabına yerinə yetirilir.
Məməlilərin xəz örtüyü, quşların lələk örtüyü bədən ətrafında
hava qatının temperaturunu heyvan bədəninin temperaturuna
yaxın saxlamağa imkan verir, bununla da xarici mühitə istiliyin
ayrılmasını zəiflədir.
Soyuq iqlim heyvanlarda dərialtı piy birləşdirici toxuma qatı
bütün bədəndə paylanır, belə ki, piy-yaxşı istilik izolyatoru
hesab olunur. İsti iqlim heyvanlarında piy ehtiyatlarının belə
paylanması izafi istiliyin xaric oluna
bilməməsi ilə əlaqədar
bədənin hədsiz qızması ölümə səbəb olardı. Odur ki, bu
heyvanlarda piy ehtiyatı bədənin ayrı-ayrı hissəsində yerləşərək
ümumi səthdən istiliyin xaric olunmasına mane olmur.
Bitkilər aşağı temperatura morfoloji cəhətdən uyğunlaşaraq
həyati formalar yaradır. Məsələn, epifitlər – ayrı bitkilərin
üzərində bitərək torpaqda kökləri olmur; fanerofitlər (ağac, kol,
lianlar) tumurcuqları qarın səthində qalır və pulcuqlu örtüklə
mühafizə olunur; kriofitlər – çoxillik ot bitkiləri olub,
bərpa
tumurcuqları kökümsovlarda, kök yumrularında, soğanaqlarda
yerləşir və torpağın (geofitlər) altında olur; terofitlər – birillik
bitkilər, əlverişsiz mövsümün başlanğıcında məhv olur, onların
yalnız toxum və sporları ölmür.
Heyvanların həyatında fizioloji
adaptasiya daha böyük
əhəmiyyət daşıyır, onlardan ən sadəsi akklimatizasiya
(iqliməuyğunlaşma), yəni istiyə və ya soyuğa dözümlülüyə
fizioloji uyğunlaşma hesab olunur.
Soyuqdan qorunmaq üçün daha radikal mühafizə forması
mövcuddur: isti ölkələrə miqrasiya (quşların köçməsi, yüksək
dağ keçisi qışda aşağı yüksəkliklərə enir və s.), qışlama – qış
dövründə yuxuya gedir (marmot, dələ, boz ayı, yarasa-bunlar
bədənlərinin temperaturunu sıfır
dərəcəyə qədər endirərək
metabolizmi və bununla da qida maddələrindən istifadəni
ləngidir). Heyvanların əksəriyyəti isə inkişafını dayandıraraq
hərəkətsiz olur. Bu hadisə diapauza adlanır və həşəratların
müxtəlif inkişaf mərhələsində (yumurta, sürfə, barama, hətta
kəpənək) baş verir, lakin mülayim enliyin bir çox orqanizmləri
(canavar, maral, dovşan və s.)
bu dövrdə daha aktiv həyat
fəaliyyətində olur, bəziləri isə hətta çoxalır (şahzadə pinqvini).
Beləliklə, temperatur mühüm limitləşdirici faktor olub orqanizm
və populyasiyalarda adaptasiya proseslərinə əhəmiyyətli
dərəcədə təsir göstərir.
Dostları ilə paylaş: