Mənfi amillər canlıların həyat tərzini pisləşdirir və sayını
azaldır. Məs., ağacların qırılması, ətraf mühitin çirklənməsi,
yolların salınması və s.
Ehtiyat mənbələri də ətraf mühit faktorlarına aiddir. Canləlar
ətraf mühitin ehtiyat mənbələrindən istifadə edərək onların
miqdarını azaldırlar. Ehtiyat mənbələri bunlardır: Su,qida,
çoxalma
üçün əlverişli olan məkan,sığınacaq və s.
Şərait elə bir amildir ki,orqanizmlər bu şəraitə uyğunlaşmağa
məcburdurlar, ancaq təsir edə bilmirlər. Eyni mühit amili bir növ
üçün ehtiyat mənbəyi olduğu halda, bir başqa növ üçün
şərait
ola bilər. Məs., işıq bitkilər üçün energetik ehtiyat mənbəyi
olduğu halda , görmə qabiliyyəti olan heyvanlar üçün bir-birini
görmək üçün şəraitdir.
Su bir çox orqanizmlər üçün həm ehtiyat mənbəyi, həm də
yaşayış şəraitidir.
Ekoloji faktorların əksəriyyəti vaxta görə keyfiyyət və
kəmiyyətcə dəyişir. Məs., iqlim faktorları(t
0
., işıqlanma
dərəcəsi) sutka, mövsüm və il ərzində dəyişir.
Vaxta görə müntəzəm olaraq təkrarən
dəyişən faktorlar dövri
faktorlar adlanır. Buna iqlim faktorlarından başqa, bəzi hidroloji
faktorlar (qabarma, çəkilmə, bəzi okean axınları) da
aiddir.gözlənilmədən baş verən faktorlar –vulkan püskürməsi,
zəlzələ, yırtıcıların hücumu- qeyri-dövri faktorlar adlanır. Dövri
və q/dövri faktorların ayrılması orqanizmlərin həyat şəraitinə
uyğunlaşmasının öyrənilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Hər bir faktorun orqanizmə müsbət təsiri yalnız müəyyən həddə
(dozada) olur. Dəyişkən faktorun təsirinin nəticəsi hər şeydən
əvvəl onun təzahür gücündən asılıdır. Faktorun həm çatışmayan
(az), həm də artıq miqdarda təsiri fərdlərin həyat fəaliyyətinə
mənfi təsir göstərir. Faktorun əlverişli təsir gücü (dozası)
müəyyən növün orqanizmi üçün
ekoloji faktorun optimum
zonası və ya sadəcə olaraq optimumu adlanır. Optimumdan
kənara çıxma (sapma) güclü olduqca həmin faktorun orqainizmə
məhvedici gücü yüksək olur (pessimum zonası). Ekoloji
faktorun maksimum və minimum dözümlülük rolu
kritik nöqtə
sayılır və bu nöqtədən kənarda artıq yaşayış (həyat) mümkün
olmayıb ölüm başlayır. Kritik nöqtələr arasındakı
dözümlülük
həddi hər hansı bir konkret faktora görə canlı orqanizmin ekoloji
valentliyi adlanır. Müxtəlif növlərin nümayəndələri həm
optimum vəziyyətinə, həm də ekoloji valentliyinə görə bir-
birindən kəskin fərqlənir.
Ekoloji faktorlar arasında həmçinin limitləşdirici faktorlar
ayrılır. Bu faktorlar müəyyən növ üçün ekstremal hesab olunan
şəraitdə yaşamaq imkanını məhdudlaşdırır. Tələbatla (optimum
miqdarla) müqayisədə özünün azlığı (çatışmazlığı)
və hədsiz
çoxluğu (izafiliyi) ilə orqanizmin inkişafını məhdudlaşdıran
faktorlar limitləşdirici faktorlar adlanır. Bəzən bu faktorlara
məhdudlaşdırıcı faktorlar da deyilir. Deməli, orqanizmlər
ekoloji minimum və ekoloji maksimumla xarakterizə olunur: bu
iki miqdar (ölçü) arasındakı diapazonu tolerantlıq hüdudu
(tolerantlıq qanunu) adlandırmaq qəbul edilmişdir
Ekoloji faktorun təsirinə
orqanizmin göstərdiyi cavab
reaksiyasının xarakterinə görə ekoloji amillər aşağıdakı qruplara
ayrılır:
-
Qıcıqlandırıcı-bu amillər fizioloji funksiyalarda və
biokimyəvi reaksiyalarda uyğunlaşma dəyişilikləri yaradır.
-
Modifikator amillər (şəkil dəyişdirmə)-canlılarda anatomik
və morfoloji dəyişiliklərin uyğunlaşmasına səbəb olur.
-
Məhdudlaşdırıcı
amillər-canlıların yayılma mühitini
məhdudlaşdırır.
-
Xəbərdaredici- başqa amillərdə baş verən dəyişiliklər
müşahidə olunur və xəbərdarlıq siqnalı verilir.
Canlı aləmə və bütvölükdə biosferə antropogen faktorların təsiri
sürətlə artmaqda davam edir və hazırkı şəraitdə çox vaxt
hakimlik edir. İndiki dövrdə Yerin canlı aləmi və orqanizmlərin
bütün növlərinin taleyi praktiki olaraq insan cəmiyyətinin əlində
olub antropogen amillərin təbiətə təsirindən asılıdır.
.
Dostları ilə paylaş: