Jestlər
Biz hamımız jestlərdən istifadə edirik və çox zaman
bunu mexaniki surətdə edirik. Adətən, belə hesab olunur ki, jestlər
əl və biləklərin hərəkətindən ibarətdir. Bunlar ən ifadəli və diqqəti
cəlb edən jestlərdir. Lakin tələffüz edilən sözlərin əhəmiyyətini
göstərmək məqsədi ilə edilən istənilən hərəkət jestdir. Başın, bo
yunun, çiyinlərin, bədənin və ayaqların hiss edilməyən hərəkətinin
mürəkkəb uzlaşması olmadan həvəslə, inamla danışmaq, demək olar
ki, mümkün deyil. Beləliklə, jestlərdən istifadədə yalnız peşəkarlara
xas olan, hamıya müyəssər olmayacaq, əlçatmaz heç bir şey yoxdur.
Lakin kütlə qarşısında çıxışlara yeni başlayan və əl jestlərinə
vərdiş etməmiş natiq üçün jestlərdən düzgün istifadə çətin məsələ
dir. O, əvvəlcə lazım olan duruşa və çıxış zamanı özünü idarə etmək
247
bacarığına yiyələnməli, sonra isə jestlər üzərində çalışmağa baş
lamalıdır.
Əgər natiqlik sənəti üzrə kurslardakı məşğələlər zamanı sizdə
güclü əllə jestlər etmək arzusu yaranırsa, onu boğmayın, yaranmış
tələbata uyğun olaraq jest hərəkəti edin.
Əgər çıxış zamanı belə tələbat yaranmırsa, iradi və mexaniki
jest hərəkətlərinə yol verməyin. Jest texnikası üzərində təcrübələri
hazırlıq zamanı, yaxud müəllim dərsdə xüsusi tapşırıqlar verərkən
yerinə yetirmək mümkündür. Kifayət qədər məşq etdikdən və
əzələlərin mütəhərrikliyinə nail olduqdan sonra müvafiq təbii
tələbat yarandıqda jestlər də meydana gələcək.
Əllərlə edilən jestlərə qarşı həssaslıq dinləyicinin şüurunda
dərin kök salmışdır. Sözlərlə birləşən jestlər də «danışır» və sözlərin
emosional səslənmə qüvvəsini artınr. Təsvir zamanı, yaxud təqlid
məqsədilə, yaxud hadisəni və onun yerini göstərmək məqsədilə
jestlərdən istifadə olunduqda, onlar şərhə lazımi aydınlıq gətirə bilir.
Jest mühüm əhəmiyyətə malikdir və natiqin yaradıcılıq səylərinin
fiziki ifadəsi kimi bizdə müəyyən məmnunluq hissi yaradır. Müəyyən
çərçivə daxilində natiqi iş prosesində müşahidə etmək hətta xoşumuza
gəlir. Fikirlərini çatdıran zaman nitqini müşayiət edən və çıxış yolu
axtaran hisslərinin fiziki ifadəsi onun özünə də rahatlıq gətirir.
Sözləri sanki heç bir qüvvə sərf etmədən söyləyən, ehtiyat
la, rəvan axınla danışan natiq bizdə xoşagəlməz bir hiss və sanki
əvvəlcədən yanlış fikir, inamsızlıq yaradır. Əl və biləklərin şüurlu və
ifadəli işi mərdlik təsiri yaradır və insanın hərəkətə olan və intellek
tual fəaliyyət zamanı təmin edilməyən təbii tələbatlanna cavab verir.
Bundan başqa, jestin daha bir müsbət xüsusiyyəti var: o, nati
qin duruşunda mütənasib ahəngdarlıq yaratmağa yardım edir və bu
ahəngdarlığı dinləyicilərə ötürə bilir. Biz yeriş zamanı əllərimizin kö
məyi ilə tarazlıq yaradırıq, əllər eyni rolu nitq prosesində də ifa edirlər.
Siz jestlərin müxtəlif növlərini tətbiq edə bilərsiniz: qəlbinizdəki
duyğuların hərəkətini ifadə etmək üçün, təsviri jestlər, işarəverici
jestlər, təqlidi jestlər.
İfadəedici jestlərdən
daha çox istifadə edilir.
Əllərin gərginliklə və uzun müddət qolaylanması ideyaların
emosional baxımdan dolğunluğunu göstərir. Bu jestlər, adətən, nit
248
qin qüvvətli, kulminasiya hisslərini müşayiət edir, lakin həm də ra
hatlıq, həvəsləndirmə, tərif, təsəlli və digər ideyaları ifadə edə bilər.
Əgər iki kitabın həcmi arasındakı böyük fərqi təsvir edərkən
siz əllərinizlə onların təxmini ölçülərini göstərməyə çalışırsınız
sa, bu zaman
təsviredici jestlərdən
istifadə etmiş olursunuz. Eyni
zamanda, onların köməyi ilə sürətli və yavaş, birbaşa və dairəvi
hərəkətləri də göstərmək mümkündür və hətta bu jestin köməyi ilə
məcazi mənada hərəkət, məsələn, inkişaf, yaxud tənəzzül haqqın
da da təsəvvür yaratmaq olar.
İşarəverici je stlər
bütün növlərdən ən sadələridir. Adətən, əl,
yaxud barmaq işarəsi ilə yerləşmə yerini, yaxud istiqaməti göstərən
işarələrdən ibarətdir. Aktyorluq qabiliyyətinə malik olan natiqlər
çox zaman böyük uğurla təqlidi jestlərdən istifadə edirlər. İstənilən
təsviri təqlidi üsulların köməyi ilə canlandırmağa çalışın və bu za
man jestl ərin yalnız əl hərəkətindən ibarət olmadığını unutmayın.
Jestlərdən istifadə edərkən aşağıdakı qaydalara əməl edin:
1. Jestlər qeyri-iradi, təbii olmalıdır.
Jestdən ona tələbat ya
randığını hiss etdikdə istifadə edin. Bu tələbat impulsunu yarım
çıq boğmayın. Əgər əllərinizi yuxan qaldırmağa başlamış, lakin
onların yuxanya sərbəst hərəkətinə mane olursunuzsa, bu zaman
toyuqlan qovmaq jestinə bənzəyən bir hərəkət alınır: kiş-kiş-kiş.
Belə jestlər yeni fəaliyyətə başlayanlar üçün olduqca adi haldır.
2. Ə l-qol hərəkətləri arasıkəsilm əz olm am alıdır.
Bütün nitq
boyu əl-qol atmayın. Bütün cümlələri jestlərlə müşayiət etməyə
ehtiyac yoxdur.
3. Jestlərinizi idarə edin.
Yel dəyirmanına bənzəməyə səy
göstərməyin, qüvvələrinizə qənaət edin; yadda saxlayın ki, əl-qol
hərəkətləri bütün duruşun ahəngdarlıq ünsürüdür. Jest heç vaxt
qüvvətləndirdiyi sözdən geri qalmamalıdır.
4. Jest hərəkətlərinizə m üxtəliflik gətirin.
Fikirlərinizi qüvvət
ləndirməyə ehtiyac yarandığı bütün hallarda, heç bir fərq qoyma
dan eyni jestdən istifadə etməyin.
5. Jestlər öz təyinatına m üvafiq olm alıdır.
Onların miqdarı,
intensivliyi nitqin və auditoriyanın xarakterinə uyğun olmalıdır.
Məsələn, uşaqların əksinə olaraq, böyüklər jestlərdən az istifadəyə
üstünlük verirlər.
249
Elə ki, jestlərdən istifadəni öyrəndiniz, vaxtınızın bir qismini
onun texniki tərəflərini mənimsəməyə ayırın.
Ümumiyyətlə, jestlərin sayının çox olduğunu hiss etdiyiniz və
onlan azaltmaq lazım gəldiyini düşündüyünüz hallar müstəsna ol
maqla, nitq prosesində əl-qol hərəkəti haqqında düşünmək lazım
deyil.
Auditoriya ilə ünsiyyət zamanı təkcə natiqin səsi yox, həm də
bütün xarici görkəmi əhəmiyyətlidir. Natiqin xarici görkəmi, onun
tərzi, duruşu və jestlərindən yaranan ümumi yaxşı təəssürat nitqin
uğurlu alınması üçün olduqca vacibdir.
Lakin burada da mənfi cəhətlər var. Natiqin xarici görkəminə
aid əlamətlər dinləyicinin diqqətini nitqin məzmunundan yayındıra
bilər. Əgər natiqin hərəkətləri və üsullan onun dinləyicilərə çatdırmaq
istədiyi ideyalanmn daha yaxşı ifadəsinə kömək etmirsə, yəni özlərinin
birbaşa vəzifəsini yerinə yetirmirsə, bu zaman məhz belə olur.
Natiqin xarici görkəmindəki ən yaxşı xüsusiyyət -
dürüst
lükdür.
Yaxşı natiqlik davranışlarının ayrılmaz hissəsi sərbəstlik,
canlılıq, inamlılıq və dostyana intonasiyadır. Düzgün duruş özün
də qamətin sərbəstliyni və hərəkətlərin yüngüllüyünü, zərifliyini
birləşdirir. Jestlər söylənilən ideyalann yaratdığı təsiri qüvvətlən
dirən istənilən hərəkətlərdir.
Təyinatına görə də təsnif etmək mümkün olan əl-qol hərəkətləri
(ifadəli, təsviri, işarəedici, təqlidi), əslində, sonsuz sayda müxtəlif
ola bilər. Həmişə qeyri-iradi şəkildə meydana çıxan, lakin nəzarət
etmək mümkün olan jestlər lazımi şəkildə tətbiq edildikdə, natiqin
əhval-ruhiyyəsini və fikirlərini əks etdirir.
Beləliklə, həmsöhbətinə yaxud auditoriyaya arzu olunan təsiri
göstərmək, yaxud onu inandırmaq lazım gəldikdə bunu yalnız
arzu etmək və mövzunu yaxşı bilmək kifayət deyil. Bunun üçün
dinləyiciləri mümkün qədər dərindən və ətraflı tanımaq, inandı
rıcı təsirin yuxanda haqqında danışılan bütün imkanlanm ətraflı
müəyyənləşdirmək, söhbəti əlverişli şəraitdə aparmaq, uğursuzlu
ğa düçar olarkən ruhdan düşməmək, səhvlərdən nəticə çıxarmaq
lazımdır. O zaman sərbəst, gözəl və inandıncı danışmaq bacanğı
və onun ardınca da ustalıq özü sizi tapacaq.
250
|