Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım
Yüklə 9,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
U ğursuzluq haqqında xatirələr
Belə bir fikirlə banşm aq la zımdır ki, çıxışlarınızdan biri həqiqətən də uğursuz alına bilər (yeri gəlmişkən, hətta təcrübəli natiq də uğursuzluqla rastlaşa bilər, heç də bütün çıxışların tam bir razılıq hissi doğurmadığını isə ümumiyyətlə söyləmirik). Uğursuzluğun nəticələrinin aradan qaldırılması natiqin fo r m alaşm ası prosesinin tərkib hissəsidir, özü də uğursuz çıxışın, 233 məlumatın şərhi üsullarının, əsas müddəaların dəlillərlə möhkəm ləndirilməsi, şərhin tərzinin və çıxış zamanı qeyri-verbal davra nışın (mimika, jestlər, duruş və s.) incəliklərinə qədər təhlili yolu ilə həyata keçirilir. Bu zaman cavan natiq söz birləşməsi natiqin yaşını yox, təcrübəsini nəzərdə tutur. Heç bir natiq, çıxışa nə qədər diqqətlə hazırlaşsa belə, uğur suzluqdan tamamilə sığortalanmır. Lakin təcrübəli natiq nitq prosesində baş verən m üxtəlif qüsurlara sürətlə və dəqiq münasibət göstərməsi ilə digərlərindən fərqlənir. Məsələn, çıxış edən birdən məzmunun «ip ucunu itirir», sö zünü yarımçıq kəsir və daha nə deyəcəyini bilmir. Onun yerində başqası, sadəcə, nitqi bitirər, yaxşı halda, yeni mövzuya keçər. Bəs peşəkar natiq nə edər? H ər şeydən əvvəl o, sakitliyini mühafizə edər: qorxulu heç nə olmayıb, hamının başına gələ bilər, mövzunun davamı üçün nəqlin «ip ucunu tapmalıyam!» fikrini cəmləyib, nitqinin sonun cu cümləsini bir daha təkrar etdikdən sonra başqa sözlərlə, «Mən bir daha qeyd etmək istəyirəm ki...» dil modelindən istifadə edir. Əgər bu kömək etməsə, vaxtı uzatmaq lazımdır. Məsələn, sonuncu cümlədəki fikri yeni cümlənin başlanğıcı etmək, yaxud sanki so nuncu cümlə ilə əlaqədar olan maraqlı bir hadisəni danışmaq olar- bu həm çıxışı gözəlləşdirər, həm də bəlkə onun ardım xatırlamağa kömək edər. Əgər bu da bir nəticə verməsə, təəssüf ki, çıxışı bitirmək la zımdır (təxminən aşağıdakı sözlərlə); «Məsələ ilə bağlı demək istədiklərim, əsasən bu qədərdir. Əgər müzakirələrin gedişində daha bir imkan yaranarsa, mən öz çıxışıma əlavələr etməyə hazıram». Daha bir nümunə - natiq yanılıb, düzgün olmayan ifadədən istifadə edib. Bu zaman necə hərəkət etməli? Auditoriyadan üzr istəməli («Xahiş edirəm, üzürlü sayasınız, mən səhv etdim. Hər kəsin başına gələ bilər. Mən, əlbəttə, aşağıdakı məsələni nəzərdə tuturdum...»), yaxud heç bir şey olmamış kimi davranmalı? Hər şey səhvin mahiyyətindən asılıdır. Bu səhv nəticəsində mülahizənin mənasının dəyişib - dəyiş mədiyini tez müəyyənləşdirmək lazımdır. Dinləyicilər əvvəldə 234 danışdıqlanmzdan əslində nə deməli olduğunuzu aydınlaşdıra bilərmi? Buna uyğun olaraq sonrakı nitq davranışı variantını seç mək mümkündür. Az əhəmiyyətə malik olan (əhəmiyyətsiz) səhvləri düzəltməyə dəyməz - sadəcə, çıxışı davam etdirmək lazımdır. Bəzi dinləyicilər bu səhvi, ümumiyyətlə hiss etməyəcək, hi ss edənlərin çoxu da natiqə güzəştə gedəcəklər. Əgər bu səhvə görə, hər halda mülahizənin mənası pozulursa, həmin anda səhvinizi düzəltməlisiniz. Belə də olur: dinləyicilər əsnəyir, bir-biri ilə söhbət edir, ki nayə ilə ağızlarını əyir, yerdən nə isə qışqırır, bəziləri isə çıxışın ortasında zalı tərk edirlər. Burada yadda saxlamaq lazımdır ki, dinləyicilərin hər bir mənfi (yaxud mənfi kimi qəbul etdiyimiz) reaksiyasının səbəbi na tiq deyil, yaxud məhz ona aid deyil. Bu münasibəti şəxsiyyətiniz üçün təhqir, yaxud çıxışın məzmununa hörmətsizlik kimi qiymət ləndirmək lazım deyildir. Ayn-ayn dinləyiciləri zalı vaxtından əvvəl tərk etməyə başqa sə bəblər məcbur edə bilər: həkimin qəbuluna getməli olmaları, yaxud mənzil istismarı idarəsinin rəisinin yanına düşmək üçün vaxtın çat ması, evə təmir ustalarının çağırılması, yaxın adamının xəstəliyi və s. Onların bu işləri görmək üçün əvvəlcədən vaxt müəyyənləş- dirmələri, lakin bunu natiqə xəbər verməmələri mümkün ola bilər (bu faktı da mühazirədən sonra dəqiqləşdirmək arzuolunandır). Əgər dinləyicilərdən bəzilərinin gözləri yumulursa, tələsmək, həyəcanlanmaq lazım deyil. Bəlkə onlar qarşıdakı imtahana hazır laşaraq, xəstə uşağa qulluq edərək, gecə yarıyadək oturmuş qonaq larla söhbət edərək və s. yuxusuz bir gecə keçiriblər? Bu səbəbdən onların ünvanına sərt atmacalar atmaq lazım deyil, bu, qalan dinlə yicilərə də mənfi təsir göstərə bilər. Əksinə, dinləyicilərin diqqətini bir şəkildə cəlb etmək üçün, konkret nitq vəziyyəti nəzərə alınaraq, nitqinizi nitq taktikaları ilə (həyatdan nümunələr, maraqlı məlumat, yüngül yumor və s.) can landırmağa çalışmalısınız. Auditoriyadakı söhbətlər onunla da bağlı ola bilər ki, sizdən əvvəlki natiq eynilə sizin dediklərinizi, yaxud tamamilə zidd olan 235 fikirlər söyləmişdir və dinləyicilər təəssüratlarını bölüşür, bəlkə də uğurlu verilmiş məlumatı müzakirə edirlər. Əgər dinləyicilər şü urlu surətdə çıxışa mane olurlarsa, onlara çıxışın mövzusunun və sonrakı şərhinin zalda əyləşənlər üçün əhəmiyyətini bir daha xa tırlatmaq və bütünlükdə dinləyicilərin nüfuzuna əsaslanmaq olar. Zaldan atmacalar eşidilir - təcrübəli natiq bununla əlaqədar nitq vəziyyətinin dəyişilməsini o an qiymətləndirir: bu atmaca nitqin məqsədinə nə dərəcədə mane olacaq ( heç bir halda, əhəmiyyətsiz dərəcədə, əhəmiyyətli şəkildə?) Bu dəyərləndirməyə müvafiq ola raq, natiq ya sadəcə, həmin atmacaya əhəmiyyət verməmək, ya onu qeyd etmək, ya da onlara həmin anda, bəzən isə çıxışın müva fiq hissəsində dəlillərlə cavab vermək qərarına gələ bilər. Mənasız, ya da adi atmacaya əhəmiyyət verməmək də olar. Əgər dinləyici həmin atmacanı təkrar edirsə, ona öz fikrini çı xış etməklə bildirmək təklif oluna bilər. Əgər atmaca, natiqin fikrincə, müzakirə edilən problemlə bağ lı müəyyən bir əhəmiyyətə malikdirsə, onda bu fikrə həmin anda münasibət bildirmək və çıxışın müvafiq hissəsində onu bir daha nəzərdən keçirməyə söz vermək lazımdır. Lakin bu «sonradan nəzərdən keçirməyi» qətiyyən unutmaq olmaz. Əgər dinləyicinin kobud atmaca ilə natiqi özündən çıxarmaq və bu zaman nitqin məqsədini şübhə altına almaq istəyi aydın olur sa, bu halda o saat hücuma keçmək, ağıllı və gözlənilməz ifadə ilə, lakin əlbəttə, təhqirə yol vermədən, yerdən gələn atmacalara cavab vermək lazımdır. Sosial iş üzrə mütəxəssislər, sosial menecerlər, xidmət sahə sində müxtəlif səviyyəli rəhbər vəzifə tutanlar üçün mürəkkəb şi fahi nitq ünsiyyəti sistemində daha çətin olan şifahi monoloji nit qin əsaslarına yiyələnmək çox mühümdür. M əlumdur ki, idarəetmə sahəsində və işgüzar aləmdə daha bö yük uğurlar çox zaman öz peşə bilikləri ilə yanaşı həm də yaxşı da nışmaq, insanları inandırmaq, öz tərəfinə çəkmək, özünü və ideya larını reklam etmək bacarığına malik olan şəxslərin payına düşür. Sonda Bebel və X.Şvalbenin «Şəxsiyyət, karyera, uğur» kita bında gətirilmiş məsləhətlərdən bir neçəsini nümunə kimi veririk. 236 1. Auditoriyaya köklənin. 2. Əvvəlcə sizin nitqinizin məzmununun auditoriyanın ma raqlarına uyğun olub-olmadığım aydınlaşdırın. Əgər sizin maraq larınız onların maraqlarından fərqlənirsə, qarşılıqlı anlaşma körpü sü yaratmağa səy göstərin. 3. Çıxış zamanı inamlı olun və öz sözlərinizə qəti inam nüma yiş etdirin. 4. Baxışlarınız auditoriyaya, dinləyicilərə yönəlməlidir. Heç bir halda sizə yönəlmiş baxışlardan qaçmayın. Bir nöqtəyə baxmayın. Çı xışa başlamazdan əvvəl auditoriyam nəzərdən keçirin, sanki onlann sizin sözlərinizi qəbul etməyə hazır olub-olmadığım yoxlayırsınız. 5. Yalnız sakitlik yarandıqdan sonra damşmağa başlayın. 6. Nitqinizi auditoriyaya qısa xitabla başlayın, bunun ardınca ani (ehtiyac yaranarsa daha uzun) pauza verilməlidir. 7. İlk sözünüzdən başlayaraq, auditoriyanın reaksiyasım diq qətlə müşahidə edin. 8. Nitqin aydın olmasım nəzarətdə saxlayın, çox sürətlə və heç bir halda yeknəsəq danışmayın. 9. Əgər auditoriyanın bir qismi sizi az diqqətlə dinləyirsə, san ki məhz onlara müraciət edirmiş kimi, baxışlarınızı onlara tərəf yönəldin. 10. Əgər auditoriyanın yorulduğunu hiss edirsinizsə, yavaş da nışmağa başlayın, sonra birdən səsinizi ucaldın (lakin o qədər yox ki, auditoriya sizin onları canlandırmaq üçün bunu qəsdən etdiyi nizi başa düşsün). 11. Əgər indicə dediyiniz sözlərin auditoriya tərəfindən müdafiə edildiyini hiss edirsinizsə, toxunduğunuz məsələni ləngimədən in kişaf etdirməyə səy göstərin. 12. Auditoriya tərəfindən müsbət reaksiyaya nail olduğunuz anda çıxışın əsas hissəsinə keçin. Dinləyicilərdə yaratdığınız müsbət emosiyalar sizə sözlərinizi onlara bəyəndirmək imkanı verər. 13. Auditoriyanın fikirlərinizi bəyənməsindən doğan mənəvi coşqunluq anında da özünənəzarəti itirməyin. 14. Ən təhrikedici atmacalar da sizi müvazinətdən çıxarmama lıdır. 237 15. Çıxış zamanı hətta yerdən təhrikedici səslər eşidilsə belə, diskussiyaya girməyin. Söyləyin ki, çıxış bitdikdən sonra böyük həvəslə istənilən suallara cavab verməyə hazırsınız. Bununla dis kussiyaya köklənmək üçün vaxt qazanmış olarsınız. Bundan başqa, çıxışınızın sonrakı gedişində diskussiya suallarının hamısı, yaxud böyük bir qismi öz aktuallığını itirə bilər və deməli, diskussiyaya da ehtiyac öz-özünə aradan qalxar. 16. Çıxışın böhranlı anlarında inamla, hər sözü vurğu ilə deyərək danışmaq lazımdır. 17. Çıxışınızın auditoriya üçün xoşagəlməz ola biləcək hissələ rini aydın görünən nümunələrlə əsaslandırmağa səy göstərin. Qeyd edin ki, yalnız zərurət sizi bu cür mövzuya toxunmağa məcbur edir, sonra isə bu sərt fikirlərinizi bir neçə xoş sözlə yumşaltmağa çalışın. 18. Hətta əgər auditoriyanın sizdən məhz bunu gözlədiyini düşünrüsünüzsə belə, səmərəlilik baxımından mühüm olmayan ümumiləşdirici nəticələr çıxarmayın. 19. Heç bir vəchlə nitqi çətinliklə söylədiyinizi, yorulduğunu zu, yaxud bəzi anlarda özünüzü inamsız hiss etdiyinizi büruzə ver məyin. 20. Nitqi başa çatdırdıqdan sonra iştirakçılara diqqətlərinə görə təşəkkür etməyi unutmayın. Heç bir zaman, hətta bu, çox cəlbedici olsa da, çıxışdan sonra sizə hər hansı formada təzim etməyə və yaxud susmayan alqışlarla yola salmağa yol verməyin. 238 |