m ü xtəlif intonasiyalar
vasitəsilə əks olunur. Bəzən deyilənin
həqiqi mahiyyəti məhz intonasiyada əks olunur.
241
Psixoloqlar m üxtəlif hissləri ifadə edən 20-dən çox intonasiya
müəyyən ediblər: sevinc, təəccüb, qorxu, şübhə, narazılıq, heyran
lıq, qəzəb və s. Natiq öz intonasiyası ilə nitqinin məzmununa uy
ğun olan hisləri ifadə etməyə çalışmalıdır. Təbii ki, kədərli hadisə
haqqında qəmgin, şad xəbər haqqında şən səslə danışmaq lazımdır.
Natiqin əhval-ruhiyyəsi heç də həmişə nitqin məzmununa uy
ğun olmur. Bu, təbii ki, onun səsində də əks olunur. Eksperimentlər
vasitəsilə sübut edilmişdir ki, danışanın intonasiyası nitqin
məzmununa uyğun gəlmirsə, dinləyicilər onları maraqlandıran
məlumatın 30 %-ə qədərini mənimsəyə bilmirlər.
Deməli, çıxış edən özünü tox tutmağı öyrənməli, duyğularına
hakim olmalı, çıxış zamanı başqa məsələlər haqqında yox, yalnız
öz nitqi və dinləyiciləri haqqında düşünməlidir. Əgər natiq bütün
varlığı ilə nitqin məzmununa daxil olaraq danışdığından başqa hər
şeyi unudursa, onun səsi yaxşı və düzgün səslənərək dinləyicilərə
ötürmək istədiyi hissləri əks etdirəcəkdir.
Nitq texnikasında
diksiya
üzərində iş də çox əhəmiyyətlidir. Bir
çox natiqlər səliqəsiz, anlaşıqsız, dişlərini aralamadan, səsləri düz
gün artikulyasiya etmədən danışır və nəticədə auditoriya çıxışa olan
marağını itirir, çıxış edənin anlaşılmaz donqultusundan baş çıxarmaq
iqtidarında olmur. Adi danışıqda bəlkə də belə tələffüz yolveriləndir,
çünki bu zaman nitqin mənası vəziyyətlə, söhbətin ümumi mövzusu
ilə müəyyən edilir, belə ki, həmsöhbətlər bir-birini ağzım açan kimi
başa düşürlər. Əgər hətta söhbət edənlərdən biri o birinin sözünü
başa düşməyibsə, o saat ondan nə dediyini soruşar. Böyük audito
riya qarşısında isə çıxış edərkən ağzını açan kimi başa düşülmək
mümkün deyil. Sözlər aydın və düzgün tələffüz edilməlidir, çünki
tələffüz normalarının və vurğunun yerinin istənilən şəkildə pozul
ması auditoriyanın diqqətini nitqin mahiyyətindən onun formasına
keçirərək, deyilənin mənasının başa düşülməsindən yayındırar.
İşgüzar adamlar arasında ən geniş yayılmış nitq qüsuru
tələf
fü zd ə və vurğunun
işlədilməsində olan səhvlərdir ki, onlar söhbətin
digər iştirakçılarım deyilənin mahiyyətindən yayındırır və mənfi
psixoloji fon yaradır. Belə qüsura yol verməmək üçün daim
düzgün
tələffüz və vurğunun
olmasına diqqət yetirmək lazımdır.
242
Nümunə kimi işgüzar söhbət prosesində daha çox vurğusu
düzgün vurulmayaraq, səhv tələffüz edilən sözləri qeyd edək: ka
fedra (kafedra), İngiltərə (İngiltərə), imperator(imperator), sanki
(sanki), sapsan (sapsarı).
Əgər hər hansı sözü düzgün tələffüz etməyinizlə bağlı şübhə
ləriniz mövcuddursa, orfoepik, izahlı, yaxud orfoqrafik lüğətlərə
müraciət edin.
Tələffüzün aydınlığı çox zaman natiqin çıxış etdiyi yerdən də
asılıdır. Sahə nə qədər böyükdürsə, nitq o qədər aram olmalıdır ki,
hər şeyi eşitmək mümkün olsun. Səs işıq qədər sürətlə yayılmır.
Səs dalğalannm qanşaraq bir-birini eşidilməz etməməsi naminə
onlann yayılması üçün vaxt vermək lazımdır. Lakin dəqiq və aydın
tələffüzə malik olan şəxs öz səsinin ucalığına az diqqət ayıra bilər.
Yaxşı diksiyaya malik olan natiqin nitqi, hətta o yavaş danışanda
da istənilən yerdə yaxşı eşidilir.
Yaxşı diksiya
«fasilə saxlam aq
» bacarığının mövcudluğunu
tələb edir. Fasilə tənəffüsü yüngülləşdirir, sonra hansı fikrə keçmək
lazım gəldiyini düşünməyə imkan verir. O, mühüm fikirlərin dinlə
yicinin şüuruna daha dərindən işləməsinə imkan verir.
Nitqin kulminasiya anından əvvəl və sonra verilən qısa fasilə
onu daha qabarıq göstərməyin üsullarından biridir. Fasilə fikrin ay-
n-ay n anlan arasında (cümlələr, budaq cümlələr, bitmiş hökmlər
və s.) tətbiq olunur. O, həm də daha mühüm sözləri nəzərə çarp-
dınr.
Fasilənin başlıca vəzifəsi psixoloji səciyyəlidir. O, auditoriya
nın diqqətini cəlb etmək və ona danışanı nəzərdən keçirmək, bu
nunla da onun nitqini qavramağa hazırlamaq üçün lazımdır. Natiqə
isə fasilə sakitləşmək, artıq həyəcandan azad olmaq üçün faydalı
dır. Fasilə ilə dinləyiciləri maraqlandırmaq, onun yoxluğu, nitqin
gözlənilmədən başlanması ilə isə heyrətləndirmək mümkündür.
Hər iki halda bu, psixoloji üsul olub, məqsədi diqqəti cəlb etmək
və maraq oyatmaqdır.
Alimlər tərəfindən eksperimental surətdə sübut olunmuşdur
ki, intonasiya və fasilələr informasiyanın 10-15 faiz artırılmasına
yardım edərək, dinləyicilərdə assosiasiya və təkliflər əmələ gətirir.
243
Lakin danışanın nitqindəki fasilələr heç də həmişə məna
yükünə malik olmur. Belə fasilələr çox zaman fikri daha yaxşı
ifadə etmək üçün lazım olan sözü tapa bilmədikdə yaranır. Onlar
şifahi nitqin fasiləliyinin göstəricisi olaraq, nitqə tamamilə təbii
xassə verir.
Əgər nitqdə fasiləlilik halları çox deyilsə və bu hallar fikrin
zəruri ifadə vasitəsinin axtan şlannı əks etdirirsə, onlann mövcud
luğu nəinki auditoriyaya mane olmur, əksinə, bəzən onu fəallaşdınr.
Lakin nitqin fasiləliliyi çoxursa, bu ya natiqin nitqin predmetinə
bələd olmadığını, yaxud çox həyəcanlandığını, ya da natiqliyə pis
yiyələnməsini göstərir.
7.2. N atiqin xarici görünüşü
Natiq haqqında fikir çıxış zamanı
onun xarici görkəm inə
əsasən
formalaşır.
Hər halda, hər hansı nitqin ən azı dörddə biri görmə yolu ilə
qəbul edilir. Dinləyicilər natiqə baxırlar: o necə dayanıb, üzünün
ifadəsi, yerişi necədir, jestlərdən necə istifadə edir.
Dinləyicilər bilmək istəyirlər ki, natiq öz-özlüyündə necə insan
dır. Marağın hərəkətə gətirdiyi dinləyicilər natiq haqqında ilk an
dan - müsbət və ya mənfi - müəyyən bir fikrə gəlmək, özləri belə
dərk etmədən natiqi xoşlayıb- xoşlamayacaqlannı, onun dediklərini
qəbul edib-etməyəcəklərini müəyyənləşdirmək istəyirlər.
Kütlə qarşısında çıxış etmək - dinləyiciyə sizinlə tanış olmaq
imkanı deməkdir. Əgər xarici görkəminiz xeyrinizə yox, zərərinizə
məlumat verirsə, deməli, siz hələ camaat qarşısında çıxış üçün
zəruri olan bütün tələblərə yiyələnməmisiniz.
Bu bölmədə nitq fəaliyyətinin aşağıdakı
ünsürləri
nəzərdən
keçirilir: xarici görkəm, davranış tərzi, duruş, jestlər. Lakin hər
şeydən əvvəl, əsas prinsipi təsdiq etmək lazımdır: natiqin xarici
görkəmin göstəricilərinin və üsullarının həqiqi hərəkətverici və
istiqamətverici qüvvəsi onun auditoriya ilə qarşılıqlı ünsiyyəti və
bunu dərindən duymasıdır.
244
Dinləyicilər qarşısındakı borcunu yerinə yetirməyə olan həqiqi
daxili tələbat düzgün xarici davranış üçün süni texniki üsullardan
daha səmərəlidir. Duruşunda, tərzində, jestlərindəki istənilən fənd
auditoriya ilə yüksək ideyalarını bölüşmək istəyən natiqin ilhamlı
və həqiqi xarici görkəmini heç bir zaman əvəz edə bilməz.
Dostları ilə paylaş: |