Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

7-
§. 
TIL - BELGILAR TIZIMI. LINGVISTIK BELGI 
TUZILISHI 
Reja: 
1.
Til sathlarining tizim sifatidagi mohiyati. 
2.
Tilning belgilar tizimi. Tilning semiotik tabiati. 
3.
Tilning fonetik-fonologik, grammatik sathlari. Tilning lug‘at sathi. 
Asosiy tushunchalar: til tizimi, ramz, fonologiya, fonema, kvaziomonimlar, 
etimologiya, leksikografiya, semasiologiya, morfema, so‘z birikmasi, gap, 
murakkab sintaktik (birlik) butunlik, abzas va matn, lison, nutq. 
Har qanday til fonetik tuzilish, grammatik qurilish va lug‘at tarkibidan 
tashkil topadi. Tilning ushbu tarkibiy qismlari muayyan qonuniyatlar asosida
o‘zaro bog‘lanib, butun bir tilni hosil qiladi, til mazkur birikmalar negizida
uzviy bog‘langan tizimni tashkil etadi. Tilning rivojlanishi, ichki qurilishi, 
tilning murakkab tizim ekanligi I . A . Boduen de Kurtene , H . B .
Krushevskiy, F . F . Fortunatov, V. A. Bogoroditskiy , A .A . Potebnya , 
A.A. Shaxmatov , S .P. Obnorskiy , V .V . Vinogradov ,A . M . Peshkovskiy , L. 
V. Sherba kabi tilshunoslarning asarlarida yoritilgan . Ichki qurilishi jihatidan
til ma`lum miqdordagi o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lgan til birliklarining
yig‘indisi va ana shu birliklardan foydalanish qoidalaridan tashkil topgan
murakkab tizimdir.
Til inson hayotida muhim rol o‘ynaydigan hodisadir. Kishining butun hayoti 
til bilan bog‘langan bo‘lib, til yordamida kishilar o‘zaro fikr almashish 
imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Shu bilan birga, inson tili nihoyat darajada murakkab, 
bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan sifatlarni o‘zida mujassamlashtirgan hodisadir. 
Til kishilik jamiyatida eng muhim aloqa quroli bo‘lib, insoniyatning uzoq davom 
etgan tarixiy taraqqiyoti jarayonida yaratilgan barcha madaniy va ilmiy boyliklarni 
saqlaydigan va avloddan avlodga yetkazib beradigan asosiy vosita bo‘lib xizmat 
qiladi. Tilning tabiati, mohiyati, kishilik jamiyatida bajaradigan vazifasi kabi 
muhim masalalar ilmiy o‘rganishni talab qiladi. 

---

86 
Tilshunoslik fanining tarixida tilning tabiati, ijtimoiy mohiyati kabi eng 
muhim masalalarni o‘rganishda turli nazariyalar va oqimlar mavjud bo‘lgan. 
A.Shleyxer tilning tabiati, tilning biologik tabiati to‘g‘risida, G.Paul til faqat 
individga xos hodisa ekanligi haqida, Vundt xalq psixologiyasi bilan til o‘rtasidagi 
munosat to‘g‘risida ilmiy ishlar olib borishgan va bir qancha asarlar yozishgan. 
Tilning belgilari uni aloqaning boshqa vositalaridan farqlash, tilni ijtimoiy 
hodisa sifatida xarakterlash imkonini beradi. Umuman, til kishilik aloqa-
munosabatining eng muhim vositasi sifatida jamiyat bilan uning madaniyati, 
turmush va mehnat faoliyatida tildan keng va har tomonlama foydalanib 
kelayotgan barcha a`zolari bilan uzviy aloqada bo‘lib kelmoqda. Tilning 
jamiyatdagi bu vazifasini uning jamiyat, kishi ongi va fikrlash qobiliyati bilan 
aloqasini aniqlamay turib, til sistemasi, uning birliklari va kategoriyalarini chuqur 
anglab bo‘lmaydi. Kishilar o‘zaro aloqada o‘z fikrlarini, istaklarini, sezgi va ruhiy 
kechinmalarini ifoda qilib, bir-birlariga ta`sir qiladilar, bir-birlarini tushunadilar. 
Tilning jamiyatda aloqa quroli vazifasini bajarishi uning kommunikativ 
funksiyasidir. Bundan tashqari til ekspressiv va akkumulyativ funksiya bajaradi. 
Til boshqa kishilar bilan muomala qilish ehtiyoji tufayli paydo bo‘lgan. Bu 
ehtiyojning kishilar jamiyat sohalari va inson faoliyatida yuz beradigan 
o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lishi tilda, birinchi navbatda, tilning lug‘at qismida 
o‘z aksini topadi. Demak, til tabiiy va biologik hodisa emas, tilning paydo bo‘lishi 
va rivojlanishi tabiat qonunlariga bo‘ysunmaydi. 
Tilning ijtimoiy tabiati uning ayrim shaxsda emas, balki jamiyatda 
mavjudligini taqozo etadi. Til jamiyat tomonidan yaratilgan bo‘lib, uning taqdiri 
ham jamiyat taqdiri bilan chambarchas bog‘liq. 
Til ijimoiy hodisadir. Ijtimoiy hodisa sifatida tabiiy hodisalardan ajralib 
turadi. Masalan, kishilarning tabiiy-biologik va fiziologik xususiyatlari(ovqat 
yeyishi, nafas olishi, rivojlanisi va hokazo) tabiat qonunlariga muvofiq, jamiyatga 
bog‘liq bo‘lmagan holda rivojlanib boradi. Ammo tilda so‘zlashish va fikrlashish 
uchun kishilik jamiyati bo‘lishi shart. Shuning uchun ham til tabiiy hodisalardan 
farqli o‘laroq, kishilik jamiyati tomonidan yaratilgan va unga xizmat qiladigan 
ijtimoiy hodisadir. 
Ko‘rinadiki, til o‘z tabiatiga ko‘ra ijtimoiy hodisadir. 
Tilshunoslik fanining asosiy muammolaridan biri tilning ichki qurilishini 
o‘rganishdir. Har qanday til fonetik tuzilishi, grammatik qurilish va lug‘at 
tarkibidan tashkil topadi. Tilning ushbu tarkibiy qismlari muayyan qonuniyatlar 
asosida o‘zaro bog‘lanib, butun tilni hosil qiladi, til mazkur birikmalar negizida 
uzviy bog‘langan tizimni tashkil etadi. Ichki qurilishi jihatidan til ma`lum 
miqdordagi o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lgan til birliklarining yig‘indisi va ana 
shu birliklardan foydalanish qoidalaridan tashkil topgan murakkab tizimdir. Til 
tizimini tashkil etuvchi birliklarning o‘zaro munosabati va bog‘lanish qonuniyatlari 
murakkab hamda ko‘p qirralidir. Garchi til yaxlit tizim bo‘lsa-da, bu tizim o‘ziga 
xos jihatlarga ega bo‘lgan, til tizimining tarkibiy qismlari hisoblangan sathlar 
birligan iborat. Har bir sathning o‘z birliklari va tushunchalari bo‘lib, ular bir-
biridan farqlanib turadi. Masalan, fonetik-fonologik sath lug‘at sathidan, lug‘at 

---

87 
sathi grammatik sathdan farqlanadi. Ammo, ushbu sathlar o‘zaro bog‘liq ravishda 
butun til tizimini tashkil etadi. Til tizimini tashkil etgan asosiy sathlar quyidagilar: 
1.
Fonetik-fonologik sath. 
2.
Lug‘at sathi. 
3.
Grammatik sath.