ŞÜKÜr mustafa, İLTİfat ləTİfov ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

Sabun və digər yuyucu vasitələr 
• Ali karbon turşularının natrium və kalium duzları sabun adlanır.  Natrium duz-
ları bərk sabun, kalium duzları isə maye sabun əmələ gətirir.  
Əvvəllər sabun hidrogenləşdirilmiş bitki yağlarının və heyvan mənşəli piylərin 
qələvi və ya sodanın iştirakı ilə hidrolizindən alınırdı. Ona görə də yağların qələvi 
iştirakında hidrolizi sabunlaşma adlanır. 
 
 
Sirkə turşusunun izoamil  efiri – 
armud  
(
a
),  butan turşusunun 
metil efiri – 
alma 
(
b
), etil efiri (
c
) isə 
ananas
 
iyi
  verir:  
 
                                                 
             
 O                         CH
3
 CH
3
–C–O–CH
2
–CH
2
–CH
 
                                         CH
3
 
             
  
  
O
 
 C
3
H
7
–C–O–C
2
H
5
 
           
   
   
O
 C
3
H
7
–C–O–CH
3
 
(d) 
(a)
(b)
(c) 
Bu maraqlıdır 

 
 
 
3 
181 
 
•   IX  fəsil  •  
Karbohidrogenlərin oksigenli və azotlu törəmələri  
•
Hazırda sabun istehsalında lazım olan karbon turşularını neft parafinlərini oksid-
ləşdirməklə alırlar: 
2CH
3 
–(CH
2
)
16
–CH
2
–CH
2
–(CH
2
)
16
–CH
3
+ 5O
2



kat.
 
t,
4CH
3 
–(CH
2
)
16 
–COOH + 2H
2
O 
                                                                                                                  stearin turşusu 
 
                       C
17
H
35
COOH  +  KOH 
 C
17
H
35
COOK   +  H
2
O 
                             stearin turşusu                              maye sabun 
 
2C
17
H
35
COOH  +  Na
2
CO
3
 
 2C
17
H
35
COONa  + H
2
O + CO
2
 
                       stearin turşusu                                          bərk sabun 
Məişətdə və istehsalatda sabun əvəzinə sintetik yuyucu vasitələrdən də, məsələn, 
yuyucu tozlardan istifadə olunur. Sintetik yuyucu vasitələrin üstünlüyü ondan iba-
rətdir ki, onlar cod suda yuyucu təsirini itirmir. Ümumi halda sabunun və sintetik 
yuyucu maddələrin formullarını belə göstərmək olar:  
                         
 
 
 
 
 
1. Mürəkkəb efirin alınması reaksiyasına aid olmayan ifadəni göstərin.                   
A) efirləşmə reaksiyası adlanır                          
B) adətən, katalizator iştirakında aparılır 
C) dönər prosesdir         
D) zəif elektrolitin əmələ gəlməsi ilə nəticələnir 
E) qüvvətli elektrolitin əmələ gəlməsi ilə nəticələnir 
 
2. Doğru ifadələri müəyyən edin. Yağlar ...            
1. mürəkkəb efirlərə aiddir               
 
 
2. qliserinlə ali karbon turşularından əmələ gəlir 
3. orqanizmdə oksidləşərkən enerji ayrılır    
4. bərk və maye aqreqat halında olur 
 
3. Doğru ifadələri müəyyən edin. Maye yağlar ... 
1. adətən, tərkibində doymamış karbon turşularının qalıqlarını saxlayır 
2. adətən, tərkibində doymuş karbon turşularının qalıqlarını saxlayır 
3. əsasən, bitki mənşəli yağlardır 
4. hidrogenləşdirildikdə marqarinə çevrilir     
 
4. Doğru ifadələri göstərin. Sabunlar ... 
1. əsasən, palmitin və stearin turşularının natrium və kalium duzlarıdır 
2. C
17
H
35
COOH + NaOH 
 sxemi üzrə alınır 
3. C
15
H
31
COOH + K
2
CO
3
 
 sxemi üzrə alınır 
4. sintetik yuyucu vasitələr kimi cod suda yuyuculuq qabiliyyətini itirmir 
 
5. Olein turşusu ilə qliserin arasında baş verən efirləşmə reaksiyasının tənliyini tərtib edin.
 
           O 
R – C – ONa
 
sabun
                        O 
R – CH
2
 – O – S – ONa
  
         O
 
sintetik yuyucu vasitə
 
• efirləşmə reaksiyaları • sabunlaşma • mürəkkəb efirlər • triqliserid-
lər • sabun • sintetik yuyucu vasitələr •
 
Açar sözlər
 
 
 
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın 

 
 
 
182 
 
 K
ARBOHİDRATLAR                 
 
 
 
 
 
•  Karbohidratlar – tərkibi C
n
(H
2
O)
m
 ümumi formulu ilə ifadə olunan üzvi 
maddələrdir (n və m 

 4). 
 
Karbohidratlar monosaxaridlərə, disaxaridlərə və polisaxaridlərə bölünür. Mono-
saxaridlər – hidrolizə uğramayan karbohidratlardır. Bunlara qlükoza, fruktoza və s. 
aiddir. Disaxaridlər – hidroliz nəticəsində bir molekuldan iki monosaxarid molekulu 
əmələ gətirən karbohidratlardır. Disaxaridlərə saxaroza, maltoza  və s. aiddir. Polisa-
xaridlər  –  hidroliz  nəticəsində  bir  molekuldan  çox  sayda  monosaxarid  molekulları 
əmələ gətirən karbohidratlardır. Polisaxaridlərə nişasta, sellüloza və s. aiddir. 
 
Monosaxaridlər – qlükoza və fruktoza 
 
Qlükoza çoxlu miqdarda üzüm şirəsində (ona görə ona üzüm şəkəri deyilir), balda, 
yetişmiş  meyvə  və  giləmeyvələrdə  olur.  İnsan  orqanizmində  qlükoza  əzələlərdə  və 
qanda (0,1%-ə qədər) olur. Qlükoza bitkilərdə fotosintez reaksiyası üzrə əmələ gəlir:  
6CO
2
 + 6H
2
O 
  
  
,
   
  
xлорофил
 
h
   










C
6
H
12
O
6  
+  6O
2

  
Fruktoza (C
6
H
12
O
6
) bir çox meyvələrin tərkibində olduğu üçün onu meyvə şəkəri 
adlandırırlar.  Fruktoza  həmçinin  balın  mühüm  tərkib  hissəsidir  (50%).  O, 
qlükozadan şirindir və bu da balın çox şirin olmasına səbəb olur. 
Eyni formula malik olduqları üçün qlükoza və fruktoza bir-birinin izomeridir. 
Təbabətdə  qlükozadan  qanın  konservləşdirilməsində  və  orqanizmi  möhkəm-
ləndirən  müalicə  vasitəsi  kimi  istifadə  olunur.  O,  toxuculuq  sənayesində  parçalara 
bəzək vurulmasında, qənnadı sənayesində, həmçinin C vitamininin (askorbin turşu-
sunun) alınmasında işlədilir. Praktikada qlükozanın qıcqırdılmasından etil spirti alınır.  
 
 
49 
 
– Un, ağac kəpəyi, şəkər, kartof, alma, 
üzüm: bunları birləşdirən nədir?
 
 
Təchizat: stəkan, sınaq şüşəsi, su, şüşə çubuq, spirt lampası, nişasta, yod tinkturası. 
İşin gedişi: 20 ml qaynayan suya 2 q nişasta əlavə edib alınmış suspenziyanı şəffaf məh-
lul alınana qədər yaxşıca qarışdırın. Soyudulduqdan sonra sınaq şüşəsində onun 2–3 ml-
nə  bir  neçə  damcı  yodun  spirtdə  duru  məhlulunu  əlavə  edin.  Bir  qədər  sonra  qarışığı 
qızdırın. Hər iki halda baş verən dəyişiklikləri müşahidə edin. 
Nəticəni müzakirə edin: 
– Yod məhlulunu nişastanın üzərinə damcılatdıqda nə müşahidə etdiniz? 
– Bu reaksiyanı hansı maddələrin təyin olunmasında istifadə edərdiniz? 
– Qarışığı qızdırdıqda nə baş verdi? Bu hadisəni necə izah edərdiniz? 
 
 
Fəaliyyət 
Nişastanın yodla reaksiyası 
 
 
Bilik qutusu 
 • “Karbohidrat” sözünün mənası “hidratlaşmış karbon” deməkdir. 

 
 
 
3 
183 
 
•   IX  fəsil  •  
Karbohidrogenlərin oksigenli və azotlu törəmələri  
•
Disaxarid – saxaroza 
 
Disaxarid kimi saxaroza hidrolizə uğrayır. Bu zaman iki monosaxarid molekulu 
– qlükoza və fruktoza molekulları əmələ gəlir: 
 
   
C
12
H
22
О
11
  +  H
2
О 




H
 C
6
H
12
О
6    
+  C
6
H
12
О
6
 
                                          saxaroza                                      qlükoza             fruktoza 
Saxaroza,  əsasən,  şəkər  çuğundurunda  (12–20%)  və  şəkər  qamışında  (14–26%) 
olur. Ona görə onu çuğundur şəkəri və ya qamış şəkəri adlandırırlar. O, şəkərin əsas 
tərkib hissəsidir. Saxarozanı şəkər qamışından və şəkər çuğundurundan ayırırlar.  
 
Polisaxaridlər – nişasta və sellüloza 
Karbohidratlardan ən mürəkkəbləri nişasta və sellülozadır. 
Nişasta – qlükoza qalıqlarından ibarət (C
6
H
10
O
5
)
n
 tərkibli təbii polimerdir. O, bitki-
lərdə fotosintez nəticəsində – əvvəlcə qlükoza, sonra qlükozadan nişasta  – əmələ gəlir: 
                                     nC
6
H
12
O
6
 
  
  
   
  
kat.
   






  (C
6
H
10
O
5
)
n
 + nH
2
O            
                                               
-qlükoza                             nişasta    
Nişastanı, əsasən, kartofdan, həmçinin düyüdən və qarğıdalıdan alırlar. Nişasta 
dadsız, ağ toz halında olan maddədir. Soyuq suda həll olmur, lakin isti suda şişərək 
yapışqan xassəli kolloid məhlul (nişasta yapışqanı) əmələ gətirir.   
Nişasta hidrolizə uğrayır. Hidrolizin son məhsulu 
-qlükozadır*:  
 (C
6
H
10
O
5
)
n
   +   nH
2
O 


 

t 
,
SO
H
4
2
  nC
6
H
12
O
6
 
                                            nişasta                                                      
-qlükoza 
 
Nişastadan qənnadı məmulatı istehsalında istifadə edilən dekstrin, patka (dekstrin-
lərin qlükoza ilə qarışığı) və qlükozanın, həmçinin etil spirtinin alınmasında istifadə 
olunur.  Ondan  yapışqan  kimi  parçaları  nişastalamaq  üçün, 
təbabətdə isə tibbi məlhəmlər, həb və dərman kapsullarının 
hazırlanmasında ıstifadə edilir.  
Nişastanın təyini onun yodla qarşılıqlı təsirdə olub, göy 
rəng əmələ gətirməsinə əsaslanır (
a
).  
Sellüloza nişastaya  nisbətən  daha  çox yayılmış  karbo-
hidratdır.  O,  bütün  bitki  hüceyrələrinin  qılaflarını  təşkil 
edir.  Oduncaqda  50%-ə  qədər,  pambıq  lifində  və  süzgəc 
kağızında isə 98%-ə qədər sellüloza olur.  
Sellüloza nişasta kimi eyni (C
6
H
10
O
5
)
n
 tərkibli təbii po-
limerdir.  Sellülozanı  bitkilərdən  –  pambıqdan,  oduncaq-
dan, qamışdan və s.-dən alırlar.  
Sellüloza ağ, bərk maddədir, suda və adi üzvi həlledici-
lərdə  (spirtdə,  efirdə,  asetonda)  həll  olmur.  Nişasta  kimi 
sellüloza da duru turşularla qızdırıldıqda hidrolizə uğraya-
raq 
-qlükozaya çevrilir*: 
(C
6
H
10
O
5
)
n  
 +   nH
2
O 


 

t 
,
SO
H
4
2
  nC
6
H
12
O
6
 
                   sellüloza                                                  
-qlükoza 
(a)
 Yodun təsirindən 
kartofu təşkil edən 
nişastanın göyərməsi 
 -qlükozanın mo-
lekulu 
-qlükozanın 
molekulundan 
(tsiklik formada) C
1
 
və C
2
 atomları ilə 
birləşmiş OH qrup-
larının fəzada yer-
ləşməsi ilə fərqlə-
nir. 
*

 
 
 
184 
 
Sellülozadan kətan və pambıq şəklində parça istehsalında istifadə olunur. Onun 
böyük miqdarı kağız,  etil spirti istehsalına  sərf  olunur. Sellülozanın  hidrolizindən 
alınan qlükozanın qıcqırdılması ilə etil spirti alınır: 
 
C
6
H
12
О
6
  






гыъгырма
2C
2
H
5
ОH  +  2CО
2
    
 
Bu cür alınan spirt hidroliz spirti adlanır. Sellülozanın kimyəvi yolla işlənməsin-
dən  viskoz  və asetat  ipəkləri,  plastik  kütlələr,  yanmayan  kino  və  fotomaterialları, 
həmçinin tüstüsüz  barıt  alınır.  
 
 
 
 
 
 
 
1. Karbohidratlara aid hansı ifadə səhvdir?       
A) əksəriyyətinin tərkibi C
n
(H
2
O)
m
 formuluna uyğundur 
B) təbiətdə əmələ gəlməsi fotosintez prosesi ilə əlaqədardır 
C) hamısı hidrolizə uğrayır 
D) mono-, di- və polisaxaridlərə ayrılır 
E) “karbohidrat” sözünün mənası “hidratlaşmış karbon” deməkdir 
 
2. Hansı ifadə qlükozaya aid deyil? 
A) şirin dada malikdir             
B) insan orqanizmində qanda olur               
C) üzüm şəkəri adlanır 
D) suda  həll olmur            
E) qanın konservləşdirilməsində tətbiq edilir 
Nişastanın hidrolizinə və qlükozanın qıcqırmasına aid hesablamalar 
324 kq nişastanın hidrolizindən 80% çıxımla neçə kq qlükoza alınar?    
M
r
(C
6
H
12
O
6
) = 180, M
r
(C
6
H
10
O
5
)
n
 =  n·162. 
Həlli: 
324 kq nişastanın hidrolizindən alınan qlükozanın nəzəri gözlənilən (itkisiz) kütləsini 
hesablayaq: 
 
 
   
 
Qlükozanın çıxımı (
) 80% (və ya 0,8) olduğu üçün onun praktik olaraq alınan kütləsi 
(m
prak.
) 
           m
prak.
(
qlük.) 
=  m
nəz.
(
qlük.)
 · 

(qlük.) 
= 360 kq · 0,8 = 288 kq    olur.  
Məsələ. Qlükozanın qıcqırmasından 9,2 q etil spirti alınmışdır. Qıcqırma zamanı ay-
rılan karbon qazının həcmini (litr, n.ş.) hesablayın. 
nü
mu
nə
• fotosintez • hidroliz • monosaxarid • disaxarid • polisaxarid • etil 
spirtinə qıcqırma 
• 
Açar sözlər
 
 
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın 

 
 
 
3 
185 
 
•   IX  fəsil  •  
Karbohidrogenlərin oksigenli və azotlu törəmələri  
•
3. Hansı ifadə sellülozaya aid deyil?  
A) tərkibi nişastanın tərkibi kimi eyni formulla göstərilir    
B) duru turşularla qızdırıldıqda hidrolizə uğrayır 
C) viskoz və asetat liflərinin alınmasında istifadə edilir   
D) insanlar üçün qida maddəsi deyil                 
E) hidrolizi nəticəsində fruktoza əmələ gəlir 
4. Doğru ifadələri müəyyən edin. Nişasta … 
1. soyuq suda həll olur                                   
 
2. isti suda yapışqan əmələ gətirir 
3. yodla təyin edilir                                    
 
 
4. qida maddəsi deyil 
5. hidroliz nəticəsində qlükoza əmələ gətirir 
A) 1,2,3,4,5             B) 2,3,4,5           C) yalnız 2              D) 1,2,3,4               E) 1,2,3,5 
5. Sənayedə və təbiətdə qlükoza hansı sxemlər üzrə alınır və əmələ gəlir? 
1. 6CO
2 
+ 6H
2
O

 

xlorofil
 
                                                
2. C
12
H
22
О
11
  +  H
2
О 

 


H
   
3. (C
6
H
10
O
5
)
n 
+  nH
2
O

 

 t
,
SO
H
4
2
                             
4. (C
6
H
10
O
5
)
n 
+  nH
2
O

 

 t
,
SO
H
4
2
 
nişasta                                                             sellüloza 
                                                       
sənayedə __                                                təbiətdə __ 
 
6. Tərkibləri (CH
2
O)
n 
formuluna uyğun gələn karbohidratları müəyyən edin. 
1. qlükoza                        2. fruktoza                         3. saxaroza 
7. Saxarozanın nisbi molekul kütləsi qlükoza ilə fruktozanın nisbi molekul kütlələri cəminə 
bərabərdirmi? Fərqlidirsə, bu fərq nə qədərdir?
 
 
8.  Qlükozanın  qıcqırmasından  18,4  q  etil  spirti  alınmışdır.  Reaksiyanın  çıxımının  80% 
olduğunu nəzərə alaraq qıcqırmaya uğrayan qlükozanın kütləsini hesablayın.  
      M
r
(C
2
H
5
OH) = 46, М
r
(C
6
H
12
O
6
) =180. 
 
9. 17,1 kq saxarozanın hidrolizindən alınan qlükoza və fruktozanın ümumi kütləsini (kq) 
hesablayın. M
r
(C
12
H
22
O
11
) = 342,  М
r
(C
6
H
12
O
6
) =180. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
186 
 
 
 
Z
ÜLALLAR 
 
 
 
 
• Zülallar (polipeptidlər) – aminturşu qalıqlarından ibarət üzvi birləşmələrdir.  
• Molekullarında amin (–NH
2
) və karboksil (–COOH) qrupu olan üzvi birləş-
mələr – aminturşulardır.  
Aminturşulara karbon turşularının karbohidrogen radikalında H atomunun əsasi 
xassəli –NH
2
 qrupu ilə əvəzolunmuş törəmələri kimi baxılır; məsələn:   
     CH
3
–COOH                 H
2
N–CH
2
–COOH      və ya ümumi      H
2
N–CH–COOH              
       sirkə turşusu                           aminsirkə turşusu                 
şəkildə 
                                            
        etan turşusu                       aminetan turşusu (qlisin)                   
                        
 
R 
aminturşu
    
Əsasi (–NH
2
) və turşu (–COOH) funksional qrupları vasitəsilə aminturşular bir-biri 
ilə qarşılıqlı təsirdə olub polimerlər  –  zülallar əmələ gətirir: 
   
H
2
N–CH–COOH     +    HNH–CH–COOH    +   …     HNH–CH–COOH 
   
               
       R                                      R                                              R 
n
 sayda aminturşu molekulu
 
 
         
 H
2
N–CH–CO – NH–CH–CO–…    …NH–CH–COOH +  (n–1)H
2
O 
     
                                                                                                                                
                       R                      R                              
 
 R                          
zülal (polipeptid)  molekulu 
 
• İrimolekullu birləşmələrin və əlavə məhsul kimi kiçikmolekullu birləşmələrin, mə-
sələn, suyun, əmələ gəlməsi ilə gedən reaksiyalar polikondensləşmə reaksiyalarıdır.  
Reaksiya nəticəsində əmələ gələn 
 atomlar qrupu peptid və ya amid qrupu, 
C–N rabitəsi isə peptid (amid) rabitəsi adlanır. Polimer molekulunda bu rabitə çox 
sayda təkrarlandığından polimer polipeptid adlanır. 
50 
Təchizat: iki sınaq şüşəsi, spirt lampası, NaOH və mis kuporosu məhlulları, su, zülal (yumurta 
ağının) məhlulu. 
İşin gedişi:  
a) 2–3 ml zülal məhluluna sınaq şüşəsində əvvəlcə bir o qədər NaOH məhlulu, sonra 1–2 ml 
mis kuporosunun məhlulunu damcı-damcı əlavə edin və müşahidə aparın. 
b) Yumurta zülalını suda həll edin və onun 4–5 ml-ni sınaq şüşəsində məhlul qaynayana 
qədər qızdırın və müşahidə aparın. Sınaq şüşəsini soyudun və məhlulu iki dəfə durulaş-
dırın. 
Nəticəni müzakirə edin: 
– 
a təcrübəsində mis kuporosunun məhlulunu əlavə etdikdə məhlulda nə baş verdi?  
– Zülal məhlulunu qaynatdıqda nə müşahidə etdiniz (b)? Bu proses necə adlanır? 
– Nə üçün 2-ci sınaq şüşəsində yaranmış çöküntü durulaşdırdıqda həll olmur? 
 
 
Fəaliyyət
Zülalların bəzi xarakterik reaksiyaları
O  H 
–C–N–
 
– Ət, yumurta, süd, lələk: bunları birləşdirən nədir?
 

 
 
 
3 
187 
 
•   IX  fəsil  •  
Karbohidrogenlərin oksigenli və azotlu törəmələri  
•
Zülalların quruluşu və xassələri 
Zülallar  mürəkkəb  quruluşa  malikdir.  Hazırda  zülal  molekulunun  ilkin, ikinci, 
üçüncü və dördüncü quruluşu müəyyən edilmişdir.  
• Polipeptid zəncirində aminturşu qalıqlarının düzülüş ardıcıllığı  zülalın ilkin 
quruluşu adlanır. Məsələn, aşağıdakı zülalın ilkin quruluşu onu təşkil edən aminturşu 
qalıqlarının məhz R
1
-R
2
-R
3
-R
4
... ardıcıllığı ilə müəyyən olunur 
(a)
.  
 
(a) 
Zülal molekulunun ilkin quruluşu (polipeptid zənciri) 
 
• Zülalın ikinci quruluşu – polipeptid zəncirinin ayrı-ayrı hissələrinin fəzada əldə 
etdiyi formasıdır. Təbii  zülalların  əksəriyyətində  polipeptid  zənciri  spiral  şəklində 
qıvrılmış olur. Zülalın ikinci quruluşunun bu forması 
-spiral adı almışdır (