Yong‘inni nazorat qilish, o‘chirish usullari va
vositalari
O‘tni o‘chirish deganda, yonish uchun zarur
bo‘lgan uchta omilning birini bartaraf etish yo‘lida
qilinadigan harakat tushuniladi. Ya’ni yonishni
to‘xtatish uchun quyidagi harakatlarni bajarish kerak
bo‘ladi:
-yong‘in hududiga kislorodni kirish yo‘lini
to‘sish yoki yonuvchi moddani miqdorini kamaytirish,
ya’ni to‘siq qo‘yish;
-yonuvchi manba hududini yoki yonayotgan
moddaning haroratini issiqlikni yutadigan, ammo o‘zi
yonmaydigan sovutgich moddalar yordamida keskin
pasaytirish, sovutish;
-yonuvchi suyuq moddalarni o‘tda yonmaydigan
moddalar (gaz yoki suv) bilan suyultirish.
Amaliyotda yong‘inni o‘chirishda bu usullarning
dastlabki ikkitasi, ya’ni o‘tni o‘chiruvchi moddalar
yordamida to‘sib qo‘yish va sovutish usullari ko‘proq
qo‘llaniladi.
O‘tni o‘chirish uchun ishlatiladigan, olovda
yonmaydigan turli xildagi moddalar, jumladan suv,
inert gazlardan karbon ikki oksidi, azot, argon, suv
bug‘lari, kimyoviy ko‘piklar, geterogen kukunlar,
galogen karbovodorod sovutgichlari va ularni uzatib
beruvchi uskunalar va boshqalar o‘t o‘chirish
vositalari bo‘lib xizmat qiladi.
Bugungi kunda o‘t o‘chirish vositasi sifatida
yong‘inni o‘chirishda eng ko‘p ishlatiladigani suv
hisoblanadi. Suvdagi o‘tni o‘chirish xususiyatlari, uni
yuqori darajadagi issiqlikni yutuvchanligi (issiqlikni
yutish qobiliyati 2260kDj/kg), yuqori haroratga
chidamliligi va bug‘langanda hajmini 1700 marotaba
ko‘payib ketishi bilan belgilanadi. Suv o‘t o‘chirishda
eng qo‘lay vositalardan hisoblanadi, chunki unda bir
vaqtni o‘zida 3 ta xislat, ya’ni sovutish, suyultirish va
to‘sish xususiyatlari mavjud.
Suv oqimini katta bosim ostida kuchaytirib bera
oladigan
28-50mm
diametrli
brandsboy
lafet
uskunalari yoki diametri 13-25mm bo‘lgan dastakli
o‘t o‘chirish vositalari yordamida yaxlit yoki maxsus
purkagich uskunalar yordamida suv bug‘lari oqimi
shaklida purkab uzatilishi mumkin. Suvni bu boradagi
kamchiligiga, uning yonuvchi sirtga yopishmasligi va
oquvchanlik xususiyaatlarini ko‘rsatish mumkin.
Buning oqibatida suv ko‘p miqdorda sarflanadi va
atrofdagi buyum va jihozlar yaroqsiz holga kelib
qoladi.
Suvni o‘ziga shimib olish xususiyati past bo‘lgan
moddalarni o‘chirishda suvga 1%li, ko‘pik hosil
qiluvchi,
sulfanol,
natriykarboksimetilsellyuloza
moddalari qo‘shilsa, paxta yoki undan tayyorlangan
matolarni o‘chirishda suvning sarfini 2-2,5 barobarga
kamayishini ta’minlash mumkin bo‘ladi.
Bundan tashqari shuni ham nazarda tutish
lozimki, hamma yong‘inlarda ham o‘t o‘chirish
vositasi
sifatida
suvni
ishlatish
mumkin
bo‘lavermaydi. Chunonchi, metal va uning gidridlari,
metaloidlar va karbidlarni hamda elektr dastgohlari
yonganda ularni suv bilan o‘chirish ma’n etiladi.
Chunki bunday yong‘inni o‘chirish jarayonida noxush
oqibatlar yuzaga kelishi, ya’ni yong‘inni kuchayib
ketishi yoki elektr ta’siridan fojia yuuz berishi
mumkin.
Yong‘inni o‘chirishda suv va ko‘pik moddalarini
ishlatish mumkin bo‘lmagan holatlarda o‘t o‘chirish
vositasi sifatida yonmaydigan gazlardan keng
foydalaniladi. Bunday gazlarga azot, karbon ikki
oksidi, argon, brometil, xlorbrommetan va boshqalar
misol bo‘ladi.
Bu gazlar havodagi kislorodni yonishga yordam
bera olmaydigan darajagacha suyultirish yoki uni
yonuvchi muhitdan (yopiq hajmda) siqib chiqarish
maqsadida ishlatiladi. Masalan, shu maqsadda eng
ko‘p ishlatiladigan karbonat angidridi (CO
2
) havodan
1,5 barobar og‘ir bo‘lganligi sababli, pol sathidagi
yonuvchi hajmni sovutish bilan birga unga keladigan
kislorod yo‘lini to‘sish evaziga, yong‘inni tez
o‘chirish imkonini beradi. 1litr suyuq karbonat
angidridi, balondan ochiq havoga chiqarilganda uning
hajmi 506 litrga ko‘payadi. Bu degani yopiq hajmdagi
yonuvchi manbaga tashqaridan kislorodni kirib
kelishiga mutlaqo imkon qolmaydi. Odatda, CO
2
suyuq yoki gaz holatida 2 litrdan 80 litrgacha
hajmdagi har xil po‘lat balonlarda 3430kPa bosimda
saqlanadi (5.9-rasm). Gazni o‘t o‘chirish uchun
qo‘llashda balonlarda o‘rnatilgan, maxsus og‘zi
kengaytirilgan karnaycha orqali uzatiladi. Undan
chiqayotgan gaz oppoq parcha-parcha qorsimon
ko‘rinishda bo‘lib, karnaychadan otilib chiqish
paytida harorati -80
o
S ga yaqin bo‘ladi. Shu boisdan
ularni ishlatishda xavfsizlik nuqtai nazaridan qo‘lqop
kiyilishi zarur hisoblanadi.
Karbonat angidridi to‘ldirilgan gaz balonlarini
xavfsizlik holati ular saqlanayotgan muhitning
haroratiga bog‘liq bo‘ladi. Muhitning harorati
ko‘tarilgan sari, balondagi suyuq karbonat angidridi
gaz holatiga aylana boshlaydi, natijada balondagi
bosim ko‘tarilib portlash xavfi yuzaga keladi. Bunday
xavfni oldini olish uchun barcha o‘t o‘chirish
balonlari suyuq gaz bilan faqat 75% hajmida
to‘ldiriladi va ularning hammasi himoya pardalari
(membranalar) bilan ta’minlangan bo‘ladi.
Birlamchi o‘t o‘chirish vositalari ichida eng ko‘p
ishlatiladigan vosita, bu qo‘lda ishlatiladigan o‘t
o‘chirgichlardir. Yong‘inni dastlabki davrida bunday
o‘t o‘chirgich vositalarni ahamiyati juda katta. Qo‘lda
ishlatiladigan birlamchi o‘t o‘chirish vositalari
kimyoviy ko‘pikli, gazli va kukunli turlarga bo‘linadi
va ularni og‘irligi 20kg dan oshmasligi kerak. O‘t
o‘chiruvchi vosita sifatida karbon ikki oksidi (suyuq
holatda), tarkibida brom aralashgan aerozollar va
poroshoklar ishlatiladi.
5.8 – rasm.Turli yong'inga qarshi uskunalar - suv
shlangi, o‘t o‘chirgich, yong'in blanketi
Kukunli o‘t o‘chirgich OPS-10 vositasining ish
uslubi maxsus balondagi siqilgan havo yordamida o‘t
o‘chirgich korpusida joylashgan kukunni purkab
chiqarishga asoslangandir. Bunday o‘t o‘chirgich
vositalari ishqorli metallar ishtirokida sodir bo‘lgan
yong‘inlarni, shuningdek avtomobil motori va elektr
tarmog‘iga ulangan holda yonayotgan dastgohlarni
o‘chirishda qo‘llaniladi va bitta OPS-10 yordamida
0,25m
2
yuzadagi yong‘inni o‘chirish mumkin. Uning
ishlash muddati 45-80 soniyaga etadi (5.9-5.11-
rasmlar).
Bu
toifadagi
o‘t
o‘chirgichlarda
ishlatiladigan kukun namunalari natriy gidrokarbonat,
alyuminiy va magniy moddalari aralashmasidan tarkib
topgan bo‘lib, olovni o‘chirish uchun kukunni
yonayotgan yuzaga purkash kifoya qiladi.
5.9-rasm. CO
2
gazi to‘ldirilgan, qo‘lda
ishlatiladigan-OU-2, OU-2A, OU-5, OU-5MM, OU-8
rusumli o‘t o‘chirgichlarni tashqi ko‘rinishlari
a) b)
5.10 - rasm. Kukunli o‘t o‘chirgichlar
a-ko‘chma aravachali OP-50(3) rusumdagi
kukunli o‘t o‘chirgich; b-qo‘lda ishlatiladigan OP-5,
OP-2 va OP-3 rusumdagi kukunli o‘t o‘chirgichlar.
Kimyoviy ko‘pikli o‘t o‘chirgichlar, yong‘in
kuchayadigan va portlash xavfi mavjud bo‘lgan
joylardagi yong‘inlar hamda qimmat baho buyumlar,
avtomashinalar, kutubxonalar, arxivlar va elektr
dastgohlari joylashgan muhitdagi yong‘inlardan
tashqari, yonuvchi qattiq va suyuq mahsulotlarning
barcha turlarini o‘chirish uchun mo‘ljallangan.
Chunki ko‘pikni tarkibida emiruvchi xususiyatga ega
bo‘lgan kislota va ishqor moddalari bor, ular qimmatli
buyumlarni yaroqsiz holga keltirib qo‘yadi.
Bugungi
kunda
xalq
xo‘jaligida
keng
qo‘llaniladigan birlamchi o‘t o‘chirgichlardan
kimyoviy ko‘pikli OXP-10 va havoli ko‘pikda
ishlaydigan OVP-10 rusumli vositalar hisoblanadi
(5.11-rasm).
5.11-rasm da OXP-10, OVP-10 va OVP-5(3) o‘t
o‘chirgichlari tasvirlangan.
OXP-10 o‘t o‘chirgichni ko‘pik hosil qiluvchi
mahsulot (400g natriy bikarbonat va 50g solodok
ekstrakti aralashmasi) bilan to‘ldirishda, ishqor
moddasi 30
o
C gacha isitilgan 7,5 litr hajmdagi suvda
eritilib, sovugandan keyin o‘t o‘chirgichni temir
korpusiga qo‘yiladi. Javhar qismiga esa, oltingugurt
javhari va temir oksidi aralashmasini, harorati 80-
100
o
C gacha qaynatilgan 450ml hajmdagi suvda
eritiladi. Eritmani 18
o
C gacha sovutilgandan so‘ng
maxsus polietilen yoki shisha stakanga quyilib, o‘t
o‘chirgich korpusining qopqog‘iga burab o‘rnatiladi.
a) b) v)
5.11-rasm. OXP-10, OVP-10 va OVP-5(3) o‘t
o‘chirgichlari:
a) OXP-10 rusumli kimyoviy ko‘pikli o‘t
o‘chirgich: b) OVP-10 rusumli havo bilan ko‘pik
aralashmasida ishlaydigan o‘t o‘chirgich: v) OVP
Dostları ilə paylaş: |