Shovqinlar va tebranish (titrash) [1]
Ishlab
chiqarish
jarayonlarining
avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash vositalari
taraqqiyoti o‘z ishi davomida mexanik tebranish
(silkinish) hosil qiluvchi uskunalar qo‘llash bilan
bog‘liq. Mexanik tebranishlarning inson organizmiga
ta’siri chastota, tebranish uzatiladigan jadallik va
muhitga bog‘liq tarzda turlicha namoyon bo‘ladi.
Tebranish shovqin va silkinishga bo‘linadi.
Eshitiladigan
chastotalar
diapazonida
uzatiladigan mexanik tebranishlar inson tomonidan
tovush sifatida qabul qilinadi. Chastota bo‘yicha
tovush tebranishlari 3 diapazonga bo‘linadi:
1. Infratovushli f < 20 Gs;
2. Tovushli (eshitiladigan) 20 Gs < f < 20 kGs;
3. Ultratovushli f > 20 Gs.
Shovqin
– turli chastota va tezlikdagi
tovushlarning
tartibsiz
birikmasidir.
SHovqin
mexanik, aerodinamik, gidrodinamik va elektro magnit
kelib chiqishiga ega bo‘lishi mumkin.
Mexanik shovqin – ayrim detallar va umuman
uskunalarning tebranishlari, zarbalari oqibatidandir.
Aerodinamik shovqin manbai gazlardir.
Gidrodinamik shovqin – suv va boshqa
suyuqliklarning harakati oqibatida kelib chiqadi.
Elektromagnit shovqin – o‘zgaruvchan magnit
kuchlarining elektromexanik qurilmalarga ta’siri
natijasida yuzaga keladi.
Aloqa korxonalarida shovqin elektr mashinalar,
kuchli traktorlar, telegraf apparatlar, pochta qayta
ishlov beruvchi mashinalar, ventilyasiya moslamalar,
elektr uskunalar va boshqalar ishi chog‘ida vujudga
keladi.
Tovush tezligi – vaqt birligida to‘lqin tarqalish
yo‘nalishiga perpendikulyar, yagona yuza orqali
tovushli to‘lqin bilan ko‘chadigan quvvat.
Inson tovushlarni tezliklarning keng diapazonida
qabul qiladi. Turli chastotalardagi tovushlar bir xil
qabul qilinmaydi. Insonning eshitish ostonasiga f =
1000 Gs va tezligi I = 10-12 Vt/m
2
tovush mos keladi.
Tovush bosimi darajalari ish joylarida doimiy
shovqinning energetik xarakteristikasi sanaladi (dB),
L = 20 lg P/P
0
,
Bunda P – tovush bosimining o‘rtacha kvadrat
ahamiyati (Pa); R
0
=2x10
-5
Pa – boshlang‘ich (ostona)
tovush bosimi ahamiyati.
Shovqin spektri – f dan tezliklar darajasi
bog‘liqligi. Spektral tarkibli yaxlit spektrlar
chastotalar shkalasi bo‘yicha usluksiz taqsimlangan.
Diskret – spektral tarkiblilar nol tezlikdagi
uchastkalarga bo‘lingan.
Shovqin spektri turiga qarab ular bir necha aniq
namoyon bo‘lgan tovushlardan iborat tonal va
chastota diapazonida quvvat etarli darajada teng
joylashgan keng yo‘lli shovqinlarga bo‘linadi.
Muvaqqat xarakteristika bo‘yicha shovkinlar
doimiy va beqarorga bo‘linadi.
Doimiy shovqin – ish kuni davomida tovush
darajasi ko‘pi bilan % dBA ga o‘zgaradi.
Beqaror shovqinlar:
1. Uzuq – yuluq;
2. Vaqt ichida tebranuvchan;
3. Impulsli shovqinlarga bo‘linadi.
Uzuq-yuluq - tovush darajasi fon darajasigacha
keskin tushishi mumkin, doimiy qolib, fon darajasidan
oshsa, oraliqlarning davom etishi 1 s va ziyodni
tashkil etadi.
Vaqt ichida tebranuvchi shovqinda – tovush
darajasi vaqt ichida uzluksiz o‘zgaradi.
Impulsli – har biri 1 soniyadan kam davom
etuvchi alohida shovqin signallari bo‘lib, inson
qo‘log‘i ularni alohida zarbalar sifatida qabul qiladi.
Shovqin
insonning
umumiy
holatiga,
tashvishlanishiga
ta’sir
ko‘rsatadi,
ahvoli
yomonlashuvi yuzaga keladi, bu esa mehnat
samaradorligini
pasaytiradi,
xatolar
qilib,
shikastlanishga sababchi bo‘lishi mumkin. Tovush
balandligi – eshitish sezgisi o‘lchamini baholaydi.
Tovush balandligi darajasi fonlarda o‘lchanadi.
Ta’sirni baholash uchun butun chastotalar
diapazoni oktava chaziqlariga bo‘lingan, ularda
yuqori chegara chastotasi fyuqori fquyi quyi chegara
chastotasidan 2 martaga ko‘p.
Oktavani xarakterlovchi chastota sifatida uning
o‘rtacha geometrik kattaligi olinadi.
45 – 90 Gs > f
o‘rt
= 63 Gs
90 – 180 Gs > f
o‘rt
= 125 Gs
5000 – 11000 Gs > f
o‘rt
= 8000 Gs
Yuqori (baland) chastota tovushlari inson
hissiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Bir necha shovqinli agregatlar mavjud binolarda
shovqinning umumiy darajasi barcha agregatlar
shovqinlar darajasining arifmetik yig‘indisiga teng
emas. Bir necha shovqin manbalarining shovqin
yig‘indi darajasi, ulardan teng yarim bo‘lingan
nuqtada qo‘yidagicha ifodalaniladi:
L = L
1
+ 10 lg n; dB
L
1
– shovqin manbai darajasi
n – shovqin manbalari soni.
Sanitariya me’yorlari jamoatchilik va turar-joy
binolarining to‘siq moslamalaridan shovqin manbaiga
qadar minimal masofa o‘rnatadilar va ishlab chiqarish
binolarida shovqinning cheklovli darajalariga yo‘l
qo‘yadilar. Ochiq havo va hajmi bo‘yicha katta
binolarda
sfera
to‘lqinining
tovush
bosimi
darajasining kamayishi shovqin manbaidan masofa
kvadratiga teng proporsionaldir:
L
2
= L
1
-20 lg r
2
; dB
L
2
– shovqin manbaidan r
2
masofada tovush
bosimi darajasi.
r
2
– shovqin manbaidan masofa.
L
1
– 1m masofada shovqin masofaning tovush
bosimi darajasi.
Hajmi uncha katta bo‘lmagan binolarda tovush
to‘lqinlari shift, devorlar, poldan ko‘p bora aks-sado
beradi. Aks bergan tovush to‘lqinlari shovqin manbai
to‘lqinlariga qo‘shiladi, shuning uchun binolarda
tovush bosimi darajasi ochiq maydondagiga nisbatan
ko‘p bo‘ladi. Sanitariya normalari hududlar va ishlab
chiqarish korxonalari binolarida shovqinni cheklash
bo‘yicha sanitariya me’yorlari 1996 yil 30 apreldan
kuchga kiritilgan va loyixalashtirayotgan va ishga
tushirayotgan barcha ishlab chiqarish korxonalari va
tashkilotlar uchun ulardagi ish o‘rinlari, texnologik va
injener uskunalar majburiy hisoblanadi.
Silkinish – mustahkam zich jismlarning mexanik
tebranishlari yoki tebranma harakatlar.
5 dan 16 Gs gacha mexanik tizimlar joylashuv
amplitudasi bilan xarakterlanadi.
A =
(t), tezligi V=f (t), jadalligi a=
(t).
Tebranish
(silkinish)
tezligining
logarifmi
darajasi
L = 20lg V f
5
10
–8
,
deya belgilanadi, V – silkinish tezligining m/sek
o‘rtacha kvadrat ahamiyati.
Silkinishning
aylanma
detallar
va
harakatlanayotgan mexanizmlar, vallar, mashina
shkivlari,
dostgohlar,
pnevmatik
asboblarning
noto‘g‘ri balansirovkasi, truba quvurlar bo‘yicha
suyuqlik va gazlarni transportirovka qilish oqibatida
yuzaga keladi.
Silkinishlar dinamik yuklar ta’sirida vujudga
kelib, mashinalar, qurilmalar va ishlab chiqarish
binolari poydevoriga uzatiladi, ular orqali erga boradi.
Shuning uchun silkinishlar va chayqalishlar katta
masofaga etib borib, boshqa binolar va inshootlarda
chayqalish hosil qilishi mumkin. Texnologik va
boshqa uskunalarni loyihalashtirishda ishlab chiqarish
binolarida ish joylarida uskunalar silkinishi tegishli
kattalikdan
oshib
ketmasligi
va
SN–245–63
me’yorlariga javob berishini inobatga olish zarur.
Ishlab chiqarish silkinishlarini me’yorlash
muammosi ikki yo‘nalishda hal qilinadi: injener
(muxandis) – texnik va sanitariya – gigienik. Kuchli
va sekin silkinishlar o‘rtasidagi chegara f chastotaga
bog‘liq
tarzda
yo‘l
qo‘yiladigan
silkinish
amplitudalarining me’yoriy kattaligining qiyshiq
o‘zgarishi sifatida ko‘rib chiqish mumkin.
n = 400ob/min da A = 0,2 mm
n
2400 ob/min da A = 0,05 mm
n < 300 ob/min da A
0,19 mm
Agar A
0,19 mm bo‘lsa, qoniqarli baho
hisoblanadi.
A
0,15 mm – yaxshi baho;
A
0,1 mm – a’lo baho.
Past chastotali mashinalar uchun TU-60-49
me’yorlariga ko‘ra, A poydevorlar tebranishlari
amplitudasi 0,2 mm gacha yo‘l qo‘yiladi; siltov
S = 2, A = 0,4 mm – hozirgi paytda bu kattalik
mashinalar poydevorlarining hisob-kitobi to‘g‘riligi
bahosining asosiy kriteriysi.
Insonga ta’siri xarakteri bo‘yicha silkinishlar
umumiy, mahalliy, uyg‘unlashtirilganga bo‘linadi.
Ko‘ndalang, uzunasiga yoki aylanma tebranishlar
mavjud.
Umumiy silkinishlar tananing biror bir qismiga
ta’sirida qon ta’minotining yomonlashuviga olib
keladi. Bu bo‘g‘inlarning deformatsiyasiga va
harakatlanishining sustlashuviga, terining sezishini
kamayishiga olib keladi.
Insonning ichki organlarini o‘z chastota
tebranishlariga ega tebranuvchi tizim sifatida qarab
chiqish mumkin:
f = 6 Gs - insonning butun tanasi uchun;
f = 8 Gs – bosh va oshqozon uchun;
f = 20 –25 Gs – boshqa organlar uchun;
f > 25 Gs - noxush.
Tashqi tebranishlarning ta’siri rezonans holatni
chaqirishi va insonning ichki organlari chayqalishi va
shikastlanishiga olib kelishi mumkin.
Silkinish nafas organlari, yurak-bo‘g‘in va
ko‘rish-eshitish qobiliyatini sustlashtiradi. Uzoq va
tez silkinishda silkinish kasalligi vujudga kelishi
mumkin. Ayniqsa inson uchun bir vaqtning o‘zida
shovqin, silkinish va past harorat zarar.
Dostları ilə paylaş: |