2. Naturadagi rangtasvir jarayoni , natyurmort ishlash usullari
hamda uning o‘ziga xosliklari
Naturadan rangda tasvirlash jarayoni
o‘z qonun-qoidalariga ega.
Ishning boshlanish qismida nimalar qilish, o‘rtasida qaysi masalalarni
hal etish va ish oxirlab qolganida uni qanday yakunlash kerakligini
bilish zarurdir.
11
umumiy tus va rang holatlari va natura bo‘yoqlarining bir-biriga
yaqinligidagi tus va rang munosabatlarini topa bilish;
katta rang – tusli munosabatlar chegarasidagi rang-tuslarning
“cho‘zilishi”, alohida buyumlarni xajmli shakllarini batafsil rangli
qayta ishlanishi.
Butun tasvirning umumiyligi, yaxlitligi hamda kompozitsiya
markazini ko‘rsata bilish.
Bu masalalarning har biri nima bilan yakunlanishini ketma-
ketlikda ko‘rib chiqamiz.
Tasvirlashni to‘liq rangtasvirli qurilishi, naturaning asosiy qismlari
orasidagi tus va ranglar munosabatlarini aniq va to‘g‘ri ko‘rsatilishi
bilan aniqlanadi. Natyurmortda ular – fon, natura qo‘yilmasidagi stol
yuzasi va buyumlar xisoblanadi. Manzarada esa – osmon oralig‘idagi
yer yuzasi va daryodagi suv, oldingi, o‘rta va orqa oraliqdagi
ko‘rinishlardir. Agarda bu asosiy rang-tuslar munosabati (farqlari)
“etyud”da noto‘g‘ri tasvirlansa, manzaradagi ob’ektlar yoki buyumlar
shaklidagi rang-tuslari, reflekslar va jism bo‘laklari ustida har qancha
berilib ishlanmasin, yuqori saviyali mukammal rangtasvirga erishib
bo‘lmaydi. Qalamtasvirni ishlashda ham taxliliy masala bajariladi:
dastlab buyumning “konstruktiv” – ichki qurilishi , nisbatlari, yaxlit
umumiy shakli topiladi. Rassom shunday sharoitda aslo bu masaladan
chekinmaydi, naturani umumiy va yaxlit ko‘radi. N.N.Ge bejiz
rassomlarni ogohlantirmagan: “Naturadagi bosh qismlarni belgilab,
nisbatlarni tekshirish uchun darhol asosiy soya va yorug‘likni umumiy
sinchiklab o‘rganib chiqamiz va har doim, har vaqt tasvirni boshidan
oxirigacha umumlashtirgan holda chizamiz hamda mayda bo‘laklarga
ohista kirishamiz. Mana sizlarga chizishning siri”- degan edi u.
Rangtasvirda ham ish boshlashdan avval naturadagi umumiy rang
munosabatlarini diqqat bilan o‘rganib chiqish lozim. Shuning uchun bu
masalada 5-10 minut vaqt sarflab, naturaning umumiy rang
munosabatlarini tushunish kerak: eng och va eng to‘q (zich) dog‘
qaerda, tusi va rang kuchi bo‘yicha asosiy farqlar (to‘yinganligi)
qanday ekanligini topish kerak. Masalan, natyurmortdagi sariq olmalar
fondagi sariq mato bilan solishtirilsa, olmalar matodan ochroq, ularning
sariq tusi sariq matoga nisbatan yorqinroq (to‘yingan) ko‘rinadi.
Rangning uch xil o‘ziga hosligi bo‘yicha natura qo‘yilmasidagi
buyumlarning asosiy rang xususiyatliligi mavjud.
12
Ob’ektdagi umumiylikni topilishi rassomni naturadagi ikkinchi
darajali belgilar, uning mayda bo‘laklariga , koloritli masalaga
mustasno holda e’tibor berishdan, umumiy tus va rang holatini, asosiy
tus va rang munosabatlarini paydo qilishdan chalg‘itishga harakat
qiladi. Shunday qilib naturaning ranglar qonuniyatlarida ham, asosiyga
erishiladi, etyudning keyingi mayda detalli ishlariga poydevor
yaratiladi.
Rang munosabatlarini avvalo eng och va intensiv ranglarni
qidirishdan boshlash kerak, so‘ng eng to‘qini topiladi, qolganlarini esa
shularga nisbatan aniqlash ma’qul bo‘ladi. Keyingi tuslarga biroz
to‘qroq va biroz intensiv bo‘lganlar va boshqalar kiradi. Murakkab
kulrang tuslar oxirida beriladir.
Dastlabki va yakunlovchi tuslarni har doim ham eng och va eng
to‘q hamda to‘yingan qilib olinmaydi. Qo‘yilmadagi eng och joy har
doim ham oq bo‘lavermaydi, eng to‘q joy esa qora bo‘lmaydi. Kuchli
to‘yingan yorqin ranglar ham kamdan-kam uchraydi. Natyurmortdagi
qizil pomidorni odatda yorqinligi bo‘yicha toza qirmizi rangda emas,
balki uni 50% ga sustroq tusda berish ma’qul. Hattoki bahorgi o‘t -
o‘lanlarni tasvirlashda juda ehtiyotkor bo‘lish lozim. Uning yorqinligini
shunday kuchaytirib tasvirlash mumkinki, natijada u o‘zining tabiiy
ko‘rinishidan boshqacha bo‘lib chiqib qoladi. Shuning uchun ishga
kirishishdan avval umumiy tus va ranglar kuchini aniqlab olish kerak:
munosabatlarni qanday bo‘yoqlar yig‘indisida bajarish – och yoki to‘q,
yorqinlikning (to‘yinganlik) qanday chegarasida bo‘lishini ham
aniqlash muhim. Qisqa qilib aytganda, naturaning umumiy tus va rang
holatini bilish kerak. Bunday holatni saqlab qolish uchun balki ranglar
munosabatini chegaralangan bo‘yoqlarda tasvirlashga to‘g‘ri keladi.
Ishni eng och, to‘q va yorqin tuslardan boshlaganda politradagi barcha
ranglardan, shu bilan birga eng yorqin va keskin bo‘yoqlardan
foydalanish shart emas.
Yorug‘-soya va rang munosabatlarini aniqlashda umumiydan
hususiyga qarab borish lozim. Avvalo asosiy ob’ekt oralig‘idagi tus
farqlarini topish muhim: natyurmortda, masalan, stol yuzasi va fon
oralig‘idagi ko‘za, choynak va ko‘zaga tushayotgan yorug‘lik va
boshqalar. Manzarani tasvirlashda avvalo osmon va yerning alohida
jismlarini bir-biriga va ularning yaxlitligida bo‘lgan rang munosabat-
larida aniqlash kerak. Inson qomati tasviri yoki portret ham xuddi shu
tariqa bajariladi.
13
Rassomlarning amaliy tajribasida shunday jumlalar mavjud : “katta
yorug‘lik” , “katta soya” , “katta shakl” , “katta ranglar muno-sabati” .
Bulardan maqsad natura ob’ektini yaxlit ko‘rish va ularni barqaror qilib
tasvirlashdir.
Naturani yaxlit idrok etganda, yorug‘lik tikka ta’sir etayotgan
joydagi narsalar yagona bir qismni tashkil etadi va undagi dog‘lar
kuchliligi bo‘yicha soya qismdagiga teng kela olmaydi. Xuddi shularni
shaxsiy va tushayotgan soyalarga moslash mumkin: ular tus bo‘yicha
yarimsoya bilan yaxshi chiqishadi, yarimsoya esa tasvirning yorug‘lik
qismlaridagi kuchga teng kela olmaydi. Soyadagi refleks yarimsoyadan
och bo‘la olmaydi, ammo shaxsiy soyaning umumiy tusiga bo‘ysunadi.
Ob’ektdagi ushbu katta shakllar yoki buyumlar guruhi tusi va rangining
to‘g‘ri saqlanishi tasvirga yaxlitlik va yoritilishining to‘g‘ri bo‘lishiga
turtki bo‘ladi.
Umumiy ranglar munosabati va navbatdagi ishning davomi
naturaga hos koloritni hisobga olgan holda borishi kerak. Naturadan
kam ishlagan, tajribasiz rassomlar u yoki bu natyurmort ranglavha
etyudini, manzarani yoki portretni tasvirlayotganda har doim ham
undagi yaxlitlik va bo‘yoqlar birligini muvaffaqiyatli bajara
olishmaydi. Naturadan ishlash jarayonida har bir aniq holatda koloritni
tushunib yetish, tusli va rangli holat xususiyatini ko‘rsata bilishlari
zarur. Hamma gap natura bo‘yoqlaridagi umumiy tus, rang holati va
kolorit birligini ko‘rish va tushunib yetishdadir.
Yirik plandagi tus munosabatlarini aniqlab olgandan so‘ng ,
yorug‘-soya qismlarini modellashtirishga ya’ni ,har bir buyumning
yorug‘-soyasi, yarim soya , shaxsiy hamda tushayotgan soyalarini
topgan holda xajmli shaklini rang-barang qilib tasvirlashga o‘tish
mumkin. Shuni yodda tutish kerakki, buyumlarning ustki qismi ham
rang-tusi bo‘yicha, ham yorug‘ligi bo‘yicha, ham to‘yinganligi
bo‘yicha ham tushayotgan yorug‘lik nurining oraliq masofasiga, sinadi,
burchagiga hamda atrofida o‘rab turgan buyumlarning reflekslariga va
kontrast munosabatlariga bog‘liq holda o‘zgaradi. Yorug‘likka, yarim
soyaga yoki soyaga yonma-yon turgan qandaydir ikkita yuza
jismlaridagi narsalarda bir xil yoritilish sharoiti mavjud emas. Buyumni
barcha qismini palitrada topilgan rang bilan unga och yoki to‘q rangni
qo‘shib ishlash mumkin emas. Buyumning har bir bo‘lagi uchun yangi
va yana yangi bo‘yoq qorishmalarini topish kerak. Odatda lokal
(buyum) rangi yarim soyada sezilarliroq, chunki yarim soya yorug‘lik
14
manbaining asosiy va aks etayotgan tomonlaridan ancha sust ta’sir
etadi.
Buyumning
xajmli
shaklini
jozibadorligi
va
natura
qo‘yilmasining yaxlitligini to‘g‘ri anglash uchun , issiq tuslar bilan
yonma-yon aralash kontrast kuchida inson ko‘zi sovuq rangni ko‘radi.
Bir rang boshqasiga qo‘shimcha bo‘lgan rangni his qiladi. Buning
natijasida naturadagi sovuq ranglarga issiq ranglar hamisha
yo‘ldoshdir. Agar biz buyumning sirtida zarg‘aldoq rangni ko‘rsak,
yonida esa albatta havo rangni sezamiz.
Issiq va sovuq tuslar tasvir oghangdorligini oshiradi, naturadagi
tabiiy ko‘rinishni naomyon etadi.
Buyumning katta shaklini modellashtirayotib, mayda bo‘laklarni
chiza turib, shuni yodda tutish kerakki, katta shaklning ham yoritilgan,
ham soyadagi yuzasida joylashgan ko‘plab kichik shakllarda
aniqlanadigan tusni oshirib yubormaslik kerak. Yorug‘likda yoki
soyada joylashgan mayda shakl tuslarining yaqinligini ilg‘ab olish
uchun, ish jarayonida atrof - muhitga bog‘liq bo‘lmagan buyumlarga
e’tibor berish shart emas. Aytib o‘tganimizdek, buyumlarni yaxlit
ko‘rib, doimo ularni o‘zaro solishtirib turish zarur. Buyumning och
qismini tasvirlay turib, qaysi nuqtada u yorug‘ligi va rangining eng
quyuqligi va qaerda kuchliroq namoyon bo‘lishini, so‘ngra esa xajmli
shaklning qolgan qismida topilgan tus bilan taqqoslab aniqlash kerak.
Eslatib o‘tamiz, ranglarni uch xususiyat bo‘yicha taqqoslaymiz:
yorug‘ligi, rang tusi va to‘yinganligi. Agar biror bir rang yorug‘ligi
bo‘yicha to‘g‘ri topilib, boshqa xususiyatlari aniq bo‘lmasa,bu rangni
to‘g‘ri deb bo‘lmaydi – munosabatlar rang tusi va to‘yinganligi
bo‘yicha ham aniqlangan bo‘lishi kerak. Buyumlarni solishtirib,
o‘xshashligini yoki ularning orasidagi farqlarini aniqlash shunday
holatda yenggillashadiki, agar havo rang buyumni boshqa bir tusi
o‘zgacharoq buyum bilan solishtirsak. Bunday taqqoslash bizni
sinchiklab qarashimizni charxlaydi hamda ulardagi rang tusini aniq
ko‘rishga ko‘mak beradi.
Buyumlarni ranggi bo‘yicha taqqoslashda yana bir holatni hisobga
olish zarur. Ketma-ketlikdagni rang kontrasti tufayli, kulrangning nozik
tusi uni nima bilan qiyoslashimizga bog‘liq bo‘lib, goh issiq, goh sovuq
bo‘lgan holda tuyuladi. Agar kulrangni qizil rang bilan solishtirsak, u
sovuq tusda, havo rang bilan taqqoslasak, issiq tusda ko‘rinadi. Shu
sababli buyumning nozik tusini aniqlashda xolis rangni xolis bilan,
15
issiqni issiq bilan, sovuqni sovuq bilan, och rangni och bilan, to‘q
rangni to‘q bilan o‘zaro solishtirish kerak.
Tasvirlanayotgan buyumlarni nafaqat asosiy yuqorida qayd etilgan
rangning uchta xususiyati bo‘yicha , balki tashqi ko‘rinishining aniqligi
bo‘yicha ham taqqoslash zarur. Tasvirlanayotgan buyum-larning
chegarasi hamma joyda ham bir xil aniq ko‘rinmaydi. Bir xil joyda
buyumning silueti yaxshi ko‘rinadi, boshqa joyda esa fon bilan birikib
ketadi. Buyumdan tushayotgan soyalar chegarasi ham barcha yerda bir
xil ko‘rinmaydi. Ish jarayonida doimo munosabatlar bilan fikrlash
kerak: matoda tasvirlanayotgan bir necha buyumlarni naturadagi xuddi
shu guruh buyumlari bilan qiyoslab borish maqsadga muvofiq. Faraz
qilamiz, birinchi ko‘rinishdagi buyumlar guruhining ranglari ikkinchi
ko‘rinishdagi buyumlar ranggiga nisbatan juda ham yorqin va to‘q
tusdadir. Ularning naturadagi bu farqlarini sezgach, palitrada ranglarni
alohida bitta , bitta emas, balki birdaniga bir necha rangni munosabat-
larda tanlash zarurdir.
Havaskor rassom manzara lavhani tasvirlayotganda old ko‘rini-
shidan boshlashi ma’qul. Agar rang qatlamlarini orqa ko‘rinishdan
qo‘ya boshlasa, uning rang va tus kuchlarini oshirib yuborib, birinchi
ko‘rinishni bo‘rttirib ko‘rsatishga bo‘yoqlarning kuchi yetmaydi.
Matoning to‘liq yuzasi bo‘yoqlar bilan butkul qoplanib, muno-
sabatlar to‘g‘ri olinmaguncha haqiqiy jarangdor bo‘yoqlarni, yorug‘lik
kuchini va tasvirlanayotgan buyumlar moddiyligini his qilib bo‘lmaydi.
Palitradagi yorqin bo‘yoq - hali matodagi yorqin tus emas. Buyum-
larning yoritilishi va materialligi munosabtalarning to‘g‘ri olinishiga
bog‘liq , aks holda yon tarafdagi tuslar to‘g‘ri topilmasa, qaysidir bir
rangning jarangdorligiga erishib bo‘lmaydi.
Rangtasvir ishlash jarayonida ranglar munosabatini to‘g‘ri aniqlash
bilan birga, shuni yoddan chiqarmaslik kerakki, biz faqat oddiy rang
dog‘lari bilan emas, balki aniq bir shakl ustida ham ish olib borayapmiz.
Ranglar munosabatini izlashdan maqsad, to‘g‘ri topilgan rang tuslari
bilan naturani , uning xajmli shaklini to‘g‘ri topish demakdir. Agar rang
buyumning fazoviy joylashuvi, materialligi va aniq shaklini ifoda etmas
ekan, u tasvirda o‘z ma’nosini yo‘qotadi. Och va to‘q, rangli va rangsiz
bo‘yoq surtmalari ma’lum bir buyum shakliga va ob’ektga tegishli
bo‘lsagina, materiallik, ranglar uyg‘unligi va koloritni yaratadi.
Manzaraning
fazoviy
kengligini
masalan,
faqat
havo
perespektivasi tufayli ranglar o‘zgarishini ko‘rsatib beruvchi rangli
16
dog‘lar emas, balki yer yuzasida joylashgan narsalar va ob’ektlar :
daraxtlar, qurilishlar, to‘g‘ri to‘rtburchakli va notekis maydonlarni
o‘lchamlari va chiziqlar aniqligi ranglarda o‘zgarib, manzaraning
fazoviy uzoqlashishini yaratadi. Tog‘larni, masalan, ikkinchi va olis
ko‘rinishda umumiy rang dog‘larida ifoda etish mumkin emas. Rang
bilan ularning rel’efini va o‘simliklar tuzilishini tasvirlash kerak.
Ishning yakunida natyurmort, manzara yoki portretning u yoki bu
joylari kerakli yorqinlikni olmay qolgan bo‘lishi mumkin yoki
aksincha, haddan tashqari tusi va ranggi bo‘yicha kuchli, umumiy rang
tusidan “ajralib” ko‘rinishi mumkin. Yoritilgan joylar tusi bo‘yicha o‘ta
keskin bo‘lib, qog‘oz yoki mato yuzasidan “chiqib” ketishi mumkin.
Ba’zan soyali joylar sezilarli mayda detallarga ega bo‘lib, maydalashib
ko‘rinadi. Bu holatlarning hammasidan ham umumlashtirish masalasi
hal etiladi: mayda bo‘laklarning keskin chegaralari mayinlashtiriladi,
buyumlarning rangdorligi kuchaytiriladi yoki xiralashtiriladi, keskin
tuslar ochlashtiriladi yoki to‘qlashtiriladi.
Umumlashtirish bosqichida naturaga yaxlitligicha qarash, hamma
narsani birdaniga ko‘rish ya’ni “tikilib qarash” kerak. Buyumlar
guruhining barchasi tarqoq bo‘lib tuyuladi, ammo shu paytda tus
munosabatlarini, natura yaxlitligini tezroq tushunish mumkin.
Navbatma-navbat naturaga ham, etyudga ham yaxlit qarash kerak,
shunda qayerda qanday xatoga yo‘l qo‘yilganligini ilg‘ab olish
mumkin. Butunligicha, yaxlitligicha ko‘ra olish qobiliyati, ishni
umumiydan xususiyga qarab va undan yana umumlashtirishga tomon
boriladi. Ish jarayonida yaxlit ko‘rish – rangtasvirda ishlash
mahoratining asosidir. Faqatgina shu malakaga ega bo‘lgan rassom ,
naturani obrazli ko‘ripnishini to‘g‘ri ifoda etishi, undagi asosiy va har
bir bo‘lakning o‘z o‘rnini topishini, ishning yakuniy darajasini hamda
kompozitsiyaviy markazga bo‘ysundirishni samarali bajara oladi.
Tasvirdagi qismlar yig‘indisi yaxlitga teng emas, chunki yaxlitlik
– bu qismlar yig‘indisiga birlik, shu qismlarning bir-biriga
bo‘ysunganligi va jamlanganligi hisoblanadi.
Akademik
Dostları ilə paylaş: |