Јурилиш материаллари ва конструкциялрини тадіиі этиш ва
Yuklanishlarning dinamik ta’sirini amalga oshirish usullari
Yüklə 24,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
5.4. Yuklanishlarning dinamik ta’sirini amalga oshirish usullari
Inshootga dinamik ta’sirlarni haqiqiy va sun’iy yuklanishlar bilan amalga oshirish mumkin, ularni to‘g‘ri tanlash olinayotgan natijalar to‘g‘riligining kafolatidir. Ko‘p miqdordgi haqiqiy (natura) yuklanishlar mavjud. Ularni ikki guruhga ajratish mumkin: 1) qo‘zg‘almas yuklanishlar (ularning inshootdagi joylashgan o‘rni nazarda tutiladi); 2) qo‘zg‘aluvchan yuklanishlar. Yuklanishlarning birinchi guruhiga u yoki bu turdagi texnologik qurilmalar kiradi: stanoklar, dvigatellar, turli xil vazifani bajaruvchi mexanizmlar va boshqalar; ikkinchi guruhga — asosan transport turlari — elektrovozlar va paravozlar, avtomobillar, traktorlar va zavod ichida harakatlanuvchi transport (ko‘prikli kranlar, transportyorlar, konveyerlar va boshqalar) kiradi. Baholash juda ham qiyin bo‘lgan yuklanish seysmik yuklanish hisoblanadi. Seysmik hududlarda qurilish ishlari inshootlar yer qimirlashlari vaqtida sezadigan ta’sirlarni hisobga olgan holda olib borilishi kerak. Yer qimirlashi — tabiiy hodisadir. Uning vujudga kelishi sabablari va yer qobig‘ida tebranishlrning tarqalishi qonuniyatlarini o‘rganish bilan seysmologiya fani shug‘ullanadi. Yerning vayron qiluvchi seysmik tebranishlariga qarshilik ko‘rsata oladigan inshooatlarni qurish, yer qimirlashlarning ko‘pchiligining oqibatlrini yo‘qqa chiqarish — bu masalalar bilan binolar va inshootlarning zilzilabardoshligi to‘g‘risidagi fan shug‘ullanadi. 160 Binolarning va inshootlarning zilzilabardoshligi ularga odatdagi holatda va eng ko‘p seysmik yuklanishda ta’sir ko‘rsatuvchi yuklanishlarning eng noqulay yig‘indisiga qarab hisoblanadi. Hisobdagi seysmik yuklanishning kattaligi qanday aniqlanadi? U berilgan massa (bino va inshoot yoki ularning qismlari)ning qo‘yilish nuqtasining tezlanishiga bog‘liq. XX asrning birinchi choragida zilzila bardoshlikning statik nazariyasi deb nomlanuvchi nazariya hukmronlik qilar edi. Bu nazariyaga muofiq o‘z og‘irligi bo‘lmagan konstruksiyaga mahkamlangan har bir massaga inshootning asosiga uzatilganidek seysmik tezlanish beriladi. Zilzilabardoshlikning statik nazariyasi seysmik kuchlarning taxminiy, ba’zan esa noto‘g‘ri qiymtalarini berar edi. Bu qiymat bo‘yicha inshootning balandlik bo‘yicha barcha nuqtalarining tezlanishini bir xil qilib qabul qilinar edi, ya’ni konstruksiya vertikal holatini saqlagan holda ko‘chgan, uning barcha nuqtalari esa aynan bir xil gorizontal harakatni bajargan. Bunday yondashuv gorizontal tebranishlrning bikr konstruksiyaga ta’sirini uning fazoviy deformatsiyalari va erkin tebranishlari to‘liq bo‘lmagan holda ifodalar edi. Keyinroq deformatsiyalarning dinamik koeffitsiyenti vositasida ta’sirini hisobga olish egiluvchan inshoot deformatsiyasi bilan majburiy tebranishlarda uning nuqtalari tezlanishi orasidagi bog‘lanishni ifodaladi, biroq majburiy tebranishlarga yana erkin (xususiy) tebranishlar ham qo‘shilishini hisobga olmagan. Jiddiy tebranishlar nazariyasining o‘rgatishicha, muvoznat holatidan chiqarilgan elastik sistema murakkab harakat qiladi, uni majburiy va erkin tebranishlarga ajratish mumkin. Majburiy tebranishlar uzluksiz qo‘yilgan seysmik ta’sirlarni qo‘llab quvvatlaydi, erkin tebranishlar esa vaqt o‘tishi bilan ichki qarshliklar natijasida asta sekin so‘ndi. Ular to‘liq so‘ngandan so‘ng faqat majburiy tebranishlar qoldi. Uzoq vaqt tebranishlar nazariyasi faqat majburiy tebranishlar bilangina hisoblashar edi. Buning sababi shundaki, u faqat mashinalarning aylanuvchi elementlarining muvozanatlanmagan qismlarining ta’sirini sinovchi sanoat konstruksiyalari uchun qo‘llanilar edi. Bu - ta’sirning intensivligi (jadalligi) asta- sekin orta borar va konstruksiya erkin tebranishlari so‘ngndan keyingina hisobdagi ta’sir olar edi, shuning uchun ham ular hisobga olinmas edi. Zilzilabardoshliknng statik nazariyasini yaratuvchilari ham shu nuqtai nazardan yondashishdi. Biroq yer qimirlashlar tajribasi ularning vayron qiluvchi ta’siri darhol namoyon bo‘lishini ko‘rsatdi, demak, uning kattagina qismi erkin tebranishlar bilan bog‘liq bo‘lib, ularni 161 hisobga olmaslik mumkin emas. Konstruksiyaning majburiy va erkin tebranishlarining birgalikdgi ta’sirini hisobga oluvchi zilzilabardoshlik nazariyasi dinamik nazariya nomini oldi. Seysmik hududlarda bino va inshootlarni loyihalashda asosiy vazifa ularning xususiy dinamik tavsiflarining (erkin tebranishlarning davrlari va chastotalari, so‘nishining logarifmik dekrementi) sodir bo‘lishi mumkin bo‘ladigan yer qimirlashlarning chastotaviy tavsiflarning mos kelmasligini ta’minlash hisoblanadi. Aks holda rezonans xolatining vujudga kelishi binolarning tebranishlar amplitudasining keskin ortishiga va dinamik yuklanishning o‘sishiga olib kelishi mumkin. Binolar va inshootlarni zilzilabardoshlikka sinash vazifasiga ularning tebranishlarini instrumental tadqiq etish, ularning xususiy dinamik tavsiflarini aniqlash va ularni belgilab beruvchi turli omillrni (konstruktiv sistema, qo‘llanilayotgan materiallar, grunt sharoitlari va boshqalar) aniqlab topish kiradi. Bunda murakkab vazifalardan biri haqiqiy binolarning tebranishini keltirib chiqarishga qodir bo‘lgan dinamik ta’sirlarni amalga oshirish hisoblanadi. Bu konstruksiyalar ishiga turli xil texnologik qurilmalarning ta’sirini o‘rganishga ham taalluqlidir. Quyida binolarga, inshootlarga va ularning konstruktiv elementlariga dinamik ta’sirni amalga oshirish usullarini ko‘rib chiqamiz. Zarbiy yuklanishlar. Zarbiy yuklanishlarni amalga oshirish uchun turli xil sxemalar qo‘llaniladi. Zarbiy yuklanishni yukning tushishi bilan ham vujudga keltirish mumkin (5.1- a rasm). Vertikal zarbiy yuklanishni amalga oshirish uchun yukning erkin tushishidan foydalanish mumkin. Bu maqsadda koperli qurilma qo‘llaniladi. Kopyorning og‘irligini sinalayotgan konstruksiya og‘irligining taxminan 1% miqdorida qabul qilinadi, yukning tushish balandligini esa 2÷2,5 m qilib qabul qilinadi. Konstruksiyani yuk tushayotganda mexanik shikastlanishdan saqlash uchun zarb tushadigan joyga qumdan balandligi 10–20 sm bo‘lgan yostiq tayyorlanadi. Zarbiy yuklanishni amalga oshirishning bu sxemasi bo‘yicha yuk konstruksiyaga kelib tushgandan so‘ng yuk bilan konstruksiya tebranma xarakatga keladi va konstruksiyaning xususiy tebranishlari chastotasiga ta’sir etadi. Zarbiy yuklanishni amalga oshirishning ikkinchi sistemasi bu kamchilikdan holidir (5.1- b rasm). Bu sxema bo‘yicha zarbiy yuklanishni vujudga keltirish uchun konstruksiyaga pastki tomondan yuk osilib, u kerakli paytda darhol olib tashlanadi. Yuklanish olib tashlangan konstruksiya erkin tebrana boshlaydi. Bu, sxema avvalgisiga nisbatan |