41
lıqlar») dövründə Çin fəlsəfəsinin «qızıl əsri» onlar tərəfindən hazır-
lanmışdır.
Qeyd edək ki, Çində ayrı- ayrı fəlsəfi ideyalara hələ VI əsrdən
əvvəlki qədim mədəniyyət abidələrində rast gəlinir. «Şi-szin» («Şe‟rlər
qanunu») və «I szın» («Dəyişikliklər kitabı») və başqa abidələrdə əks olu-
nan fikirlər bunu sübut edir. Ümumiyyətlə qədim Çin fəlsəfəsini altı
böyük məktəb təmsil edirdi. Onlardan üçü (
konfusiyaçılıq, daosizm və
moizm)
daha geniş yayılmışdı.
Konfusiyaçılıq
qədim Çin fəlsəfəsinin
ən nüfuzlu məktəbi hesab
edilir. Onun banisi Konfutsiy (e.ə.551- 479) olmuşdur. Bu tə‟limin əsas
mənbəyini «Lun yuy» («Söhbətlər və mühakimələr») təşkil edir. Burada
Konfusinin öz tələbələri ilə söhbətləri və mülahizələri əsas yer tutur. Kon-
fusinin tə‟limi əvvəlkilərdən fərqli olaraq maddi dünya və kosmoqoniya
(kainatın yaranması) məsələlərinə az maraq göstərmişdir. Onun
fəlsəfəsinin başlıca predmetini insan təşkil edir. Konfusi ideal insan
tərbiyəsini, yə‟ni əqli və əxlaqi cəhətdən yüksək inkişaf etmiş insanı ön
plana çəkir. Bu tə‟limdə insanın davranışa və tərbiyə normaları dini rituala
əsaslanırdı. Ritualların qorunması müdrikliyin özəyi hesab olunurdu.
Göstərilirdi ki, fəlsəfənin mahiyyəti müdrikliyi
düzgün izah etmək və
anlamaqdadır. Konfusinin tərbiyə tə‟limində jen (yüksək xeyirxahlıq, hu-
manizm, bəşərilik) əsas yeri tutur. Şəxsiyyətin bütün əxlaqi keyfiyyətləri
jenin təzahürüdür. Konfusinin «qızıl aralıq» haqqında fikirləri də
əhəmiyyətlidir.
Qədim Çində
daosizm
(dao- yol deməkdir) tə‟limi
də geniş
yayılmışdı (e.ə. I minilliyin II yarısı). Onun banisi Lao-tsı hesab olunur.
Bu tə‟limə görə dao adlanan qanun ümumilikdə təbiətin və cəmiyyətin,
habelə ayrılıqda götürülmüş hər bir insanın davranışı və hərəkətini
müəyyən edir. Dao boşluq və sonsuzluqdur,
o heç nə etmir, eyni zamanda
hər şeyi edir, Dao həm sükunətdədir, həm də hərəkətdədir. Onu başa
düşmək təbiətin daxili inkişaf qanununu bilmək deməkdir. Lao- tsı təbiətə
münasibətdə hər bir fərdin və bütövlükdə
cəmiyyətin xüsusi cəhd
göstərməsini inkar edirdi. Onun fikrincə bu işdə yol verilən hər cür
gərginlik insan ilə dünya arasındakı ziddiyyətləri artırır. Buna görə də
ölçünü gözləmək davranışın başlıca prinsipi e‟lan olunurdu. Daosizmə
görə müdrik hökmdar ölkəni idarə etmək üçün heç nə etməməlidir. Bu
halda
xalq inkişaf edir, cəmiyyətdə nizam və harmoniya yaranır. Daoya
görə bütün insanlar (əslzadə və qul, gözəl və eybəcər, varlı və kasıb)
bərabərdir. Buna görə də müdrik adam hamıya eyni gözlə baxmalıdır.
Dostları ilə paylaş: