7-mavzu: qushlar (aves) sinfining umumiy tavsifi (2 soat) Reja

3. Bosh skeletsizlarning sistematikasi 
kelib chiqishi. 
Hozirgi vaqtda bosh 
va
skeletsizlar kenja tipiga bitta Xordaboshlilar (Cephalochordata) sinfi kiradi. Bu sinfga o’z 
navbatida bitta Lantsetniksimonlar (Amphioxiformes) turkumi va 30-35 turni o’z ichiga oladigan 
bitta lantsetniklar (Branchiostomidae) oilasi kiradi. Ayrim zoologlar lantsetniklar oilasini 3 ta 
kichik oilaga: oddiy lantsetniklar (Branchiostoma), epigonixt lantsetniklar (Epigonichtys) va 
amfioksid lantsetniklar (Amphioxidae) ga bo’ladi. 
Oddiy lantsetniklar kichik oilasi vakillari misolida bosh skeletsizlar kenja tipiga ta’rif 
berilgan bo’lib, simmetrik tuzilganligi bilan xarakterlanadi. Ularning jinsiy organlari juft, 

---

21 
metaplevral burmalari bir xil uzunlikda. Oddiy lantsetniklar tanasining uzunligi 8 sm gacha 
boradi, 20 ga yaqin turlari malum. 
Epigonixt lantsetniklar kichik oilasi vakillari mayda bo’lib, tanasining uzunligi 5 sm gacha 
boradi. Ularning tuzilishida asimmetriyaning ayrim belgilari namoyon bo’ladi. Jinsiy bezlari 
tanasining faqat o’ng tomonida, o’ng metaplevral burmalari chap burmalaridan uzunroq bo’ladi. 6 
ta turi malum. 
Amfioksid lantsetniklar kichik oilasi vakillari lichinkalik tuzilishining ayrim belgilari 
bilan xarakterlanadi. Atrial bo’shlig’i bo’lmaydi, og’zi chap tomonga siljigan, deyarli 
paypaslagichlari bo’lmaydi. Tanasining uzunligi 16 mm gacha bo’ladi. Boshqa lantsetniklardan 
farq qilib, ular bentos emas, balki plankton hayot kechiradi. Ularni epigonixtlar lichinkasi deb 
faraz qilinadi. 
Bosh skeletsizlar kenja tipining vakillari Atlantika, Hind va Tinch okeanlarining mo’tadil 
suvli barcha dengizlarida tarqalgan. MDH da ular Qora va Yapon dengizlarida uchraydi. 
Lantsetniklar temperaturasi +17 +30°S va sho’rligi 20-30% bo’lgan suvlarda ko’proq uchraydi. 
Mo’tadil suvlarda lantsetniklar yilning issiq kunlarida ko’payadi. Masalan: Qora dengizda ular 
may oyining oxiridan avgustning boshigacha ko’payadi. Tuxumining diametri 0,1 mm gacha 
boradi. Lantsetnikning tarkibida 80% gacha oqsil va 2% yog’ bor. Shuning uchun ham uni 
Osiyoning janubi-sharqiy qirg’oqlarida yashovchi aholi qadimdan oziq-ovqat sifatida ov 
qilishadi. 
Shuningdek, lantsetniklar ilmiy jihatdan umurtqali hayvonlarning kelib chiqishini 
yoritishda qimmatli material hisoblanadi. 
Bosh skeletsizlarning kelib chiqishi. Bosh skeletsizlarning ajdodlari to’g’risida aniq 
ma’lumotlar bizgacha yetib kelmagan, chunki ular nozik gavdali va mayda hayvonlar bo’lib, 
qoldiqlari qazilma xolda saqlanmagan. Shunga qaramasdan akademiklar A.O.Kovalevskiy va 
A.N.Severtsovlarning solishtirma anatomiya va embriologiya sohasida olib borgan tadqiqotlariga 
asoslanib lantsetniklarning qadimgi ajdodlari suvda erkin suzib yuruvchi ikki tomonlama 
simmetriyali hayvonlar bo’lgan degan xulosaga kelinadi. Bu hayvonlarning muskullari gavdasining 
boshidan oxirigacha segmentlashgan, jabra oldi bo’shlig’i bo’lmagan, xordasi boshigacha yetib 
bormagan, jabra yoriqlari kam sonda, ya’ni 17-20 tagacha bo’lgan va ular to’g’ridan-to’g’ri 
tashqariga ochilib turgan deb taxmin qilinadi. 
A.N.Severtsovning fikriga ko’ra bu boshlang’ich bosh skeletsizlardan ikkita shoxcha 
chiqqan. Bitta shoxcha suvda erkin suzib yuruvchi hayvonlar singari taraqqiy etavergan va 
ulardan umurtqalilar kelib chiqqan. Ikkinchi shoxcha vakillari esa suv tubida hayot kechirishga 
o’tib, chap tomoni bilan yonbosh yotishga layoqatlangan. Ularning og’iz va anal teshiklari 
pastga, ya’ni chap tomonga, chap tomondagi jabra yoriqlari esa yuqoriga, ya’ni o’ng tomoniga 
o’tib qolgan. Hozirgi lantsetnik lichinkasida bu organlarning asimmetrik bo’lib o’sishi filogenetik 
taraqqiyotning shu davridai saqlanib qolgan belgisi bo’lsa ajab emas. Keyinchalik suv tubidagi 
qumga ko’milib yashashga moslashish orqasida lantsetniklarning ajdodlari paydo bo’lgan. Ularda 
jabra yoriqlarini ifloslanishdan saqlaydigan jabra oldi bo’shlig’i taraqqiy etgan va gavdasi 
assimetriya xolatidan ikkilamchi marta ikki tomonlama simmetriyali bo’lib qolgan.
 
Mustaqil o’qish uchun savollar: 
1. Lantsetnik tuzilishining qaysi belgilariga qarab xordalilar tipiga kiritiladi? 
2. Bosh skeletsizlar kenja tipi vakillarining o’ziga xos tuzilishi va tarqalishini 
tushuntiring. 
3. Bosh skeletsizlar kenja tipining asosiy sinflari, turkumlari va turlarini ko’rsating. 

---

22 
2-MAVZU