7-mavzu: qushlar (aves) sinfining umumiy tavsifi (2 soat) Reja

BOSHSKELETSIZLAR 
KENJA 
TIPINING 
SISTEMATIKASI, 
BIOLOGIYASI VA KELIB CHIQISHI 
Hozirgi vaqtda boshskeletsizlar kenja 
tipiga 
bitta 
Xordaboshlilar
(Cephalochordata) sinfi kiradi. Bu sinfga o`z navbatida bitta Lantsetniksimonlar
(Amphioxiformes) turkumi va 35 ga yaqin turni o`z ichiga oladigan bitta
lantsetniklar 
(Branchiostomidae) 
oilasi 
kiradi. 
Ayrim 
zoologlar 
lantsetniklar moilasini 3 ta kichik oilaga: oddiy lantsetniklar (Branchiostoma), 
epigonixt
lantsetniklar 
(Epigonichtys) 
va 
amfioksid lantsetniklar 
(Amphioxidae)ga bo`ladi. Oddiy lantsetniklar kichik oilasi vakillari misolida 
boshskeletsizlar 
kenja
tipiga ta`rif berilgan bo`lib, simmetrik tuzilganligi bilan xarakterlanadi. 
Ularning
jinsiy organlari 
juft, 
metaplevral 
teri 
burmalari 
bir 
xil 
uzunlikda. Oddiy lantsetniklar tanasining uzunligi 8 sm gacha 
boradi, 20 ga 
yaqin turlari ma`lum. Epigonixt lantsetniklar kichik oilasi vakillari mayda bo`lib, 
tanasining
uzunligi 5 sm gacha boradi. Ularning tuzilishida asimmetriyaning ayrim 
belgilari namoyon bo`ladi. Jinsiy bezlari tanasining faqat o`ng tomonida, o`ng me
taplevral teri burmalari chap burmalaridan uzunroq bo`ladi. 6 ta turi ma`lum. Am
fioksid lantsetniklar kichik oilasi vakillari lichinkalik tuzilishining ayrim belgilari 
bilan xarakterlanadi. Atrial bo`shlig’i 
yo`q, og’zi chap tomonga siljigan,
deyarli paypaslagichlari bo`lmaydi. Tanasining uzunligi 16 mm gacha bo`ladi.
Boshqa lantsetniklardan farq qilib, ular bentos emas, balki plankton hayot
kechiradi. Ularni epigonixtlar lichinkasi deb faraz qilinadi. Boshskeletsizlar kenja 
tipining vakillari mo``tadil va iliq suvli 
Atlantika, Hind va Tinch okeanlarining barcha dengizlarida tarqalgan. MDHda ul
ar Qora va
Yapon 
dengizlarida uchraydi. Lantsetniklar temparaturasi +17 +30°S haroratli va sho`rli
gi 
20-30% 
bo`lgan 
suvlarda 
ko`proq 
uchraydi. 
Mo`tadil 
suvlarda
lantsetniklar yilning issiq kunlarida ko`payadi. Masalan: Qora dengizda ular may
oyining oxiridan avgustning boshigacha ko`payadi. Tuxumining diametri 0,1 mm
gacha boradi. Lantsetnikning tarkibida 80% gacha oqsil va 2% yog’ bor. Shuning

---

61 
uchun ham uni Osiyoning janubi-sharqiy qirg’oqlarida yashovchi aholi qadimdan
oziq-ovqat sifatida ov qilishadi. Buning uchun suv ostidagi qumning yuza qismini
g’alvirda elab lantsetniklarni terib oladilar. Bitta qayiqda kuniga 5 kg gacha
lantsetnik ovlash mumkin. Bir yilda esa 35 t gacha lantsetnik ovlanadi. Bu esa 280
million dona lantsetnik demakdir. Lantsetniklarni qaynatib, dudlab yoki qovurib
iste`mol qilinadi. Bunday qaraganda lantsetniklarning amaliy ahamiyati katta
emasga o`xshaydi. Lekin ular dengiz biotsenozida ozuqa zanjirida ahamiyati bor.
Bundan tashqari, lantsetniklar ilmiy jihatdan umurtqali hayvonlarning kelib
chiqishini yoritishda ham qimmatli material hisoblanadi. Boshskeletsizlarning 
ajdodlari 
to`g’risida 
aniq 
ma`lumotlar 
bizgacha 
yetib kelmagan, chunki ular nozik gavdali va mayda hayvonlar 
bo`lib, qoldiqlari qazilma holda saqlanmagan. Shunga qaramasdan akademiklar 
A.O.Kovalevskiy 
va
A.N.Severtsovlarning solishtirma anatomiya va embriologiya sohasida olib borgan
tadqiqotlariga asoslanib lantsetniklarning qadimgi ajdodlari suvda erkin suzib
yuruvchi ikki tomonlama simmetriyali hayvonlar 
bo`lgan, degan xulosaga 
kelinadi.
Bu hayvonlarning muskullari gavdasining boshidan – dumining oxirigacha
segmentlashgan, jabraoldi bo`shlig’i bo`lmagan, xordasi boshigacha yetib
bormagan, jabra yoriqlari kam sonda, ya`ni 17-20 tagacha bo`lgan va ular
to`g’ridan-to`g’ri tashqariga ochilib turgan, deb taxmin qilinadi.
A.N.Severtsovning fikriga ko`ra bu boshlang’ich boshskeletsizlardan ikkita
shoxcha chiqqan. Bitta shoxcha suvda erkin suzib yuruvchi hayvonlar singari
taraqqiy etavergan va ulardan umurtqalilar kelib chiqqan. Ikkinchi shoxcha
vakillari esa suv tubida hayot kechirishga o`tib, chap tomoni bilan yonbosh
yotishga layoqatlangan. Ularning og’iz va anal teshiklari pastga, ya`ni chap
tomonga, chap tomondagi jabra yoriqlari esa yuqoriga, ya`ni o`ng tomoniga o`tib
qolgan. Keyinchalik suv tubidagi qumga ko`milib yashashga moslashish orqasida
lantsetniklarning ajdodlari paydo bo`lgan. Ularda jabra yoriqlarini ifloslanishdan
saqlaydigan jabra oldi bo`shliq-atrial taraqqiy etgan va gavdasi assimetriya
holatidan ikkilamchi marta ikki tomonlama simmetriyali bo`lib qolgan. Demak,
ko`pchilik zoolog olimlarning fikriga ko`ra, boshskeletsizlarning vakillari
lantsetniklarga o`xshash bo`lgan qadimgi tuban xordalilardan kelib chiqqan.