E nuritdinov odam fiziologiyasi

Nafasning boshqarilishi 
Nafas mushaklarining kelishib ritmik ravishda qisqarishini ta'minlaydigan va tashqi 
muhitning hamda organizm ichki muhitining o'zgaruvchan sharoitga nafasni 
moslashtiradigan asab hujayralari yig'indisi nafas markazi deb ataladi. 
Nafas olishning boshqarilishi (regulatsiyasi) nafas olish harakati, ko'krak qafasining 
kengayib-torayishi, chuqur yoki yuza nafas olish qisman ixtiyorimizga bog'liq bo'lsa 
ham, asosan, ixtiyorsiz bo'ladi. Nafas olish birinchi navbatda, asab tizimi orqali 
boshqarilishini rus olimlari N.A.Mislavskiy (1885) va M.V.Sergiyevskiy (1902) 
o'rganganlar. 
Bu olimlarning ma'lumotlariga ko'ra, nafas olishni boshqarib turadigan markaz 
uzunchoq miyada o'rnashgan. Agar bu markaz shikastlansa, nafas mushaklari 
falajlanadi va nafas to'xtab qoladi. 
Nafas markazidan yuqorida yotgan markaziy asab tizimi qismlari olib tashlaganda 
yoki ular shikastlanganda nafas olish saqlansa ham, uning xarakteri o'zgaradi. Shunga 
asoslanib, ko'p olimlar bosh miyaning yuqori qismlarida «nafas oliy asab markazlari» 
bo'lishi kerak deyishadilar. 
Fiziologlarning ishlariga qaraganda nafas olish va tomirlarni harakatga keltirish 
markazlari bilan bosh miyaning yuqori qismlari orasida o'zaro funksional bog'lanish 
bo'ladi. Ko'p olimlar nafas markazini o'zaro bir-biri bilan bog'langan nafas olish va 
nafas chiqarish markazlaridan iborat deb hisoblaydilar. 
Uzunchoq miyadagi ikki xil hujayralar o'zaro mahkam bog'langan bo'lib, kelishib 
ishlaydi. Nafas olish regulatsiyasida bosh miya po'stlog'ining bevosita ishtirok etishi 
keyingi tekshirishlarda isbot qilindi. Nafas olish boshqarilishida bosh miya katta 
yarim sharlari po'stlog'ining qatnashuvi shu bilan ham ifodalanadiki, umr bo'yi nafas 
olishga taalluqli ko'pgina shartli reflekslar hosil bo'ladi. 
Shunday qilib, nafas markazining «chegaralari» uzunchoq miya doirasidan chiqib, 
bosh miya po'stlog'iga ham boradi. Shu sababli «nafas markazi» degan tushunchaga 
markaziy asab tizimining hamma sohalari 
Buning uchun bir itning uyqu arteriyasi ikkinchi itning uyqu arteriyasi bilan 
birlashtiriladi. Bunda bir it qoni ikkinchi itning boshiga o'tadi. Agar bu itlarning 
biriga ko'proq karbonat angidrid hidlatilsa, u qonga o'tib, qon orqali ikkinchi itning 
boshiga boradi va uning uzunchoq miyasiga ta'sir etib, nafas olishni tezlashtiradi. Bu 
hoi karbonat angidridning nafas olish markaziga qon orqali (gumoral) ta'sir etishini 
ko'rsatadi. 
Shu itlardan birining traxeyasi qisilib, organizm shu yo'l bilan bo'g'ilsa, biroz vaqtdan 
keyin uning nafasi to'xtab qoladi (apnoe), ikkinchi it esa rosa halloslaydi (dispnoe). 
Bunga sabab shuki, birinchi itning traxeyasi kesiiganda uni tanasidagi qonda CO2 
to'planadi (giperkapniya) va kislorod miqdori kamayadi (gipoksemiya). Qon birinchi 
itning tanasidan ikkinchi itning boshiga boradi va uning nafas markazini qo'zg'atadi. 
Shu sabali ikkinchi itda nafas kuchayadi (giperventilatsiya), CO2 tarangligi pasayadi, 
O2 tarang'igi esa oshib ketadi. Shu itning tanasidan kislorodga bey va CO2 kam qon 
birinchi itning boshiga kelib, unda nafas to'xtatib qo'yadi (apnoe). 
Shunday qilib, qonda karbonat angidridning ko'payishi nafas markazi ishini, 
kuchaytiradi va aksincha, tez-tez nafas olish natijasida qondagi karbonat angidrid 
tashqariga chiqarib yuborilsa, nafas olish birmuncha vaqt to'xtab qoladi, bunda qonda 

---

67 
karbonat angidridning miqdori yana ko'payadi va nafas olish tezlashadi. 
Nafas markazi faqat karbonat angidrid bilangina ta'sirlanmay, balki kislotali boshqa 
moddalar (masalan, sut kislota) ta'sirida ham qo'zg'aladi. Moddalar almashinuvi 
natijasida bunday kislotali moddalar nafas markazining asab hujayralarida ham hosil 
bo'ladi. Shunday qilib, nafas markazi o'zida hosil bo'ladigan kislotali moddalar 
ta'sirida qo'zg'alib turadi.