XIII. 3. Bolalarning maktabga psixologik tayyorgarligi
Maktabning bola shaxsiga quyadigan asosiy talablaridan biri
psixalogik tayyorgarlikdir. Bolaning psixologik tayyorligi uning
jamiyatdagi ijtimoiy mavqeini o‘zgarishi va kichik maktab yosh
davridagi bolalar o‘quv faoliyatining o‘ziga xosligi bilan uzviy bog‘liq
.
248
Shuni ta’kidlab o‘tish joizki, maktabga psixologik tayyorgarlik
doimiy hisoblanmaydi, balki u doimo o‘zgarib boyib boradi.
Psixologik tayyorlikning tarkibiy jihatlari: intellektual (aqliy),
ma’naviy va irodaviy tayyorgarlikdan iboratdir.
Aksariyat hollarda bolaning aqliy rvojlanganlik darajasi haqida
gapirilganda uning so‘z boyligi zaxirasi bilan aniqlanadigan aqliy
bilimlari miqdoriga ko‘proq e’tibor beriladi. Ota-ona, hatto ayrim
o‘qituvchilar ham bola qanchalik ko‘p bilsa, u shunchalik rivojlangan
bo‘ladi, deb o‘ylaydilar. Aslida esa unday emas, fan-texnika,
ommaviy axborot vositalarining keng tarqalganligi tufayli bugungi
kun bolalari go‘yo ma’lumotlar ummonida suzib yurgandek
bulmoqdalar. Bu esa ulardagi so‘z boyliklarning keskin o`sishiga asos
bo`lmokda, lekin bu ularning tafakkuri ham shunday jadallikda
rivojlanayapti, degan gap emas.
Maktabda amal qilinayotgan o‘quv dasturlarini o‘zlashtirish
boladan narsalarni taqqoslay bilish, tahlil qilish, umumlashtirish,
mustaqil xulosalar chiqarish kabi bilish jarayonlarining yetarlicha
rivojlangan bo`lishini taqozo etadi. Shuning uchun ham hozirgi kunda
maktab amaliyotchi psixologlari tomonidan bolalarni birinchi sinfga
qabul qilish jarayonida keng foydalanilayotgan psixodiagnostik
vositalar, testlar, so`rovnomalar, asosan bolada yuqorida keltirib
o‘tilgan
xususiyatning
rivojlanganlik
darajasini
aniqlashga
mo‘ljallangan metodikalardan iboratdir.
5-7 yosh bolaning maktabga intellektual (aqliy) tayyorligining
yana muhim ko‘rsatkichlaridan biri bu ulardagi obrazli tafakkurning
oliy darajada rivojlanganligidir. Bola atrof-muhitdagi narsa-hodisalar
o‘rtasidagi eng muhim xususiyatlarni, munosabatlarni farqlay olish
imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu o‘rinda bolalar chizmali tasvirlarni
shunchaki tushunibgina qolmay, balki ulardan muvaffakiyatli foyda-
lana oladigan bo‘ladilar.
Biroq ularning tafakkuri umumlashtirish xislatlariga ega bo‘la
borsada, predmetlar va ularning (tafakkuri) o‘rnini bosuvchilar bilan
aniq xatti-harakati obrazliligicha qolaveradi.
Maktabgacha yosh davridayoq bola kichik maktab yosh davrida
yetakchi faoliyat turi bo‘ladigan – o‘quv faoliyatiga tayyorlangan
bo‘lishi lozim. Bunda bolada ma’lum bir tegishli masalalarning
shakllangan bo‘lishi muhim ahamiyatga ega. Bunday malakalarning
asosiy xususiyatlaridan biri bolaning o‘quv topshirigini ajratib olishi
249
va faoliyatni mustaqil maqsadga aylantira olishidir. Bunday jarayonlar
birinchi sinf o‘quvchilaridan topshiriqda o‘zi belgilagan o‘zgarish,
yangilik alomatlarini kidirib topa bilish va ulardan hayratlanishni,
qiziqishni talab qiadi. Bunday topshiriqlar amaliy ishlarga aylantirilsa
yoki o‘yin tarzida bajarilsa, osonroq kechadi va bola o‘zlashtiradi.
Yuqorida to‘xtalib o‘tganimiz intellektual tayyorlik bolaning
maktabda muvofaqqiyatli o‘qib ketishi uchun yagona zamin emas.
Agar bola zarur malaka va ko‘nikmalar zahirasiga ega bo‘lsa,
unda intellektual rvojlanganlik darajasi ham yuqori bo‘lsa-yu
o‘quvchilikning ijtimoiy holatiga shaxsan tayyor bo‘lmasa, maktabda
o‘qib ketishi qiyin kechadi. Agar o‘qituvchi yoki ota-ona uni o‘qishga
qiziqtira olmasalar, o‘quv vazifalarini zo‘ma-zo‘raki, sifatsiz, qo‘l
uchida bajaradilar. Bundaylarda zarur natijalarga erishish qiyin bo‘-
ladi.
Eng yomoni, bu yoshda maktabga borishni xohlamaydigan
bolalar ham uchrab turadi. 5-7 yoshli bolaning maktabga borishdan
bosh tortishi asosan uni tarbiyalashda ota-onalar tomonidan yo‘l
qo‘yilgan xatoning oqibati hisoblanadi. Ayrim ota-onalarda
maktabgacha yosh davridagi bolani maktab bilan qo‘ritish hollari ham
kuzatiladi.
– Ikkita gapni eplab gapira olmasang, maktabda qanday o‘qiysan?
– Sanashni bilmaysan-u, maktabga qanday borasan?
– Maktabga borsang, o‘rtoqlaring bu qilig‘ingdan kulishadi!
– Hech narsani bilmaysan, maktabga borsang bizni uyaltirasan!
kabi ta’na-dashnomlar, bolada maktabdan qo‘rqish, undan
xavfsirashning shakllanishiga asos bo‘lishi mumkin. Shunday qo‘rquv
bilan maktabga borgan bolalarning maktabga bo‘lgan munosabatini
o‘zgartirish, ularda o‘ziga nisbatan ishonch uyg‘otish uchun haddan
ziyod kuch, vaqt, mehnat, sabr-toqat, chidam, e’tibor zarur bo`ladi. Bu
esa bolada oldindan maktabga nisbatan ijobiy munosabatni
shakllantirishga qaraganda shubhasiz, murakkab jarayondir.
Bolani
birinchi
sinfda
o‘qitishda
yuzaga
keladigan
qiyinchiliklarning sababi kattalarning bola bilan bo`ladigan mulo-
qotlari shakli u yoki bu vaziyatga bog‘liq bo‘lmagan holda, shaxsiy
ahamiyatga ega bo‘lishi muhim ahamiyatga ega. Bunday muloqot
bolaning kattalar e’tiboriga va hamdardligiga bo‘lgan ehtiyojlarni
kattalar tomonidan qondirilishi bilan harakterlanadi. Muloqotning bu
shakliga erishgan bolalar uchun kattalarga e’tibor, ular murojatini
250
tinglash va tushunishga intilish va kattalar tomonidan ham ularga
nisbatan shunday e’tibor ko‘rsatilishiga bo‘lgan ishonch xosdir.
Bunday bolalar kattalarning turli vaziyatlarda (ko‘chada, uyda,
mehmonda, ishxonada) o‘zlarini qanday tutishlarini farqlay oladilar.
Kattalarning bunday xulqni anglash evaziga bolalar ham kattalarga,
o‘qituvchilarga, shu vaziyatga mos ravishda munosabatlarni namoyon
qiladi. Agar bolada kattalarga nisbatan bunday munosabatlar
shakllanmagan bo‘lsa, unga mos ravishda kattalarga nisbatan ham
tegishli munosabat yuzaga kelmaydi, bu esa albatta bola bilan olib
boriladigan ta’lim jarayonini murakkablashtiradi.
Ota-onalar har bir bola ruhiy rivojlanishida o‘ziga xos
xususiyatlarga ega ekanligi va bu xususiyatlar ularning u yoki bu
faoliyat turini egallashida namoyon bo‘lishini yodda tutishlari lozim.
Ba’zi bolalar endigina birinchi so‘zlarni o‘zlashtirganlarida ularning
tengqurlari allaqachon ma’lum bir iboralar bilan gaplasha oladigan
bo‘ladilar.
Ta’lim jarayonida bola imkoniyatlarining namoyon bo‘lishi
ma’lum darajada nasliy omillar bilan ham bog‘liqdir. Bolalar o‘z tem-
perament xususiyatlariga ko‘ra ham bir-birlaridan ajralib turadilar:
Xushchaqchaq, sergap, quvnoq, hayotning o‘zgaruvchan
sharoitlariga tez moslasha oladigan bolalar – sangvinnik tempe-
ramentga mansub bo‘ladilar.
Ko‘pincha noxush kayfiyatda yuradigan, ta’sirchan, kamgap, sust
bolalar – melanxolik temperamentga kiradilar.
Xotirjam, befarq, kamharakat, nutqi sust bolalar flegmatiklardir.
Jahldor, betoqat, serzarda, harakatchan bolalar xolerik
hisoblanadilar.
Bolalar kattalarning yordamiga muhtoj bo‘lishiga qarab ham bir-
birlaridan farq qiadilar. Ba’zi bolalar biror xatti-harakatni bajarishni
bir necha marta ko‘rsatish, tushuntirish, ketidan ergashtirish kerak.
Boshqa bolalarga esa bajariladigan ish bir marotaba ko‘rsatilsa yetarli
bo‘ladi. Shunday bolalar ham borki, ular berilgan vazifani mustaqil
bajaradilar. Bolalar o‘zlarini qiziquvchanlik, aqliy faolliklariga qarab
ham bir-birlaridan ajralib turadilar. Ba’zi bolalar ko‘p savol beradilar
va harakatchan bo‘ladilar, ba’zi bolalarni esa hech narsa
qiziqtirmaydi. Ota-onalar bolalaridagi o‘ziga xosliklarni qanchalik
chuqur bilsalar, ularga o‘rgatishni muvaffaqiyatli tashkil qila oladilar.
251
Bolalarning maktabga psixologik tayyorgarligi keng va
mukammal bo‘lib rivojlangan bo ‘lishi darkor. Bolalarga qanchalik
yaxshi bilim bersak, uylaymanki ular kelajakda Vatanga sadoqat
ruhida, yetuk inson bo‘lib yetishadilar. Demak, tarbiyachi bola
shaxsida axloqiy his-tuyg‘ularni tarbiyalash uchun hamma vosita va
metodlarni qo‘llasa, yaxshi xulq namunalarini o‘rgatish ancha oson
kechadi.
Maktab ta’limiga psixologik tayyorgarlih psixologik tayyorgarlik
tushunchasi maktab ta’limi nuqtayi nazaridan 1-sinfga qadam
qo‘yayotgan
bola
psixik
rivojlanishidagi
muhim
sifat
ko‘rsatkichlarining majmuasi bo‘lib hisoblanadi. Bu tayyorgarlik
bolaning o‘qishga intilishi, o‘quvchi bo‘1ish ishtiyoqida bilish
faoliyati va tafakkur operatsiyalarining yetarlicha yuqori darajasi,
bolaning o‘quv faoliyati elementlarini egallash, iroda va ijtimoiy
rivojlanishning muayyan darajasida namoyon bo‘luvchi asoslangan
tayyorgarlikni o‘z ichiga oladi. Bolaning maktab ta’limiga psixologik
tayyorgarligining barcha komponentlari bolani sinf jamoasiga olib
kirish, o‘quv materiallarini ongli- faol egallash, maktabga oid
majburiyatlarni bajarishni qamrab oladi.
Maktabgacha ta’1im muassasasida bolalarni yangi psixologik
mavqelarini yaratishdan iborat bo‘lib, uning xususiyati guruhdagi
barcha bolalar uchun ahamiyatli bo‘lgan kelajakda maktabga kirish
istiqbolidir.
Bu
istiqbol
bolalar
kechinmalari,
qiziqishlari,
intilishlarining
birligini
yaratib,
tarbiyachilar
undan
bolalar
jamoasining umumiy maqsad — maktabga puxta tayyorlanish asosida
jipslashtirish maqsadida foydalanadilar.
Tayyorlov guruhiga o‘tish bolalarda yangi holat kattaliklarini
anglashlariga asoslangan “yetuklik” hissiyotini yaratadi. Tarbiyachi
ta’lim-tarbiya jarayonlarida bolalarning katta ekanliklaridan faxr-
lanish, o‘quvchi bo‘lishga intilish, xatti-harakatlarini ongli ravishda
boshqarish va javobgarlik hissini tarkib toptiradi.
“Ilk qadam” dasturida belgilab qo‘yilgan ijtimoiy-hissiy
rivojlanish talablarini bajarish, bolalarning kattalar va tengdoshlari
bilan muloqat qilish doirasini kengaytirish, o‘z fikrini mustaqil ayta
bilish qobiliyati, o‘z hissiyotlari bilan o‘rtoqlasha olish, hissiy
kechinmalarni so‘z bilan ifodalashi, jamoada o‘zini tuta bilishi, o‘zini
shaxs sifatida anglashi, o‘zini hurmat qilishi, qadr-qimmatini bilishi,
“men” konsepsiyasi, kattalar yordamida kamchiliklarini bartaraf etish
252
kabilar psixologik tayyorgarlik asosini tashkil etadi. Bu yoshdagi
bolalarda o‘zidan kichiklarga g‘amxo‘rlik hissi jadallik bilan
rivojlanadi. Ular uchun sovg‘a1ar tayyorlash, “konsertlar” uyushtirish,
birgalikdagi o‘yin faoliyatlari bo‘lajak o‘quvchi tıchun katta
ahamiyatga ega. Bu ishlar bo‘lajak o‘quvchining ma’naviy tajriba-
larini boyitadi, shaxsning insoniy xislatlari – xayrixohlik, saxiylik,
yaxshilik, rahmdillik sifatlarini tarkib toptiradi. Tayyorlov guruhi
bolalar mavqeyidagi o‘ziga xos xususiyat ularning ijtimoiy zonasini
kengaytirishdir.
Shunday
qilibmaktabgacha
yoshdagi
bolalar
psixologik nıavqeyida bo‘lajak o‘quvchilarda ma’naviy sifatlarni
shakllantirishning katta imkoniyatlari mavjuddil.
Dostları ilə paylaş: |