XVI. 2. Bola tarbiyasida oilaning o‘rni haqida mutafakkirlar
ta’limoti
Qadimgi yunon faylasuflari Aflotun va Arastu bola tarbiyasini
jamiyat o‘z ixtiyoriga olishi, tarbiya jarayonidagi barcha zarur ishlarni
davlat bajarishi lozim degan g‘oyani ilgari surgan edilar.
281
Bu g‘oya fransuz xayoliy sotsialistlari Sen Semon, Sharl Fure
asarlarida keyinchalik rivojlantirildi. Ular bola tarbiyasi bilan, asosan,
davlat shug‘ullanishi kerak degan g‘oyani ilgari surganlar. Ammo
sharq mutafakkirlari bola tarbiyasi bilan asosan ota-ona shug‘ullanishi
kerak degan xulosaga kelganlar. Bu bilan ular oilaviy tarbiyaning
roliga katta e’tibor berganlar. Rizouddin ibn Fahriddinning “Oila”
nomli risolasida bola tarbiyasi yomon niyat va qo‘pollik bilan emas,
balki sabr-toqat, matonat, mehribonlik, chidamlilik, shafqat-u sezgirlik
bilan bo‘lishi kerakligi ta’kidlangan. Zarar bilan foydani ayira
olmagan yosh go‘dakni nazoratsiz tutish ulug‘ xatolikdir. Balki uni
qattiqlik bilan yumshoqlik o‘rtasida adolat bilan tarbiya qilmoq
kerakligi haqida fikrlar berilgan (Rizouddin ibn Faxriddin. Oila. - T.:
Mehnat, 1991).
Ma’lumki, bola 2-3 yoshidan boshlab, o‘z ehtiyojlari, fikr va
talablarini birmuncha aniq ifoda etadigan bo‘lib qoladi. U ko‘ziga
ko‘ringan, aqli yetgan narsalarni so‘ray va ularni sinchkovlik bilan
tekshira boshlaydi. Ota-onalar milliy fazilatlarimizga muhabbat bilan
qarash, razolatlardan nafrat qilish yo‘llarini bolalarga o‘rgatadilar.
Xalqimiz orasidagi buyuk odamlarning kamolotlari to‘g‘risida so‘zlab
beradilar.
Bolalarni kamtarlik va donolikka o‘rgatishda buyuk o‘zbek
mutafakkiri Abu Ali ibn Sino kabi olimlarimizning hayot namunalari
va bizga meros qilib qoldirgan durdona fikrlarini asos qilib olish
foydalidir. U manmanlik, maqtanchoqlik va o‘zidagi bilimga ortiqcha
baho berish kabi xususiyatlarni kishining axloqi past ekanligini
ko‘rsatuvchi belgilar deb ta’kidlaydi. Uning fikricha oilada bola
yoshligidan boshlab faqat yaxshi odatlarga o‘rgatilishi kerak. Bu esa
unda mustahkam xarakter shakllanishiga zamin yaratadi. Ibn Sino
yosh bolalarni yaxshi axloqli jismoniy sog‘lom qilib yetishtirishda
ko‘pgina foydali usullarini ko‘rsatib beradi. U tarbiya jarayonida
shaxsiy namuna bo‘lish usuli g‘oyat katta ahamiyatga ega ekanligini
qayta-qayta uqtirib o‘tgan. Oilaviy tarbiya to‘g‘risidagi fikrlarning
chuqur mazmunini va amaliy ahamiyatini uning quyidagi so‘zlaridan
bilib olish mumkin: “Bolaning xulqini mo‘tadillikda saqlashga alohida
e’tibor berish kerak. Unga esa bolalarni qattiq g‘azablanishdan,
qo‘rqish, xafalik, uyqusizlikdan saqlash orqali erishiladi. Bolani
xohlagan va foydali narsasini darhol topib berishga hamda sevmagan
narsasini ko‘zdan uzoqlashtirishga doim tayyor bo‘lib turish kerak. Bu
282
ishning ikki xil foydasi bor. Bir tomondan bolaning ruhiga foyda
qiladi, bola eng yosh chog‘idanoq xushhulq odam bo‘lib qoladi.
Ikkinchi tomondan, bolaning tanasiga foyda qiladi. Chunki yomon
xulq turli mijoz buzilishlariga sabab bo‘ladi. Shuningdek, agar yomon
xulq odatga kirib qolsa, u mijoz buzilishini keltirib chiqaradi”. Ibn
Sino o‘zining “Tadbir-ul manozil” asarining katta bir bobini oilaviy
tarbiya masalalariga bag‘ishlagan. U bu asarida kishilarning oilaviy
munosabatlarning deyarli hamma tomonlarini ko‘rib chiqadi. U oila
boshlig‘i oldiga katta talablar qo‘yadi, u oilaviy tarbiyani ham amaliy,
ham nazariy tomondan yaxshi bilish zarurligini uqtiradi.
Mutafakkir olim Abu Rayhon Beruniy o‘z asarlarida ota-onalar va
tarbiyachilar obro‘yining bolaga ta’sir kuchi haqida ham fikr
yurgizadi. Bu esa hozirgi talablarga ham javob beradi. U: “Ota-
onalarning bolalarga tarbiyaviy ta’sirining bor kuchi obro‘ga
asoslanadi”,– deydi. “Biroq bu obro‘ tabiatan berilmaydi, sun’iy
ravishda yaratilmaydi, qo‘rquv, qo‘rqitish, zo‘rlik bilan erishilmaydi,
balki ota-onaga nisbatan mehr oqibatdan kelib chiqadi”, – deb
ta’kidlaydi.
Buyuk bobokalonimiz Alisher Navoiy xalqimiz rasm-rusumlari
va milliy odatlarni juda nozik tutashtiradi. Shu sababli inson xulq-
atvori, madaniyatining hatto eng oddiy masalalari ham uning
diqqatidan chetda qolmadi. A.Navoiy tarbiyada xatolikka yo‘l qo‘yish
mumkin emasligini uqtiradi. Haqiqatdan ham, bolani tarbiyalshda
shunday xatoliklar uchraydiki, ular faqat oilaning hayotida emas, balki
jamiyat hayotida ham aks etadi. Oilada bolani tarbiyalashda
uchraydigan
xatoliklar
turli-tuınandir.
Ular
orasida
keng
tarqalganlardan biri ota- onalarning haddan tashqari hukmronlikka
intilishlaridir; bolaning erka bo‘lishi ularga nisbatan biror talabning
yo‘qligi bilan bog‘liq; ota-ona, buvilar tomonidan tarbiyada yagona
talablarning yo‘qligidir; oilaviy tarbiyadagi barqaror xatolar oilaning
tuzilishi va oilaviy munosabatlar bilan, kattalarning o‘z fuqarolik
burchlarga munosabati, ularning g‘oyaviy yo‘nalishi, mehnatga
munosabati bilan bog‘liq munosabatlar bilan, kattalarni o‘z fuqarolik
burchlariga munosabati, ularni g‘oyaviy yo‘nalishi, mehnatga
munosabati bilan bog‘liq. Bu belgilarga ko‘ra oilaning bir necha turini
ajratish mumkin. Tarbiyachilarga oila turlarini bilish va u bilan o‘ziga
xos holda ishlash va munosabatda bo‘lish uchun zarur. Oila turlari
Rizouddin Ibn Faxriddinning “Oila” nomli risolasida ko‘rsatilgan.
283
Birinchi turi – tinch oilalar. Mehnat qilib, ijtimoiy, siyosiy va
madaniy hayotda faol ishtrok etayotgan ko‘pchilik oilalar kiradi. Bu
turdagi oilaga ota-onalar va bolalar o‘rtasida ma’naviy yaqinlik, aqlli
va me’yordagi talablar mavjud boladi.
lkkinchi turi – yuzaki tinch oilalar. Bu turdagi oilalarga oila
a’zolari tomonidan bolalarga qo‘yiladigan talablar bir xilda
bo‘lmasdan, stixiyali tarzda bo‘ladi. Bunda bolanig imkoniyatlari
hisobga olinmaydi. Bolaning hayoti noto‘g‘ri tashkil etiladi.
Tarbiyaning bu turida ota-onaga nisbatan hurmatsizlik, ularning
talabini bajarmaslik kabi holatlar rivojlanishi mumkin. Yuzaki tinch
oilalar bilan ishlashda tarbiyachi ota-ona diqqat-e’tiborini oiladagi
psixologik vaziyatni hisobga olishi lozim.
Uchinchi turi. Bunday oilalarga ishlab chiqarish, oilaviy
vazifalarga befarq munosabatda bo‘lish, oilaviy an’analarga e’tibor
bermaslik, uy ishlariga loqayd munosabatda bo‘lish xos bo‘ladi. Bola
qo‘rs, qo‘pol, urishqoq bo‘lib qoladi. Kattalar va jamoa tartiblariga
bo‘ysunmaydi. “Tarbiyasi og‘ir” bolalarning ko‘p qismi ana shunday
oilalarda yetishadi. Zamonaviy sharoitlarda notinch oila muammosi
eng dolzarb muammolardandir. Oila maktabgacha ta’lim yoshidagi
bola uchun birinchi ijtimoiy muhitdir. Agar u notinch bo‘lsa, bolaning
sog‘lig‘iga ham, uning xulqiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu
xildagi oilalarning bolalari taqdiriga ular qatnaydigan maktabgacha
ta’lim muassasasi befarq qaramasligi kerak. Tarbiyachi bolalarning
salomatligi, xulqi o‘z tengdoshlari bilan munosabatini doimo kuzatib
boradi va kichik insonlar qalbiga qanday kechinmalar yuz
berayotganini sezadilar.
To‘rtinchisi to‘liqmas oilalar. Bu turdagi oilada ota-onadan biri
bo‘lmaydi. Bunday oilalarda ota-onalardan birining yo‘qligini
bildirmaslik uchun oila a’zolaridan har birining bolaga ta’sirini
kuchaytirish, bola o‘zaro munosabatlarda kamchilik sezmasligi uchun
bola tarbiyasiga oiladan ketgan a’zoni boshqa qarindoshlarini jalb
qilish muhimdir. Shunday qilib maktabgacha ta’lim muassasalarida
oila bilan ishlash o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, oilaning turiga
bog‘liq holda o‘tkaziladi. Maktabgacha ta’lim muassasining oila bilan
ishlash tizimida aniq maqsad, mazmun bo‘lishi kerak. Ota-onalar bilan
hamkorlik borasida avval erishilgan yutuq va tajribalarning natijalarini
tahlil qilib, xilma-xil va o‘zaro bog‘liq bo‘lgan shakl va usullar
yordamida rejali ishlar olib borish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
284
ertalabki qabulda, kechki kuzatish
kamida yiliga 2 marta
Dostları ilə paylaş: |